Felsefe ve Düşünme

Hayatında hiç "Neden varız?" ya da "Mutluluğun anlamı nedir?" diye düşündün mü? İşte bu sorularla başlayan yolculuk, felsefenin ta kendisidir. Felsefe, soru sorma sanatıdır. Merak ettiğimiz herhangi bir konuyu zihinsel olarak araştırmak, felsefi bir yolculuğa çıkmak demektir.

Felsefi düşüncenin en belirgin özelliği soru sormaya dayalı olmasıdır. Varlığın kökeni, doğru davranışın ne olduğu gibi konular hakkında soru sorarak başlar. Ancak felsefi soruların kesin cevapları yoktur. Her cevap, yeni bir soruya kapı aralar ve bu nedenle felsefe sürekli devam eden bir arayış sürecidir.

Felsefe, sadece dış dünyayı değil, kendi düşüncelerimizi de sorgulamamızı sağlar. Düşünce üzerine düşünmedir felsefe. İçinde yaşadığımız evrenin nasıl var olduğu, yaşamın amacı, doğru bilginin nasıl elde edildiği, ahlaki davranışın ölçütü gibi konuları ele alır.

Unutma! Felsefe, soyut ve teorik düzeyde zihinsel bir etkinlik olsa da yaşamdan kopuk değildir. Her davranışımızın arkasında savunduğumuz ya da reddettiğimiz düşünceler vardır.

Düşünce ve dil arasında sıkı bir ilişki vardır. Düşüncelerimiz dil aracılığıyla ifade edilir ve başkalarıyla paylaşılır. Dil düşüncenin ürünüdür, ancak aynı zamanda düşüncelerimiz de kullandığımız dile bağlı olarak şekillenir. İkisi birbirini karşılıklı etkiler ve geliştirir.

Düşünmenin Önemi ve Gerekliliği

Etrafına bak! Kullandığın telefon, bindiğin otobüs, okuduğun kitap - tümü düşünme yeteneğimiz sayesinde var oldu. İnsan, düşünebilme ve düşündüklerini ürüne dönüştürme yeteneği sayesinde doğada olmayan şeyleri üretebilmiştir.

Düşünmek, sadece aklından geçirmek değil, zihninde canlandırmak, veriler arasında bağlantılar kurmak, benzerlik ve farklılıkları analiz etmek demektir. Düşünürken zihninde semboller kullanırsın. Hiç ormanda olmasan bile, sana "ormanda devrilmiş bir ağaç düşün" denildiğinde bunu zihninde canlandırabilirsin.

Düşünmenin farklı biçimleri vardır:

• Yalın veya ayrıntılı
• Çözümleyici veya birleştirici
• Tek yanlı veya çok yönlü
• Sığ veya derin

Bilgi, özne ile nesne arasındaki ilişkiden doğan üründür. Sen düşünen taraf (özne), düşündüğün şey ise nesne konumundadır. Ortaya koyduğun bilgi, nesnenin özelliklerini anlatır ve aynı zamanda nesneye ait olmayan özellikleri de örtük olarak içerir. "Bu kalem mavidir" dediğinde, aslında onun diğer renklerde olmadığını da söylemiş olursun.

Bilinç, kendimizi ve çevremizi algılamamız, kavramamız ve farkına varmamızdır. Öz bilinç ise kendi düşünce içeriklerimiz üzerine düşünmemizdir. Arkadaşının kedilerden korkmadığını bilmen bilinçken, sen kedilerden neden korktuğunu düşünmen öz bilinçtir.

Düşünme faaliyetinin hem bireysel (hayal kurma) hem de toplumsal (karşılıklı konuşma) boyutları vardır. İnsanın tüm etkinliklerinin temelinde düşünme vardır. Felsefe ise bu düşünme biçimleri arasında en üst düzey olanıdır.

