İçindekiler ve Genel Çerçeve

Bu ders notu, Türk edebiyatının tüm dönemlerini sistematik bir şekilde ele alıyor. İslamiyet öncesinden başlayarak Cumhuriyet dönemine kadar uzanan uzun bir tarihi süreci kapsıyor.

Ana dönemler şöyle sıralanıyor: İslamiyet öncesi (sözlü ve yazılı), İslamiyet etkisinde gelişen (halk ve divan edebiyatı), Batı etkisinde gelişen (Tanzimat'tan itibaren) ve Cumhuriyet dönemi. Her dönemin kendine özgü özellikleri ve temsilcileri var.

Bu sistematik yaklaşım, konuları daha kolay anlaman için planlanmış. Her dönemin diğeriyle bağlantısını kurabileceksin.

💡 Önemli Not: Bu içindekiler listesi sınav sorularında dönemlerin sırasını hatırlamak için çok faydalı olacak.

Edebiyata Giriş ve Dönemler

Edebiyat, duygu, düşünce ve hayallerin estetik bir biçimde söz ve yazıyla anlatılmasıdır. Bu tanımı mutlaka ezberlemen gerekiyor çünkü sınavlarda çok soruluyor.

Türk edebiyatı üç ana dönemde inceleniyor. İslamiyet öncesi dönemde sözlü ve yazılı edebiyat var. İslamiyet etkisindeki dönemde geçiş dönemi, divan ve halk edebiyatı bulunuyor. Batı etkisindeki dönem ise Tanzimat'tan başlayıp Cumhuriyet'e uzanıyor.

Edebî metinler ile öğretici metinler arasındaki fark çok önemli. Edebî metinlerde estetik haz, mecaz anlam ve kurmaca gerçeklik vardır. Öğretici metinlerde ise bilgi verme amacı, gerçek anlam ve doğal gerçeklik hakimdir.

Metinler olay çevresinde gelişenler (roman, hikaye, tiyatro) ve coşku-heyecanı dile getirenler (şiir) olmak üzere ikiye ayrılır. Bu sınıflandırmayı test sorularında mutlaka göreceksin.

💡 Sınav İpucu: Edebî metin ile öğretici metin arasındaki farkları karşılaştıran sorular çok sık çıkıyor!

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı - Sözlü Gelenek

İslamiyet öncesi dönem "Destan Dönemi" olarak da bilinir çünkü destanlar bu dönemin en önemli ürünleridir. Bu dönem sözlü ve yazılı olmak üzere ikiye ayrılıyor.

Sözlü edebiyatın özellikleri şunlar: Anonimdir, kam, baksı, ozan, şaman gibi sanatçılar tarafından söylenir. Bu sanatçılar aynı zamanda hekim, hakim ve büyücülük yapar, toplumda çok saygındırlar. Kopuz adlı çalgıyla şiirler söylenir, müzik ve edebiyat iç içedir.

Nazım teknikleri olarak yarım kafiye, redif, dörtlük nazım birimi ve 7-8-11'li hece ölçüsü kullanılır. Konular genellikle aşk, sevgi, kahramanlık, savaş ve ölüm etrafında döner.

Bu dönemin dört ana türü var: Koşuk (sığır törenlerinde söylenir, aşk ve kahramanlık konulu), Sagu (yuğ törenlerinde söylenir, en eskisi Alp Er Tunga sagusudur), Destan (epik şiirler, mitolojik öğeli) ve Sav (özlü sözler, atasözlerinin anası).

💡 Hatırla: Bu dönem anonimdir çünkü sözlü gelenekte şairlerin isimleri unutulmuş!

Destanlar ve Yazılı Edebiyat

Destanlar manzum, mitolojik öğeli eserlerdir. Başlangıçta halk şairleri tarafından söylenip sonradan nesilden nesile aktarılmıştır. 8'li ve 11'li hece ölçüsü kullanılır, zaman ve yer belirsizdir.

Destanlar doğal ve yapay olmak üzere ikiye ayrılır. Doğal destanların yazarı belli değildir, yapay destanlar ise yakın tarihte bir şair tarafından yazılır. Doğal destanlar üç aşamadan geçer: çekirdek (olayın aktarılması), yayılma (kulaktan kulağa) ve derleme (şairin kaydetmesi).

