Tarih ve Zaman: İnsanlığın Hafızası

Tarih, insan topluluklarının başından geçen olayları zaman ve yer göstererek belgelerle anlatan sosyal bir bilimdir. Tarihçiler ve düşünürler bu bilimin farklı yönlerine vurgu yapmışlardır. Herodotos tarihi "insan topluluklarının başlarından geçenleri kaydetme yoluyla edinilen bilgi" olarak tanımlarken, Leopold von Ranke "gerçeğin belgelerde saklı olduğunu" belirtmiştir.

Tarihin konusu, insan faaliyetlerinden kaynaklanan veya insan faaliyetlerini etkileyen her türlü gelişmedir. Savaşlar, antlaşmalar ve göçler tarihin konusu olurken, deprem ve kuraklık gibi doğa olayları ancak insan toplulukları üzerinde etki yaratırsa tarihin konusu olabilir.

Tarih biliminin kendine özgü bir araştırma yöntemi vardır. Diğer bilimlerden farklı olarak deney ve gözlem yapılamaz çünkü tarih geçmişte yaşanmış, tekrarı mümkün olmayan olayları inceler.

Not: Tarihe yaklaşımda en önemli nokta, olayları kendi döneminin koşullarına göre değerlendirmektir. Geçmişteki bir olayı günümüzün bakış açısıyla değerlendirmek, tarihi yanıltıcı bir şekilde yorumlamak anlamına gelir.

Tarih Biliminin Kaynakları ve Yardımcı Bilimler

Tarih biliminin kaynakları, ortaya çıkışına göre birinci el kaynak ve ikinci el kaynak olarak ikiye ayrılır. Birinci el kaynaklar olayın geçtiği döneme ait kitabe, ferman ve arkeolojik buluntu gibi belgelerdir. İkinci el kaynaklar ise olaydan sonra yazılmış araştırma kitapları ve makaleler gibi eserlerdir.

Tarih bilimi ayrıca yazılı, sözlü, sesli-görüntülü ve gerçek eşya-nesne olmak üzere farklı kaynak türleri kullanır. Yazılı kaynaklar arasında ferman ve kitabeler; sözlü kaynaklarda efsane ve destanlar; görüntülü kaynaklarda resim ve filmler; gerçek eşya ve nesnelerde ise arkeolojik buluntular yer alır.

Tarihçi, insanı ve toplumu tüm yönleriyle anlamaya çalışır. Bu nedenle birçok bilim dalından yardım alması gerekir:

• Kronoloji: Olayların zamanını tespit eder
• Coğrafya: İnsan ve mekân etkileşimini inceler
• Arkeoloji: Kazı yoluyla eski buluntuları ortaya çıkarır
• Nümismatik: Eski paraları inceler
• Paleografya: Yazıların tarihsel gelişimini inceler

Yazıyla ilgili bilim dalları (paleografya, filoloji, epigrafi) tarih öncesi dönemleri araştırmada kullanılamazlar çünkü bu dönemlerde yazı yoktur.

Tarih Öğrenmenin Önemi ve Zamanın Taksimi

Tarih, milletlerin hafızasıdır ve toplumun geçmişini öğretirken geleceğine de yön verir. Tarih öğrenmek:

• Milli ve toplumsal kimliğin oluşumunu sağlar
• Toplumda aidiyet duygusunu geliştirir
• Geçmişin tecrübesinden yararlanmayı öğretir
• Eleştirel düşünmeyi geliştirir
• Tarihsel empati kurmayı sağlar

Tarihi olaylara bakış açısında önemli noktalar vardır. Tarihçi, olayları yaşandığı dönem, coğrafya ve koşullara göre değerlendirmeli, kendi döneminin koşullarına göre yorumlamamalıdır. Her olay kendine özgüdür ve tek bir nedene veya sonuca indirgenemez.