Felsefe Terimi

"Neden sadece 'düşünme' değil de 'felsefe' diyoruz?" diye merak ediyor olabilirsin. Felsefe kelimesi Yunanca kökenlidir ve ilk kez Antik Yunan'da sistemli bir düşünme etkinliği olarak ortaya çıkmıştır.

Felsefe (philosophia), "sevgi, sevmek" anlamına gelen "philia" ile "bilgi, bilgelik" anlamına gelen "sophia" kelimelerinin birleşimidir. Yani bilgelik sevgisi veya bilgelik dostluğu anlamına gelir.

Bu terim, Phytagoras'ın $MÖ 580-500$ kendisi için kullandığı "philosophos" (bilgeliği seven) sözcüğünden gelir. O dönemde düşünürler için "sophos" (bilge) kelimesi kullanılırdı. Ama Phytagoras, sadece tanrının her şeyi bilen bir bilge olabileceğini, kendisinin ise bilgiyi seven ve arayan biri olduğunu söyleyerek, kendisine "philosophos" denmesini istedi.

İşte burada önemli bir ayrım var: Filozof, her şeyin cevabını bilen kişi değil, bilgeliğe ulaşmak için çabalayan kişidir. Felsefe, bilme isteğiyle hareket eden, var olan cevaplarla yetinmeyen, kendini geliştirme ve olgunlaşma imkânı sunan bir düşünme biçimidir.

Bilgi kutusu: Felsefe, Arapçada "hikmet" kelimesiyle de karşılık bulmuştur. Hikmet, görünenin ardındaki nedenleri bilen, gerçekliği kavrayabilen kişiyi anlatır.

Felsefe, varlık hakkında doğru bilgiye ulaşmaya çalışır. Gerçeklik, doğruluk, iyilik, güzellik, hakikat gibi kavramlarla yakından ilişkilidir. Temelinde akıl, sorgulama, arayış, merak ve eleştiri vardır.

Felsefenin Bilim ve Sanatla İlişkisi

Felsefe teriminin ilişkili olduğu kavramlar oldukça geniştir: gerçeklik, bilgi, hikmet, akıl, bilgelik, düşünme, hakikat, sezgi, sevgi ve dostluk bunlardan sadece birkaçı. Peki ya felsefe, bilim ve sanat arasında nasıl bir ilişki vardır?

Felsefe ile bilim arasındaki farklar:

• Bilim, incelediği nesnenin belli bir parçasını incelerken, felsefe konuları tümel (bütüncül) olarak ele alır.
• Bilim nesnelken (objektif), felsefe özneldir (sübjektif).
• Bilim deney ve gözleme dayanırken, felsefe akıl ve tutarlı düşünmeye dayanır.
• Bilim olgusal alanla sınırlıyken, felsefenin konu sınırlaması yoktur.

Felsefe ile sanat arasındaki farklar:

• Sanat duygu ve düşüncelere dayalıyken, felsefe akla ve mantığa dayalıdır.
• Sanat güzeli ararken, felsefe doğruyu arar.
• Sanat sonunda somut ürün (resim, heykel) ortaya koyarken, felsefede ürün soyut düşüncedir.

Bu farklılıklara rağmen üçü arasında güçlü bir etkileşim vardır. Filozofların soruları bilim insanlarına ve sanatçılara ilham verir. Bilimsel keşifler ve sanat eserleri de filozoflara yeni düşünme alanları açar. Felsefe, hem bilimin hem de sanatın ne olduğunu sorgular ve bu alanlara yeni bakış açıları kazandırır.

Bunu düşün: Leonardo da Vinci hem bilim insanı hem sanatçı hem de filozoftu. Bugün de pek çok bilim insanı ve sanatçı aynı zamanda felsefi sorgulamalar yapar. Sen hangi alanda daha çok düşünmeyi seviyorsun?

Felsefenin Ortaya Çıkışı

Felsefe tam olarak ne zaman ve nerede başladı? Bu soruya kesin cevap vermek zor. Tarihsel kaynaklara göre Sümer, Mezopotamya, Mısır, Çin, Hint ve İran medeniyetlerinde ilk felsefi düşünce örnekleri görülmüştür. Ancak genel kabul, felsefenin MÖ 6. yüzyılda Antik Yunan'da başladığı yönündedir.

