Mevsimlerin Oluşum Sebepleri

Mevsimlerin oluşmasının iki ana sebebi vardır. Birincisi, Dünya'nın dönme ekseninin 23 derece 27 dakika eğik olmasıdır. İkincisi ise Dünya'nın Güneş etrafında dolanma hareketidir.

Unutma, Dünya'nın Güneş'e olan uzaklığı mevsimleri belirleyen faktörlerden değildir! Bu yaygın bir yanlış anlamadır.

Dünya'nın eksen eğikliği birçok ilginç sonuç doğurur. Kuzey ve Güney Yarım Küre'de aynı anda farklı mevsimler yaşanır. Ayrıca bir yerdeki gece-gündüz süreleri yıl boyunca değişir ve Güneş farklı saatlerde doğup batar.

Eksen eğikliği sayesinde bir noktaya düşen güneş ışınlarının geliş açısı ve dik çubuğun gölge boyu yıl içinde değişir. Bu da mevsimlik sıcaklık ve basınç farklılıkları oluşturur.

Bunu biliyor muydun? Dünya'nın kendi ekseni etrafında dönmesi gece ve gündüzü oluşturur ve bu da günlük sıcaklık farklılıklarına sebep olur. Mevsimlerle karıştırma!

Gün Dönümleri ve Ekinokslar

Yıl içinde dört önemli tarih var: 21 Haziran, 21 Aralık, 21 Mart ve 23 Eylül. Bu tarihler mevsimler için dönüm noktalarıdır.

21 Haziran (Yaz Gün Dönümü) günü Kuzey Yarım Küre'de yaz mevsimi başlar ve yılın en uzun gündüzü yaşanır. Yengeç Dönencesi'ne güneş ışınları dik açıyla gelir. Aynı gün Güney Yarım Küre'de kış başlar ve en uzun gece yaşanır.

21 Aralık (Kış Gün Dönümü) günü ise tam tersi olur. Kuzey Yarım Küre'de kış başlar ve en uzun gece yaşanırken, Güney Yarım Küre'de yaz başlar. Oğlak Dönencesi'ne güneş ışınları dik gelir.

21 Mart ve 23 Eylül (Ekinoks) tarihlerinde ilginç bir şey olur: tüm dünyada gece ve gündüz süreleri eşitlenir! 21 Mart'ta Kuzey'de ilkbahar, Güney'de sonbahar başlar. 23 Eylül'de ise Kuzey'de sonbahar, Güney'de ilkbahar başlar.

İlginç Bilgi: Ekvator, yılda sadece iki kez (21 Mart ve 23 Eylül) güneş ışınlarını dik açıyla alır. Bu tarihlerde Ekvator üzerindeki bir çubuğun öğlen vakti hiç gölgesi oluşmaz!

İklim ve Hava Olayları

Hava durumuyla iklim arasındaki farkı biliyor musun? Çoğu insan bunları karıştırır!

Hava olayları sınırlı bir bölgede kısa sürede gözlenen yağmur, kar, dolu, rüzgar gibi atmosfer olaylarıdır. Bunlar sıcaklık, nem ve basınç değişimleri sonucu oluşur. Meteorologlar hava olaylarını inceler ve tahminlerde bulunur, ama bu tahminler her zaman kesin değildir.

İklim ise geniş bir bölgede en az 20 yıl boyunca gözlenen hava olaylarının ortalamasıdır. Klimatologlar iklimi inceler ve uzun vadeli eğilimleri belirlerler. İklim kolay kolay değişmez ve iklim verileri daha kesin sonuçlar verir.

Rüzgarların nasıl oluştuğunu hiç düşündün mü? Sıcaklık farkları basınç farklarına neden olur. Sıcak hava yükselir ve alçak basınç alanı oluşturur. Soğuk hava ise alçalır ve yüksek basınç alanı oluşturur.

Rüzgar, her zaman yüksek basınçtan alçak basınca doğru eser. Yani soğuk bölgelerden sıcak bölgelere doğru! Alçak basınç bölgelerinde sıcaklık, bulutlanma ve yağış ihtimali fazladır, hava yükselicidir. Yüksek basınç alanlarında ise tam tersi görülür.

