Sözcükte Anlam

Bir sözcüğün birden fazla anlamı olabilir. Kelime hazinen genişledikçe Türkçe'yi daha iyi kullanabilirsin.

Gerçek (Temel) Anlam, bir sözcüğün akla gelen ilk anlamıdır. Yani sözlük anlamıdır. Örneğin, "Kıyafetlerini boş bir dolaba koydu" cümlesindeki "boş" kelimesi, içinde hiçbir şey bulunmayan anlamındadır.

Yan Anlam, kelimenin gerçek anlamından tam kopmadan, benzerlik ilişkisi kurarak kazandığı yeni anlamdır. Mesela, "kapının kolu" ifadesinde "kol", vücudumuzdaki organa benzediği için yan anlam taşır.

Mecaz Anlam, sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır. "Geç kalınca tiyatro biletimiz yandı" cümlesindeki "yanmak", gerçekten alev almak değil, "geçerliliğini yitirmek" anlamında kullanılmıştır.

Bunu Biliyor muydun? Aynı sözcüğün anlamı cümleye göre değişebilir! Örneğin "açı" kelimesi geometri dersinde terim anlam taşırken, günlük konuşmada gerçek anlamda kullanılabilir.

Terim Anlam, bir bilim, sanat veya meslek alanına ait özel anlamlardır. Örneğin, "açı" (geometride), "nota" (müzikte), "gol" (futbolda) terim anlamlı kelimelerdir.

Sözcükler Arası Anlam İlişkileri

Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler: Yazılışları ve okunuşları aynı olup anlamları farklı olan kelimelerdir. Aralarında hiçbir anlam bağı yoktur. Örnek: "Yüz" kelimesi "100 sayısı" ve "çehre" anlamlarında kullanılabilir.

Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler: Yazılışları farklı ama anlamları aynı olan sözcüklerdir. Örnek: konuk-misafir, ulus-millet, cimri-pinti

Yakın Anlamlı Sözcükler: Anlamları birbirine yakın görünen ama aralarında ufak fark bulunan sözcüklerdir. Örnek: istemek-dilemek, usanmak-sıkılmak

Zıt (Karşıt) Anlamlı Sözcükler: Anlam bakımından birbirine zıt sözcüklerdir. Örnek: siyah-beyaz, var-yok, gelmek-gitmek

Somut Anlamlı Sözcükler: Beş duyu organımızdan biriyle algılayabildiğimiz varlıkları karşılayan sözcüklerdir. Örnek: ağaç, dağ, ışık, sıcaklık, ses

Soyut Anlamlı Sözcükler: Duyu organlarımızla algılayamadığımız, akıl ve sezgiyle bilebileceğimiz kavramlardır. Örnek: rüya, zekâ, endişe, sevgi, öfke

Hatırlaman Gereken: Bir sözcük duruma göre somut veya soyut anlam kazanabilir. Örneğin, "Öfke, patlayan bir volkandır" cümlesindeki soyut sözcük (öfke) somutlaştırılmıştır.

Genel-Özel ve Nicel-Nitel Anlam

Genel Anlamlı Sözcükler: Ortak özellikleri olan varlıkların tümünü veya bir bölümünü anlatan sözcüklerdir. Örnek: varlık, canlı, hayvan

Özel Anlamlı Sözcükler: Ortak özellikleri olan varlıkların birini anlatan sözcüklerdir. Örnek: sürüngen, yılan, kobra

Nicel Anlamlı Sözcükler: Varlıkların sayılabilen, ölçülebilen özelliklerini anlatan sözcüklerdir. Örnek: "Evin geniş bir salonu vardı." (Salonun ölçülebilen özelliği)

Nitel Anlamlı Sözcükler: Varlıkların sayılamayan özelliklerini anlatan sözcüklerdir. Örnek: "Annemin lezzetli yemekleri burnumda tütüyor." (Lezzet, nitelik bildirir)

Yansıma Sözcükler: Doğadaki seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcüklerdir. Örnek: "Dışarıdaki gürültünün nedenini biliyor musun?", "çıtır çıtır", "horultu"

Önemli Not: Yansıma sözcükler cümle içinde isim, sıfat, zarf veya fiil görevinde kullanılabilir. "Çıtır pastalar" (sıfat), "hıçkırık tuttu" (isim), "ışıl ışıl uyuyor" (zarf).

Bir yansıma sözcüğün mecaz anlamda kullanıldığında yansıma özelliğini yitirdiğini unutma! Örneğin, "Toplantıda sıkıntıdan patlayacaktım" cümlesindeki "patlayacaktım" artık bir yansıma değildir.