Peki neden tam olarak Antik Yunan'da? İşte felsefenin orada ortaya çıkmasını sağlayan faktörler:

1. Refah seviyesinin yüksekliği: Elverişli coğrafi koşullar, insanların temel ihtiyaçlarını karşılamalarına ve düşünmeye zaman ayırmalarına olanak sağladı.

2. Kültürel etkileşim: Ticaret sayesinde farklı bölgelerdeki bilgi ve fikirler bir araya geldi.

3. Demokratik yönetim anlayışı: Özgür düşünme ve tartışma ortamı, farklı görüşlerin ifade edilebilmesine imkan tanıdı.

4. Eleştirel düşünebilme: Dinî ve mitolojik açıklamaları sorgulayan düşünürler, akla dayalı açıklamalar getirdi.

5. Bilmek için bilme isteği: İnsanlar sadece pratik yarar için değil, merak ettikleri için de bilgiye yöneldiler.

6. Doğayı doğayla açıklama çabası: Doğaüstü güçler yerine, doğanın kendi işleyişini anlamak istediler.

İlk filozof olarak kabul edilen Thales, bugünkü Türkiye'nin batısındaki Milet'te $Aydın/Didim$ yaşamıştır. Thales'le başlayan felsefi düşünce, zamanla tüm dünyaya yayılmıştır. Bu açıdan bakıldığında felsefe, Anadolu'da doğmuştur!

Felsefe Tanımları

"Felsefe nedir?" sorusuna tek bir cevap vermek mümkün değildir. Her filozof kendi bakış açısına göre felsefeyi tanımlamıştır. Bu tanımların farklı olmasının nedenleri:

1. Felsefenin konu alanının çok geniş olması
2. Felsefenin öznel bir düşünme etkinliği olması

İşte bazı filozofların felsefe tanımları:

Herakleitos: "Bilge olmak yüce fazilettir. Bilgelik; tabiatı bilmek için hakikati söylemek ve kendini sorguya çekerek eylemlerini ona uydurmak demektir."

Sokrates: "Felsefe, neleri bilmediğini bilmektir."

Platon: "Felsefe, diyalektik düşünme yoluyla ideaların bilgisini kavramadır."

Aristoteles: "Var olan olarak var olanı ve özü gereği ona ait olanları inceleyen bilimdir."

Epikuros: "Felsefe, mutlu bir yaşam sağlamak için tutarlı, eylemsel bir sistemdir."

El Kindî: "İnsan sanatlarının en üstünü felsefedir. İnsanın gücü ölçüsünde var olanların hakikatini bilmesidir."

Farabi: "Felsefe, var olmaları bakımından varlıkların bilinmesidir."

Descartes: "Bilgeliği incelemektir. Bilgelik, insanın bilebileceği kadar bütün şeylerin tam bilgisidir."

Karl Jaspers: "Felsefe, yolda olmak demektir. Sorular cevaplardan daha önemlidir."

Hilmi Ziya Ülken: "İnsanın varlık hakkındaki düşüncesi ve bu düşünce üzerindeki düşüncesidir."

Bu tanımları incelediğinde, her birinin felsefeyi farklı açılardan ele aldığını görürsün. Kimi bilgiyi, kimi mutluluğu, kimi varlığı, kimi ise sorgulamayı vurgular. Bu çeşitlilik, felsefenin zenginliğini gösterir.

Felsefi Düşüncenin Başlangıcı

Felsefe ne zaman başladı? Bu soruya cevap vermek sandığından daha zor. Eğer düşünmeyi temel alırsak, "İnsanın davranışları nasıl olmalı?" sorusunu ilk kimin sorduğunu belirleyemeyiz.