İnsanlar zamanı düzenlemek için takvimler geliştirmişlerdir. İlk takvimler, astronomik gözlemler sonucunda ay ve güneş yılına göre oluşturulmuştur:

• Ay yılı esaslı takvim: İlk olarak Sümerlerde kullanılmış, 354 günlük yıl hesaplar
• Güneş yılı esaslı takvim: İlk olarak Mısırlılarda kullanılmış, 365 günlük yıl hesaplar

Not: Tarihte her olay birden çok nedenle gerçekleşir ve birden çok sonuç doğurur. Olayları tek bir nedene indirgemek bizi yanıltabilir.

Türklerin Kullandığı Takvimler ve Tarihin Dönemlendirilmesi

Türkler tarih boyunca çeşitli takvimler kullanmışlardır:

• On İki Hayvanlı Türk Takvimi: Türklerin kullandığı ilk takvimdir, güneş yılı esaslıdır
• Hicri Takvim: İslamiyet'in kabulünden sonra kullanılan, ay yılı esaslı takvim
• Celâli Takvimi: Büyük Selçuklu hükümdarı Melikşah döneminde hazırlanmış, güneş yılı esaslı takvim
• Rumi Takvim: Osmanlı'da mali işlerde kullanılmak için 1839'da hazırlanmış, güneş yılı esaslı takvim
• Miladi Takvim: Günümüzde en yaygın kullanılan, Türkiye'de 1926'dan beri geçerli olan takvim

Tarih, iki temel yaklaşımla dönemlendirilir:

1. Yazının icadını esas alan dönemlendirme: Tarih öncesi çağlar ve tarihî devirler
2. Malzeme türleri ve büyük olaylara dayalı dönemlendirme: Taş Devri, Maden Devri ve Kavimler Göçü gibi kırılma noktalarına dayalı bölümleme

Tarih öncesi çağlar, her bölgede ve toplumda aynı sırayla yaşanmamıştır. Bölgedeki maden kaynakları, toplumların gelişmişlik düzeyi ve diğer toplumlarla etkileşim bu durumu etkilemiştir.

Bir olayın yüzyılını bulmak için yüzler basamağına "1" eklenir. Örneğin 1453 yılı, 15. yüzyıl olarak ifade edilir (14+1=15). Eğer tarih 0-99 arasındaysa 1. yüzyıldır.

Tarihin Dönemlendirilmesi ve Yüzyıllar

Tarihî çağların başlangıç ve bitiş noktaları şöyledir:

• İlk Çağ: Yazının icadından (MÖ 3200) - Kavimler Göçü'ne kadar
• Orta Çağ: Kavimler Göçü'nden - İstanbul'un Fethine kadar
• Yeni Çağ: İstanbul'un Fethinden - Fransız İhtilali'ne kadar
• Yakın Çağ: Fransız İhtilali'nden - Günümüze kadar

Tarih öncesi dönemler ise şu şekildedir:

• Taş Devri: Kaba (Eski) Taş, Yontma (Orta) Taş ve Cilalı (Yeni) Taş dönemleri
• Maden Devri: Bakır, Tunç ve Demir dönemleri

Her toplum bu dönemleri aynı sırayla yaşamamıştır. Bir toplum, bu malzemelerden herhangi birini atlamış olabilir, bu da o toplumun tarih öncesi çağları sırasıyla yaşamadığını gösterir.

Yüzyıl kavramında Roma rakamları yaygın olarak kullanılır. Önemli yüzyıllar şöyle ifade edilir: I (1), V (5), X (10), XV (15), XX (20) gibi.

Not: Tarih öncesi dönemlerin her toplumda farklı yaşanmasının nedenleri arasında toplumların gelişmişlik düzeyleri, bölgenin kaynakları ve toplumlar arası etkileşim düzeyi sayılabilir.

İnsanlığın İlk Dönemleri ve Medeniyete Geçiş

İlk insanlar, Eski ve Orta Taş dönemlerinde Buzul Çağı nedeniyle avcı-toplayıcı ve göçebe yaşam sürmüşlerdir. Yeni Taş Dönemi'nde iklimin yumuşamasıyla yerleşik hayata ve tarımsal üretime geçmişlerdir. Bu dönemde "Bereketli Hilal" olarak adlandırılan Mezopotamya bölgesi en önemli yaşam alanlarından biri olmuştur.

