Çarpanlar ve Bölenler

Pozitif tam sayılar en az iki pozitif tam sayının çarpımı şeklinde yazılabilir. Bu sayılara çarpan veya bölen denir. Bir sayının çarpanlarını bulmak aslında çok kolay!

Örneğin 12 sayısını ele alalım. 1×12=12, 2×6=12 ve 3×4=12 yazabiliriz. O halde 12'nin çarpanları 1, 2, 3, 4, 6 ve 12'dir. Gökkuşağı yöntemi kullanarak veya sayının bölünebildiği sayıları yazarak kolayca bulabilirsin.

Asal sayılar 1'den büyük ve sadece 1 ile kendisine bölünebilen doğal sayılardır. Bu sayıların sadece iki çarpanı (böleni) vardır. En küçük asal sayı 2'dir ve aynı zamanda tek çift asal sayıdır. Diğer asal sayılar 3, 5, 7, 11, 13, 17... şeklinde devam eder.

💡 Önemli not: 1 asal sayı değildir çünkü sadece bir tane böleni (kendisi) vardır. Asal sayının tanımı gereği iki böleni olması gerekir.

Bir sayının asal olup olmadığını anlamak için o sayıyı küçük asal sayılara (2, 3, 5, 7) bölmeyi dene. Eğer bu sayılardan hiçbirine tam bölünmüyorsa, sayı muhtemelen asaldır.

Sayılar dünyasında gezinirken şunu unutma: Her sayı kendisinin de çarpanıdır, 1 ise tüm sayıların çarpanıdır.

Asal Çarpanlar ve Asal Çarpanlara Ayırma

Her tam sayının çarpanları arasında asal olanlarına o sayının asal çarpanları denir. Örneğin 20 sayısının çarpanları 1, 2, 4, 5, 10 ve 20'dir. Bunlar arasında asal olanlar 2 ve 5'tir, yani 20'nin asal çarpanları 2 ve 5'tir.

1'den büyük her tam sayı, asal çarpanlarının çarpımı şeklinde yazılabilir. Bu işleme asal çarpanlara ayırma denir. Bunu iki yöntemle yapabilirsin:

1. Çarpan ağacı: Sayıyı iki sayının çarpımı şeklinde dallara ayırıp asal olanları yuvarlak içine alırsın.
2. Asal çarpan algoritması: Sayıyı en küçük asal sayılardan başlayarak bölebileceğin kadar bölersin.

Örneğin 40 sayısını asal çarpanlarına ayıralım: 40 ÷ 2 = 20 20 ÷ 2 = 10 10 ÷ 2 = 5 5 ÷ 5 = 1

O halde 40 = 2×2×2×5 = 2³×5 şeklinde yazılır.

💡 İpucu: Bir sayının kaç tane pozitif çarpanı olduğunu bulmak için o sayıyı asal çarpanlara ayır, her asal çarpanın üssünü 1 arttır ve bunları çarp. Örneğin 36 = 2²×3², çarpan sayısı (2+1)×(2+1) = 3×3 = 9'dur.

Bu yöntemler sayıların iç yapılarını anlamana ve sayılar arasındaki ilişkileri görüp uygulamana yardımcı olacak. Matematikte ilerledikçe bu bilgiler senin için daha da önemli hale gelecek!

EBOB: En Büyük Ortak Bölen

İki veya daha fazla doğal sayının ortak bölenlerinin en büyüğüne bu sayıların EBOB'u denir. EBOB(A,B) veya (A,B) şeklinde gösterilir.

EBOB'u bulmanın kolay bir yolu şudur: Sayıları birlikte asal çarpanlarına ayır, ortak asal çarpanları en küçük üsleriyle birlikte çarp. Örneğin:

16 = 2⁴ 24 = 2³ × 3 EBOB(16,24) = 2³ = 8

Yani 16 ve 24 sayılarının ortak bölenlerinin en büyüğü 8'dir.

EKOK: En Küçük Ortak Kat

İki veya daha fazla doğal sayının ortak katlarının en küçüğüne bu sayıların EKOK'u denir. EKOK(A,B) veya $A,B$ şeklinde gösterilir.