Felsefe, bir probleme odaklanmadır, yani "bir şey üzerine düşünme"dir. İnsanlar var oldukları ilk zamanlardan beri düşünmüş ve farklı düşünce ürünleri ortaya koymuşlardır. Bu açıdan tüm toplumlar felsefeye katkı sağlamıştır.

MÖ 6. yüzyılda İyonya'da (bugünkü Türkiye'nin batı kıyıları) yaşayan Thales, felsefe tarihinin ilk filozofu kabul edilir. Thales'in önemi şu noktalardadır:

• Dinsel ve mitolojik inançları bir kenara bırakarak evreni akıl ve doğa gözlemlerine dayalı açıklamaya çalışmıştır
• Güneş tutulmasını önceden tahmin etmiş ve geometride kendi adıyla bilinen teoremi oluşturmuştur
• "Her şeyin ana maddesi nedir?" sorusunu sorarak varlık felsefesinin temelini atmıştır

Antik Yunan şehir devletleri, gelişmiş ticari ekonomileri sayesinde diğer medeniyetlerle etkileşim içindeydi. Bu sayede farklı kültürlerden bilgi, inanç ve icatları kendi birikimleriyle birleştirdiler. Bu bilgi birikimi, felsefi düşüncenin ortaya çıkışını sağladı.

Felsefi düşünce, merak etme, şüphe duyma, hayret etme, sorgulama gibi zihinsel etkinliklerle başlar. Platon'un Şölen adlı eserinde belirttiği gibi, "Filozof bilgelerle bilgisizler arasındaki kişidir." Yani bilge olmayan fakat bilgeliği arzulayan kişidir.

Felsefi Düşüncenin Özellikleri

Felsefi düşünceyi diğer düşünme biçimlerinden ayıran temel özellikler şunlardır:

Sorgulama: Felsefe, merak edilen bir konuda soru sormak ve bu soru etrafında düşünmektir. Sokrates'in dediği gibi: "Sorgulanmamış hayat, yaşamaya değmez."

Merak Etme: Aristoteles "Bütün insanlar doğal olarak bilmek isterler" der. Bu merak, insanı evreni ve kendini anlamaya yönlendirir.

Şüphe Duyma: Var olan bir bilginin doğruluğundan emin olmamaktır. Şüphe, yeni bilgilerin kapısını açar.

Hayret Etme: Alışkanlıklara saplanıp kalmamak, ön yargıların ötesine geçebilmektir. Çevremizdeki sıradan görünen şeylere yeniden şaşırabilmektir.

Rasyonel Olma: Akla uygun, çelişki içermeyen düşünmedir. Filozofun tüm düşünsel faaliyetlerinde kullandığı araç akıldır.

Yığılımlı İlerleme: Her filozof kendinden öncekilerin görüşlerini inceleyerek kendi düşüncelerini oluşturur. Böylece felsefi düşünce birikimli olarak ilerler.

Evrensel Olma: Felsefi sorular tüm insanlığı ilgilendirir. Bu nedenle felsefi düşünce tüm toplumlarda görülür.

Eleştirel Olma: Var olan bilgileri sorgulayıp yeniden değerlendirmedir. Filozof, kendi görüşlerini de eleştirebilen kişidir.

Dikkat! Filozoflar zamanın ötesinde düşünürler. Bir filozof, binlerce yıl önce yaşamış olsa bile, sorduğu sorular bugün hâlâ geçerli olabilir. Bu, felsefenin evrensel niteliğinin bir göstergesidir.

Felsefi düşünce, her dönemde ve her toplumda var olan, insanın akıl yürütme ve sorgulama yeteneğinin bir ürünüdür.

Felsefi Düşüncenin Diğer Özellikleri

Felsefi düşüncenin diğer önemli özellikleri şunlardır:

Tutarlı Olma: Felsefi bir görüş, kendi içinde çelişmemelidir. Tutarlılık, felsefi düşüncenin geçerlilik koşuludur. Bir düşünce kendi içinde çelişirse güvenilirliğini kaybeder.