Türklere ait destanlar dönemlere göre sınıflandırılıyor: İslamiyet öncesi (Ergenekon, Bozkurt, Oğuz Kaan), İslamiyet etkisinde (Manas, Köroğlu, Battal Gazi). Yapay destanlar arasında Nazım Hikmet'in Kuvayi Milliye'si, Mehmet Akif'in Çanakkale Şehitleri'si önemlidir.

Yazılı edebiyatın ilk örnekleri Göktürk Yazıtlarıdır (8. yüzyıl). Bunlar Türk edebiyatının yazılı ilk belgesi sayılır. Üç önemli yazıt vardır: Tonyukuk, Kül Tigin, Bilge Kaan. Uygur metinleri arasında Altun Yaruk (dini kitap), Sekiz Yükmek ve İrk Bitig (fal kitabı) yer alır.

💡 Sınav Sorusu: Göktürk alfabesiyle yazılan ilk yazılı edebi eser hangisidir? Cevap: Göktürk Yazıtları!

Göktürk ve Uygur Metinleri

Göktürk Yazıtları 8. yüzyılda yazılmış, Türk adının geçtiği ilk metinlerdir. Söylev ve hatırat özelliği taşır, düzyazı şeklindedir. Duru, açık ve şiirsel üslupta yazılmışlardır.

Bu yazıtları Wilhelm Thomsen 1893'te okumayı başarmıştır. Üç önemli yazıt bulunur: Vezir Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kaan yazıtları. Bunlar Göktürk Devleti tarihine ışık tutan önemli belgelerdir.

Uygur metinleri ise yerleşik hayata geçen ilk Türk devletinin ürünleridir. Çin, Hint ve Bizans etkilerini taşırlar. Altun Yaruk Budizm felsefesini anlatan dini bir kitaptır (Çinceden çeviri). Sekiz Yükmek de dini bir eserdir.

İrk Bitig Göktürk alfabesiyle yazılmış fal kitabıdır. Bu dönemde ilk tiyatro kökleri de görülür. Arprın Çor Tigin bu dönemde yaşamış ilk şairdir.

💡 Hatırla: Göktürk yazıtları dünyada Türk adının geçtiği en eski yazılı belgelerdir!

Şiir Tekniklerinin Temelleri

Şiiri anlamak için içerik ve şekil öğelerini bilmen gerekiyor. İçerikte konu (anlatılmak istenen durum) ve tema (hakim ana duygu) vardır. Örneğin arkadaşlık tema ise, mahallede arkadaşlık da konu olabilir.

Şekil unsurları çok önemli: Mısra (her satır), beyit (iki dize), dörtlük (dört dize), bent (iki veya daha fazla dize). Bu terimler sınav sorularında sürekli geçiyor.

Ölçü türleri üç tanedir: Hece ölçüsü (hece sayılarının eşit olması), aruz ölçüsü $hecelerin açık-kapalılığı, 11. yüzyılda geldi$, serbest ölçü (hiçbirine bağlı kalmama, ilk Nazım Hikmet kullandı).

Kafiye türleri de önemli: Tek ses benzerliği varsa yarım kafiye, iki ses varsa tam kafiye, üç veya fazla ses varsa zengin kafiye. Misra sonundaki kelime diğerinin içinde geçiyorsa tunç kafiye oluşur.

💡 Pratik Bilgi: Parmak hesabı hece ölçüsünün diğer adıdır - çünkü parmaklarla hece sayılır!

Kafiye Şemaları ve Şiir Türleri

Kafiye şemalarını öğrenmek sınavlar için çok önemli. Düz kafiye (aaaa), çapraz kafiye (abab), örtüşük kafiye (ababccab) ve mani tipi kafiye (aaxa) en sık kullanılanlar.

Şiirler konularına göre türlere ayrılır. Epik şiir kahramanlık konulu (destanlar, koçaklamalar), lirik şiir aşk-sevgi konulu (gazel, koşma), satirik şiir alaycı ve eleştirel (hiciv, taşlama).