EKOK'u bulmak için: Sayıları birlikte asal çarpanlarına ayır, tüm asal çarpanları en büyük üsleriyle birlikte çarp. Örneğin:

15 = 3 × 5 50 = 2 × 5² EKOK(15,50) = 2 × 3 × 5² = 150

💡 Önemli formül: A × B = EBOB(A,B) × EKOK(A,B) Bu formül, EBOB veya EKOK'u bildiğinde diğerini kolayca hesaplamana olanak sağlar.

Eğer sayılardan biri diğerinin katıysa, EBOB küçük sayıya, EKOK ise büyük sayıya eşit olur. Örneğin, 20 ve 40 için EBOB = 20, EKOK = 40'tır.

Bu bilgiler, sayılar arasındaki ilişkileri anlamana ve matematik problemlerini daha kolay çözmene yardımcı olacak.

EBOB ve EKOK İlişkileri

Sayılar arasındaki bazı özel ilişkiler, EBOB ve EKOK hesaplamalarını kolaylaştırabilir:

Birbirinin katı olan sayılarda EBOB küçük sayıya, EKOK büyük sayıya eşittir. Örneğin, 20 ve 40 için EBOB(20,40) = 20 ve EKOK(20,40) = 40'tır.

Asal çarpanlarına ayrılmış sayılarda EBOB ve EKOK bulunurken özel kurallar vardır:

• EBOB için: Ortak tabanları alıp, küçük olan üslerle yazarız.
• EKOK için: Ortak tabanları alıp, büyük olan üslerle ve ortak olmayan tabanları da dahil ederek yazarız.

Örneğin: A = 2³·3·5² B = 2²·3²·7 EBOB(A,B) = 2²·3 (Ortak tabanlar, küçük üslerle) EKOK(A,B) = 2³·3²·5²·7 (Tüm tabanlar, büyük üslerle)

💡 Çok kullanışlı bir formül: A·B = EBOB(A,B) · EKOK(A,B) Bu formül sayesinde EBOB veya EKOK'tan birini bildiğinde diğerini kolayca hesaplayabilirsin.

EBOB ve EKOK hesaplamalarında bazen sayılar arasındaki ilişkiler sorularda ipucu verir. Örneğin, iki sayının EBOB'u 3 ve EKOK'u 30 ise, A·B = 3·30 = 90 olur.

Ayrıca, EBOB ve EKOK özellikleri sayesinde bazı zorlu problemleri kolayca çözebilirsin. Örneğin, aralarında asal olan iki sayının EBOB'u 1'dir ve EKOK'u çarpımlarına eşittir.

EBOB Problemleri

EBOB problemlerinde genellikle bir bütünü parçalama işlemi söz konusudur. Yani bütünden parçaya gidilir. Şu ifadeler varsa EBOB kullanmalısın:

• eşit ağırlıkta
• eşit hacimli
• eşit aralıklarla
• eşit sayıda
• eşit uzunlukta
• eşit büyüklükte

Örneğin, farklı uzunluktaki iki çubuğu eşit parçalara ayırırken, parça uzunluğu en fazla ne olabilir sorusu bir EBOB problemidir.

Bazı temel EBOB problem tipleri:

1. Kalanlı Bölme Problemleri: 112 ve 79 sayılarına bölündüğünde 2 kalanını veren en büyük sayıyı bulmak için, önce (112-2) ve (79-2) sayılarının EBOB'unu bulur, sonra 2 eklersin.

2. Eşit Hacimli Şişelere Doldurma: 72 litre zeytinyağı ve 80 litre ayçiçek yağını eşit hacimli şişelere doldurmak için, EBOB(72,80) = 8 litre kapasiteli şişeler kullanılır ve toplamda (72÷8) + (80÷8) = 9 + 10 = 19 şişe gerekir.

💡 Dikdörtgensel bir alanı eşit karelerle kaplamak istediğinde, kenar uzunluklarının EBOB'u kadar kenar uzunluğuna sahip kareler kullanmalısın.

3. Eşit Aralıklı Dikim Problemleri: Dikdörtgen şeklindeki bir bahçenin çevresine eşit aralıklarla ağaç dikmek istediğinde, kenar uzunluklarının EBOB'unu kullanarak kaç ağaç dikileceğini bulabilirsin.