Refleksif Olma: Düşünce üzerine düşünme yeteneğidir. Felsefede özne, kendi düşüncesini de düşüncenin nesnesi haline getirebilir. "Düşünüyorum, o halde varım" diyen Descartes, düşünmenin kendisini düşüncesinin konusu yapmıştır.

Sistemli Olma: Felsefi düşünce, dağınık düşünceler yığını değildir. Bir problemi adım adım, tüm yönleriyle ele alıp tutarlı ve bütünlüklü sonuçlara ulaşma çabasıdır.

Öznel Olma: Her felsefi düşünce, onu ortaya koyan filozofun kişisel bakış açısını yansıtır. Aynı soruya farklı filozoflar farklı cevaplar verebilir. Örneğin "idea" kavramını Platon "asıl öz", Locke "zihnin tasarımı", Hegel ise "hakikat" olarak tanımlar.

Kesinlik Taşımama: Felsefi düşünce, bilimsel bilgi gibi kesin doğrular ortaya koymaz. Her filozof bir soruya farklı cevap verebilir ve bir filozof bile zaman içinde görüşlerini değiştirebilir.

Tümel Olma: Felsefe, ele aldığı konuları parça parça değil, bütüncül olarak kavramaya çalışır. İnsan, bilgi, ahlak gibi konuları tüm yönleriyle açıklamaya çalışır.

Felsefi düşünce, merak eden, sorgulayan insan aklının ürünüdür. Alışkanlıkların dışına çıkabilen, var olan bilgilere şüpheyle yaklaşan eleştirel bir tavır gerektirir. Düzenli ve sistemli bir sorgulama sonucunda kendi içinde tutarlı bir düşünce oluşturur.

Unutma, her düşünce felsefi değildir! Felsefi düşünce için sorgulama sonucu elde edilmiş olma ve akılla temellendirilmiş olma şartları vardır.

Filozof Kimdir?

"Felsefe hakkında bu kadar şey öğrendik, peki bir filozof nasıl biridir?" diye düşünüyorsun, değil mi? İşte filozofun temel özellikleri:

Filozof, evrenle, varlıkla, doğayla ve insan yaşamıyla ilgili her şeyi merak eden, inceleyen ve sorgulayan kişidir. Doğayı ve doğadaki olayları kavramak, bunların özünü ve genel ilkelerini ortaya koymak ister.

Filozof, bilgeliğe ulaşma çabası içindedir. Kesin ve değişmez bilgiye sahip olduğunu iddia etmez. Yeri geldiğinde kendi görüşlerini de sorgulayabilir, öğrendikçe gelişir.

Filozof, ön yargılardan uzak durur. İçinde yaşadığı toplumun inanç, değer ve alışkanlıklarını sorgulayabilir. Yaşadığı dönemin temel bilgilerinden haberdar olur, ama bunları olduğu gibi kabul etmez.

Filozof, kişisel birikimleri doğrultusunda evreni algılar. Düşünceleri, duyguları, sözleri ve eylemleri birbiriyle tutarlı olmalıdır. "Ben düşüncede özgürlüğe inanıyorum" deyip davranışlarında baskıcı olan biri, tutarlı bir filozof değildir.

Filozof, soru sorabilen kişidir. Felsefede soru sormak, cevap vermekten daha önemlidir. Çünkü doğru soru, yeni düşünme alanları açar.

Sence nasıl bir düşünürsün? Filozof olmanın ilk adımı, kendini tanımaktır. Hangi konuları merak ediyorsun? Neyi sorguluyorsun? Düşüncelerinde tutarlı mısın? Bu soruları kendine sorarak felsefi düşünme yolculuğuna başlayabilirsin.

Sokrates'in meşhur "Bildiğim tek şey, hiçbir şey bilmediğimdir" sözü, filozof tavrını özetler. Cehalet, neyi bilmediğini bilmemektir. Filozof ise neleri bilmediğinin farkında olan kişidir.