Anlam Olayları

Ad Aktarması $Mecaz-ı Mürsel$: Bir sözün, benzetme yapmadan başka bir sözün yerine kullanılmasıdır. Örnek: "Seni şirketten aradılar." (Şirketteki insanlar)

Güzel Adlandırma: Doğrudan söylenmesi insanları rahatsız eden sözcüklerin daha güzel ifadelerle anlatılmasıdır. Örnek: "Öldü" yerine "rahmetli oldu", "kör" yerine "görme engelli"

Dolaylama: Tek kelimeyle belirtilecek bir kavramın birden çok kelimeyle anlatılmasıdır. Örnek: "ormanlar kralı" (aslan), "beyaz altın" (pamuk)

Benzetme (Teşbih): Aralarında ilgi bulunan iki şeyden zayıf olanın güçlü olana benzetilmesidir. Örnek: "Serkan keçi gibi inatçı bir çocuktur." (Serkan → benzeyen, keçi → benzetilen)

Kişileştirme (Teşhis): İnsan dışındaki varlıklara insan özellikleri verilmesidir. Örnek: "Erik ağaçları baharın gelişini kutlamaktaydı."

Konuşturma (İntak): İnsan dışındaki varlıkları konuşturma sanatıdır. Örnek: "Kurnaz tilki sesini yumuşatarak, 'Kardeşciğim artık dostuz' dedi."

Dikkat Et: Her konuşturmada (intak) kişileştirme (teşhis) vardır, ama her kişileştirmede konuşturma yoktur.

Deyim Aktarması ve Söz Sanatları

İnsandan Doğaya Yapılan Aktarma: İnsana ait özelliklerin doğadaki varlıklara verilmesidir. Örnek: "Rüzgarın hisli sesini dinliyorlardı." (His insana aittir)

Doğadan İnsana Yapılan Aktarma: Doğaya ait özelliklerin insanlara verilmesidir. Örnek: "Babası Ahmet'in okula gitmediğini öğrenince esip gürledi." (Esip gürlemek doğa olayıdır)

Doğadan Doğaya Aktarma: Doğadaki farklı niteliklerin diğer doğal varlıklara aktarılmasıdır. Örnek: "Bir aslan miyav dedi, minik fare kükredi."

Duyular Arası Aktarma: Bir duyu organı ile ilgili kavramın başka bir duyu organına aktarılmasıdır. Örnek: "Onun ağzından tatlı bir söz çıkmaz." (Tat alma duyusu → işitme duyusu)

Tezat (Karşıtlık): Birbirine zıt kavramların bir arada kullanılmasıdır. Örnek: "İçimde kar donar, buzlar tutuşur."

Mübalağa (Abartma): Bir şeyi olduğundan daha çok veya daha az göstermektir. Örnek: "Manda yuva yapmış söğüt dalına, yavrusunu sinek kapış."

Akılda Tut: Söz sanatları, şiir ve düzyazılarda anlatımı güçlendirmek için kullanılır. Bunları tanıyabilmek, metinleri daha iyi anlamana yardımcı olacaktır.

Söz sanatları sayesinde anlatım zenginleşir ve metinler daha etkileyici hale gelir. Bunları kendi yazılarında da kullanabilirsin!

Söz Öbeklerinde Anlam

İkilemeler: İki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu kalıplaşmış söz öbekleridir. İkilemeler daima ayrı yazılır ve aralarına noktalama işareti gelmez.

İkilemeler çeşitli şekillerde oluşabilir:

• Aynı sözcüğün tekrarı: "güzel güzel", "usul usul"
• Eş veya yakın anlamlı sözcüklerle: "doğru dürüst", "yalan yanlış"
• Zıt anlamlı sözcüklerle: "iyi kötü", "aşağı yukarı"
• Biri anlamlı, diğeri anlamsız sözcüklerle: "yarım yamalak"
• İkisi de anlamsız sözcüklerle: "eciş bücüş", "abur cubur"
• Yansımalı sözcüklerle: "tıkır tıkır", "hıçkıra hıçkıra"

Deyimler: Genellikle gerçek anlamından uzaklaşmış, birden çok sözcükten oluşan, kalıplaşmış söz gruplarıdır.

Deyimlerin özellikleri:

• Kalıplaşmış sözlerdir, sözcükleri değiştirilemez
• En az iki sözcükten oluşurlar
• Farklı söz grubu biçiminde olabilirler (isim tamlaması, sıfat tamlaması, mastar vb.)
• Tek bir kavram veya durumu karşılarlar
• Çoğu mecaz anlamlıdır (ağzını aramak, küplere binmek)
• Az da olsa gerçek anlamlı deyimler de vardır (çoğu gitti azı kaldı)

Özlü Sözler ve Atasözleri

Özlü Sözler (Özdeyişler): Bir düşünceyi veya duyguyu özlü bir şekilde anlatan, kim tarafından söylendiği belli olan sözlerdir. Örnek: "Sanatsız kalan bir milletin hayat damarlarından biri kopmuş demektir." (M. Kemal ATATÜRK)

Atasözleri: Deneyimlere, gözlemlere dayanılarak söylenmiş ve halka mal olmuş öğüt verici nitelikteki sözlerdir.