EBOB problemlerini çözerken, problemi dikkatle okuyup "eşit" ifadesine dikkat etmen ve bütünden parçaya gidildiğini anlamanın önemli olduğunu unutma.

EKOK Problemleri

EKOK problemlerinde genellikle parçalardan bütün oluşturma işlemi söz konusudur. Yani parçadan bütüne gidilir. Şu durumlar varsa EKOK kullanmalısın:

• Nesneler belirli sayıda gruplanıyorsa
• Zaman içeriyorsa (ay, gün, saat, dakika)
• Kişi ya da nesneler belirli sayıda sıralanıyorsa

Bazı temel EKOK problem tipleri:

1. Bölünebilme Problemleri: İki sayıya tam bölünebilen en küçük sayıyı bulmak için EKOK kullanılır. Örneğin, 6 ve 8'e tam bölünebilen en küçük üç basamaklı sayıyı bulmak için önce EKOK(6,8) = 24 bulunur, sonra 24'ün 100'den büyük ilk katı hesaplanır: 24 × 5 = 120.

2. Artanlı Gruplama Problemleri: Bir miktar nesne belirli sayılarda gruplandığında belirli sayıda artıyorsa, EKOK ve artanlar kullanılarak toplam nesne sayısı bulunur.

💡 Periyodik olayların tekrar buluşma zamanını bulmak için EKOK kullanılır. Örneğin, 4 ve 5 günde bir nöbet tutan hemşirelerin birlikte ne zaman nöbet tutacaklarını bulmak için EKOK(4,5) = 20 gün hesaplanır.

3. Zaman Problemleri: Belirli zaman aralıklarında tekrarlanan olayların ne zaman çakışacağını bulmak için EKOK kullanılır. Örneğin, yarım saatte bir ve 2/5 saatte bir çalan iki zilin birlikte ne zaman çalacağını bulmak için EKOK(1/2, 2/5) = EKOK(5,4)/10 = 2 saat bulunur.

4. Kaplama Problemleri: Dikdörtgen şeklindeki fayanslarla karesel bir alanı döşemek için gereken en az fayans sayısını bulmak için EKOK kullanılır.

EKOK problemlerini çözerken, problemdeki sayılar arasındaki ilişkiyi iyi anlamak ve problemi doğru yorumlamak çok önemlidir.

Aralarında Asal Sayılar

İki doğal sayının 1'den başka ortak böleni yoksa bu sayılara aralarında asal sayılar denir. Bu, sayıların EBOB'unun 1 olması anlamına gelir: EBOB(a,b) = 1.

Aralarında asal olan sayılarda önemli özellikler:

1. 1 sayısı bütün pozitif tam sayılarla aralarında asaldır.
2. Asal sayılar birbirleriyle aralarında asaldır. Örneğin 3 ve 11, 17 ve 19.
3. Ardışık sayılar her zaman aralarında asaldır. Örneğin 126 ve 127.

💡 Aralarında asal olan sayıların kendilerinin asal olması gerekmez! Örneğin 8 ve 15 aralarında asaldır, çünkü ortak bölenleri sadece 1'dir.

Sayıların aralarında asal olup olmadığını kontrol etmek için:

• Sayıların çarpanlarını (bölenlerini) bul
• Ortak çarpan olup olmadığına bak
• 1'den başka ortak çarpan yoksa aralarında asaldır

Örnek: 8'in çarpanları: 1, 2, 4, 8 15'in çarpanları: 1, 3, 5, 15 8 ve 15'in 1'den başka ortak çarpanı yoktur, bu yüzden aralarında asaldır.

Aralarında asal sayılar özellikle kesir işlemlerinde, EBOB-EKOK problemlerinde ve diğer matematik konularında karşımıza çıkar. İki sayının aralarında asal olduğunu bilmek, sadeleştirme işlemlerini kolaylaştırır.

Aralarında asal sayı çiftlerini belirlemek için sayıların asal çarpanlarına bak. Eğer asal çarpanları tamamen farklıysa, bu sayılar aralarında asaldır.