Havayı tahmin edebilir misin? Gökyüzünde aniden kara bulutlar görürsen ve basınç düşerse, büyük olasılıkla yağmur yaklaşıyordur!

DNA ve Genetik Kod

Vücudundaki her hücrenin çekirdeğinde senin genetik şifreni taşıyan DNA bulunur. Peki bu şifre nasıl yazılmış?

DNA, hücrenin yönetici molekülüdür ve çift sarmal yapıdadır. Bu sarmallar nükleotitler denilen yapı taşlarından oluşur. Belli görevleri yerine getiren nükleotit gruplarına gen denir. DNA ise özel proteinlerle sarılarak kromozom şeklinde paketlenir.

Kalıtsal yapıları büyükten küçüğe şöyle sıralayabiliriz: Kromozom > DNA > Gen > Nükleotit. Bunu "KeDiGeNi" şeklinde kolayca hatırlayabilirsin!

Her nükleotit üç parçadan oluşur: bir organik baz, bir deoksiriboz şekeri ve bir fosfat. Dört çeşit organik baz vardır: Adenin, Timin, Guanin ve Sitozin.

DNA'da her zaman karşılıklı zincirler birbirini tamamlar: Adenin karşısına Timin $A=T$, Guanin karşısına Sitozin $G=C$ gelir. Bu eşleşme sayesinde DNA kendini doğru şekilde kopyalayabilir.

DNA eşlenmesi sırasında, DNA sarmalı fermuar gibi açılır ve her iki zincir de şablon olarak kullanılarak yeni zincirler sentezlenir. Sonuçta başlangıçtaki DNA ile tamamen aynı iki yeni DNA molekülü oluşur.

Bunu düşün: DNA'daki dört farklı nükleotit, sadece dört harfle (A, T, G, C) yazılmış dev bir kitap gibidir. Ama bu dört harfle yazılmış "kitap" senin tüm genetik özelliklerini belirler!

Kalıtım

Kalıtım, anne ve babamızdan gelen özelliklerin aktarılmasıdır. Bu konuyu anlamak için bazı temel kavramları bilmelisin.

Karakterler, boy, göz rengi gibi gözlemleyebildiğimiz özelliklerdir. Alel genler ise aynı karaktere etki eden gen çeşitleridir. Fenotip görünen özelliklerimiz, genotip ise gen yapımızdır.

Genler baskın (dominant) veya çekinik (resesif) olabilir. Baskın genler büyük harfle (A), çekinik genler küçük harfle (a) gösterilir. Homozigot (saf döl) bireyler aynı alelleri (AA veya aa) taşır. Heterozigot (melez döl) bireyler ise farklı alelleri (Aa) taşır.

Örneğin, bezelyelerde sarı tohum rengi (A) yeşil tohum rengine (a) baskındır. İki heterozigot sarı bezelye (Aa) çaprazlandığında, %75 sarı tohum, %25 yeşil tohum oluşma olasılığı vardır.

Mutasyon, gen yapısında meydana gelen kalıcı değişikliklerdir. Üreme hücrelerinde olursa sonraki nesillere aktarılır. Altı parmaklılık bir mutasyon örneğidir.

Modifikasyon ise çevre şartlarının gen işleyişini etkilemesidir ama gen yapısını değiştirmez. Spor yapan kişinin kaslarının gelişmesi buna örnektir.

Adaptasyon, canlıların yaşadığı ortama uyum sağlamasıdır. Doğal seçilim sayesinde uyum sağlayan canlılar hayatta kalır, sağlayamayanlar ise elenir. Varyasyon ise aynı türün farklı ortamlarda farklı adaptasyonlar geliştirmesiyle oluşan çeşitliliktir.

Düşün: Kutup ayılarının beyaz, çöl tilkilerinin kumrengi olması adaptasyona harika bir örnektir. Bu özellikler onların ortamlarında hayatta kalmalarını nasıl sağlıyor?