Yerleşik hayata geçişle birlikte:

• Düzenli beslenme başlamış
• Üretici yapıya geçilmiş
• Yaşam kalitesi ve nüfus artmış
• Konutlar inşa edilmiş
• Üretim alanları sahiplenilmeye başlanmış
• Toplumsal sınıflar oluşmaya başlamıştır

Bu dönemde insanlar orak, tırpan, saban, değirmen ve çömlekler gibi yeni araç gereçler yapmaya başlamışlardır. Çatalhöyük (Konya), Göbeklitepe (Şanlıurfa) ve Çayönü (Diyarbakır) gibi yerleşim yerleri bu dönemin önemli merkezleridir.

Göbeklitepe, günümüzden yaklaşık 12 bin yıl önce inşa edilmiş ve dini amaçlı mimari yapıları içermektedir. Bu da inanç sistemlerinin çok erken dönemlerden itibaren var olduğunu göstermektedir.

Yazının Gelişimi ve Uygarlığa Etkisi

Yazı, MÖ 3200'de Sümerlerin tapınaklara getirilen ürünlerin kaydını tutmak için kil tabletler üzerine baskı yaptıkları işaretlerle başlamıştır. Bu yazı sistemi "çivi yazısı" veya "piktografik yazı" olarak adlandırılmıştır. Zamanla Akad, Babil, Asur, Urartu ve Hitit medeniyetleri de bu yazıyı kullanmışlardır.

Mısır uygarlığı, Sümerlerden bağımsız olarak hiyeroglif yazısını geliştirmiştir. Fenikeliler ise hem çivi yazısı hem de hiyerogliften esinlenerek daha kolay kullanılabilen Fenike alfabesini icat etmişlerdir.

Yazıyı kaydetmek için kullanılan malzemeler de gelişmiştir:

• Kil Tablet: Sümerler
• Papirüs: Mısırlılar
• Parşömen: Bergamalılar
• Kağıt: Çinliler

Yazının icadı ve yaygınlaşmasıyla:

• Bilgilerin aktarılması kolaylaşmıştır
• Bilimsel faaliyetler gelişmiştir
• Toplumların dilleri gelişmiştir
• Geçmiş dönemlerin araştırılması daha net bilgiler sağlamıştır

Sümerler ve Mısırlılar, yazının yanı sıra bilimsel çalışmalarıyla da insanlığa katkı sağlamışlardır. Sümerler astronomi alanında çalışırken, Mısırlılar matematik, geometri, tıp ve eczacılık alanlarında ilerlemişlerdir.

Not: Göbeklitepe'nin keşfi, bilinen tarihi değiştirmiş ve ilk tapınakların göçebe toplumlar tarafından inşa edildiğini göstermiştir.

İlk Çağ'da Başlıca Medeniyet Havzaları

Anadolu Uygarlıkları: Üç tarafı denizlerle çevrili Anadolu, kıtaların kesişim noktasında bulunması ve yaşama uygun coğrafyasıyla birçok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır.

• Hititler: Hattuşaş (Çorum) merkezli, Pankuş meclisi olan, kraliçeye (Tavananna) yönetimde söz hakkı tanıyan ve tarihte bilinen ilk yazılı antlaşma olan Kadeş Antlaşması'nı imzalayan uygarlık.

• Lidyalılar: Sard merkezli, tarihte ilk defa madeni parayı kullanan uygarlık.

• Frigyalılar: Gordion $Ankara-Polatlı$ merkezli, tarım ve dokumacılıkta gelişmiş, "Tapates" adlı halı ve kilimler dokumuşlardır.

• Urartular: Tuşpa (Van) merkezli, taş işçiliği ve madencilikte ilerlemiş, sulama kanalları ve kaleler inşa etmişlerdir.

Mezopotamya Uygarlıkları: Fırat ve Dicle nehirleri arasındaki bölgede kurulan bu uygarlıklar ulaşım, mimarlık, madencilik ve kanal yapımında gelişmişlerdir.

• Sümerler: Site denilen şehir devletleri kuran, ziggurat tapınakları inşa eden, yazıyı ve ay yılı takvimini icat eden toplum.