Pastoral şiir doğa ve köy hayatını anlatır, ilk örneği Abdülhak Hamit'in Sahra şiiridir. Dramatik şiir tiyatro gibi canlandırılır, didaktik şiir ise öğüt vermeyi amaçlar (ilk örnek Kutadgu Bilig).

Her edebiyat döneminin kendine özgü şiir türleri var. Halk edebiyatında koşma, semai, güzelleme lirik; koçaklama, varsağı epiktir. Divan edebiyatında gazel, şarkı lirik; mesnevi epiktir.

💡 Sınav İpucu: Şiir türlerini dönemlere göre eşleştiren sorular çok çıkıyor!

Söz Sanatları - Mecaz Anlamlılar

Söz sanatları üç gruba ayrılır: mecaz anlamlı, gerçek anlamlı ve söze dayalı. Bu konu sınavlarda çok sık soruluyor, bu yüzden örneklerle öğrenmen gerekiyor.

Mecaz-ı mürsel benzetme amacı olmadan bir sözcüğün başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır. Parça-bütün ("Cama çıkma!"), bütün-parça ("Ellerine oje sürdüm"), sanatçı-eser ("Radyoda Neşet çalıyor") gibi çeşitleri var.

Teşbih (benzetme) dört öğesi vardır: benzeyen, kendisine benzetilen, benzetme yönü, benzetme edatı. "İnci gibi beyaz dişler" örneğinde dişler benzeyen, inci kendisine benzetilen, beyaz benzetme yönü, gibi benzetme edatıdır.

İstiare sözcüğün benzetme amacıyla başka bir varlık için kullanılmasıdır. Açık istiare'de sadece kendisine benzetilen $"İki kapılı bir handa gidiyorum" - dünya için han$, kapalı istiare'de sadece benzeyen bulunur.

💡 Önemli: Her yıl söz sanatları konusundan mutlaka soru gelir, örnekleri ezberle!

Daha Fazla Söz Sanatı Türü

Teşhis kişileştirme sanatıdır ("Varsın bahçelerde rüzgar gezinsin"). İntak ise insan dışı varlıkların konuşturulmasıdır. Bu ikisini karıştırma!

Kinaye hem gerçek hem mecaz anlama gelecek şekilde sözcük kullanmadır. "Mum dibine ışık vermez" hem gerçek (mum kendi dibini aydınlatmaz) hem mecaz anlam (insanlar yakınlarına faydalı olmayabilir) taşır.

Tariz alay etmek için bir sözün tam tersini kastetmektir. "Benim oğlum çok cesurdur, horozdan korktuğuna bakmayın" örneğinde aslında çocuğun korkak olduğu anlatılıyor.

Gerçek anlamlı sanatlar arasında tezat (karşıt anlamlı kelimeler), mübalağa (abartma), istifham (cevap beklemeden soru sorma), tenasüp (anlam ilgisi bulunan kelimeleri bir arada kullanma) önemlidir.

💡 Dikkat: Teşhis ve intak arasındaki farkı mutlaka bil - biri kişileştirme, diğeri konuşturma!

Söze Dayalı Söz Sanatları

Cinas sesteş sözcüklerden şiirde yararlanma sanatıdır. "Bu son fasıldır ey ömrüm nasıl geçersen geç" örneğinde "geç" kelimesi iki farklı anlamda kullanılıyor $geç kalmak / geçmek$.

Seci düzyazıda iç kafiye demektir, kelimelerin sonlarındaki ses benzerliğidir. "İlahi gönlüm oduna ne yaktınsa o tüter, vücudum bahçesine ne diktinse o biter" örneğindeki gibi.

Tevriye çok anlamlı bir sözcüğün bir anlamını işaret edip başka anlamının kastedilmesidir. "Sarımsak da acı ama her eve lazım bir dişi" - burada dişi hem sarımsak dilimi hem kadın anlamında kullanılmış.

Aliterasyon dizede sessiz harflerin tekrarı ("Seherlerde seyre koyuldum semayı"), asonans ise sesli harflerin tekrarıdır ("Derdimi derin dereye döksem"). Bu ses sanatları şiire ritim ve ahenk katar.

💡 Son Hatırlatma: Söz sanatlarını örnekleriyle birlikte ezberle, sınavda örnek üzerinden soru gelir!