Atasözlerinin özellikleri:

• Anonimdirler (söyleyeni belli değildir)
• Kalıplaşmış sözlerdir (değiştirilemezler)
• Cümle şeklindedirler ve öğüt içerirler
• Bazı atasözleri aynı anlamı taşıyabilir: "Bir elin nesi var, iki elin sesi var" ile "Yalnız taş duvar olmaz"
• Bazıları birbirine zıt olabilir: "Düşenin dostu olmaz" ile "Dost kara günde belli olur"

Atasözleri anlam özelliklerine göre üç bölümde incelenir:

1. Gerçek Anlamlı Atasözleri: "Çok konuşan çok yanılır."
2. Mecaz Anlamlı Atasözleri: "Rüzgâr eken fırtına biçer."
3. Hem Gerçek hem Mecaz Anlamlı Atasözleri: "Ağaç yaş iken eğilir."

Kullanımda Dikkat: Atasözleri ve deyimler, dilimizin zenginlikleridir. Konuşurken ve yazarken yerinde kullanırsan anlatımın daha etkili olur.

Paragrafta Anlam

Paragraf: Bir düşünceyi tam olarak anlatabilmek için bir araya getirilen cümleler topluluğudur. Tek bir düşünce etrafında oluştuğundan kendi içinde bütünlük gösterir.

Ana Düşünce (Ana Fikir): Yazarın okuyucuya vermek istediği asıl mesajdır. Bir paragrafın yazılmasının amacıdır.

Ana düşüncenin özellikleri:

• Bir yargı bildirir
• Herkesin vardığı ortak düşüncedir
• Paragrafı kapsayan genel bir yargıdır
• Paragraf tek cümle ile özetlenecek olsa bu ana düşünce cümlesi olur

Ana düşünceyi bulmak için:

• Önce konu bulunmalıdır
• Bağlayıcı kavramlar varsa belirlenmelidir ("kısacası", "sonuçta", "aslında" gibi ifadeler ana düşünceye işaret edebilir)
• Örneklerden önce gelen yargılar ana düşünceyi verebilir

İpucu: Ana düşünce bazen paragrafın başında, sonunda veya ortasında açıkça belirtilir. Bazen ise tüm paragrafta hissettirilir, bu durumda onu sen çıkarmalısın.

Paragrafta Yardımcı Düşünceler ve Konu

Yardımcı Düşünceler: Paragrafta ana düşünceyi destekleyen, açıklayan ve ana düşünceye zemin oluşturan düşüncelerdir.

Yardımcı düşüncelerin özellikleri:

• Paragrafta birden fazladır
• Paragrafı tam olarak kapsamaz
• Ana düşüncenin sınırlarını çizer
• Ana düşüncenin anlaşılmasını kolaylaştırır

Konu: Üzerinde durulan, hakkında yazı yazma gereği hissedilen kavramdır. Ana düşüncenin aktarılmasında bir araçtır.

Paragrafın konusunu bulmak için:

1. En çok tekrar edilen sözcüklere dikkat edilmelidir
2. İlk cümleler incelenmelidir (konu ilk cümlelerde verilebilir)
3. Konu, paragrafın tamamını kapsamalıdır ama gereğinden fazla genelleştirilmemelidir

Örnek: "Herkes lider olamaz. Kitleleri peşinden sürükleyip götürebilmek için birçok olumlu niteliğin bir kişide toplanması gerekir. Bilgi, çalışkanlık, disiplin, karizma, iyi hitabet, güçlü sezgiler... Bu nitelikler de yetmez. Ayrıca lider çok okumalı, çok çalışmalıdır. Toplum için fedakârlıkta bulunmalıdır."

Bu paragrafın konusu "liderlik" veya "liderin özellikleri"dir.

Paragrafta Başlık, Anahtar Kelimeler ve Yapı

Başlık: Konuyu en iyi şekilde yansıtan ve birkaç sözcükten oluşan ifadedir.

• İlgi çekici ve düşündürücüdür
• Konu hakkında bilgi verir
• Ana düşünceyi çağrıştırır

Anahtar Kelimeler: Bir metnin ana kavramını veya anlamını veren sözcüklerdir. Örnek: "Okuyarak olayların ve gelişmelerin iç yüzünü öğrenen bir kişi, öncelikle kendine olan güvenini artırır. Bu ise düşünce ufkunu geliştirip geniş bir görüş açısı sağlayarak olayları inceleme yeteneği kazandırır..." Bu paragrafın anahtar kelimeleri: okumak, öğrenmek, güven, görüş açısı

Paragrafın Bölümleri:

1. Giriş Bölümü: Genelde tek cümleden oluşur ve paragrafta anlatılacak konuyu verir. Giriş cümlesi bağımsızdır ve "bu yüzden, bundan dolayı, ama, fakat" gibi bağlayıcı ifadeler içermez.

2. Gelişme Bölümü: Giriş cümlesinden sonra gelen ve onu açıklayan, konunun ayrıntılarıyla ele alındığı bölümdür. Burada betimleme, öyküleme, örneklendirme gibi anlatım teknikleri kullanılır.

3. Sonuç Bölümü: Anlatılanların bir sonuca bağlandığı bölümdür. Bazen ana düşünce burada verilir. "Sonuç olarak", "özetle", "bundan dolayı" gibi ifadeler içerebilir.

Hatırla: Paragrafı oluşturan cümlelerin her birinin kendine özgü yeri vardır. İyi bir paragrafta cümleler hem yapı hem de anlam bakımından birbiriyle ilişki içindedir.