• Asurlular: Kara ticaretinde gelişmiş, Anadolu'da koloniler kurmuş ve yazıyı Anadolu'ya taşımışlardır.

Dünya Uygarlıkları ve Göç Olgusu

İran (Pers): Geniş toprakları satraplıklara (eyaletlere) ayırarak yönetmiş, posta teşkilatı kurmuş ve Kral Yolu'nu inşa etmişlerdir.

Hint: Matematikte sıfır "0" rakamını icat etmiş, kast sistemi uygulamış ve Baharat Yolu'nun başlangıç noktası olmuştur.

Çin: Matbaa, kâğıt, pusula ve barut gibi teknik buluşlar yapmış, geleneksel tıpta masaj ve akupunkturu kullanmışlardır.

Doğu Akdeniz Uygarlıkları:

• Fenikeliler: Deniz ticaretinde uzmanlaşmış, Akdeniz çevresinde koloniler kurmuş ve Fenike alfabesini icat etmişlerdir.
• İbraniler: Tek tanrılı Museviliğe inanmış ve dinlerini millileştirmişlerdir.

Yunan (İyon) Uygarlığı: Şehir devletlerinde (polis) demokrasinin ilk izlerini göstermiş, matematik ve felsefede gelişmiş, çok tanrılı bir anlayışa sahip olmuşlardır.

Mısır Uygarlığı: Nil havzasında kurulmuş, hacim ve alan ölçmeyi hesaplamış, piramitler inşa etmiş ve güneş yılı takvimini geliştirmişlerdir.

Göç Olgusu: İnsanlar geçim kaynaklarını sürdürmek için yer değiştirmişlerdir. Yeni Taş Devri'nde tarımsal üretimle birlikte yerleşik ve göçebe yaşam ayrımı ortaya çıkmıştır:

• Göçebeler: Doğayla iç içe yaşamış, askeri açıdan güçlü olmuş, hayvancılık ve avcılıkla geçinmişlerdir.
• Yerleşikler: Tarıma uygun alanlarda şehirler kurmuş, tarım ve ticaretle geçinmiş, güvenlik için surlar inşa etmişlerdir.

Not: İlk Çağ'da dinsel, ekonomik ve siyasi nedenlerle çeşitli göçler yaşanmıştır. Bu göçler medeniyetlerin gelişiminde önemli rol oynamıştır.

İlk Çağ Tüccarları ve Devlet Organizasyonları

İlk Çağ'ın Tüccar Toplulukları:

• Asurlular: Mezopotamya ile Anadolu arasında ticaret yapmışlardır.
• Lidyalılar: Anadolu ile Mezopotamya arasında ticaret yapmışlardır.
• Fenikeliler: Akdeniz'de geniş bir alanda deniz ticareti yapmışlardır.
• Soğdlar: Orta Asya'da İpek Yolu ticareti üzerinde etkili olmuşlardır.

Kabileden Devlete Geçiş: İlk insanların yerleşik hayata geçmesiyle köy yerleşimleri ortaya çıkmış, nüfusun artmasıyla toplumsal düzeni sağlamak için devlet organizasyonları gelişmiştir.

• Kabile: Aynı atadan gelen, kan bağıyla birbirine bağlı insan topluluğu
• Kabile Konfederasyonu: Birden fazla kabilenin güçlü bir liderin etrafında birleşmesi
• Şehir Devletleri: Kabilelerin bir araya gelmesiyle oluşan, Mısır'da "Nom", Sümerlerde "Site", İyonyalılarda "Polis" adı verilen yapılar

Gücün Meşruiyet Kaynağı: Yöneticiler halkın gözünde meşru olmak için din, ordu, ekonomi gibi unsurları kullanmışlardır. İlk çağlarda güç genellikle din ve ordu ile meşrulaştırılmıştır.

Dini meşruiyete örnekler:

• Sümerlerde rahipler "patesi" ve "ensi" unvanları almıştır.
• Mısır'da firavunlar "tanrı-kral" ilan edilmiştir.
• Türklerde kağanlar Gök Tanrı'dan "kut" aldıklarına inanılmıştır.