Türkçe Dersi İçindekiler

Türkçe dersinin içeriğindeki temel konuları şöyle sıralayabiliriz:

Sözcükte anlam, cümlede anlam, anlatım teknikleri ve anlatım biçimleri dersinin ilk bölümünde yer alır. Bu konular sınavlarda en çok karşımıza çıkan bölümlerdir.

Paragraf, yazım kuralları ve noktalama işaretleri konuları da dilimizi doğru kullanmak için öğrenmemiz gereken önemli konulardır.

Ses bilgisi, sözcük türleri, tamlamalar, eylem-ek eylem-fiilimsi ve ekler ise dilin yapı taşlarını anlamamızı sağlar.

Hatırlatma: Türkçe dersinde başarılı olmak için her konuyu ayrı ayrı çalışmak yerine, konular arasındaki bağlantıları kurarak ilerlemen daha etkili olacaktır!

Cümlenin ögeleri, eylemde çatı, cümle türleri ve anlatım bozuklukları da yazılı ve sözlü anlatımda doğru ifadeler kullanmamızı sağlayan bilgilerdir. Bu konu başlıklarını iyi anlamak, iyi bir Türkçe performansı için temel oluşturur.

Sözcükte Anlam

Sözcüklerin anlamlarını doğru bilmek, Türkçe'yi etkili kullanmanın ilk adımıdır. Gerçek anlam, yan anlam ve mecaz anlam en temel anlam türleridir.

Gerçek Anlam (Temel Anlam): Bir sözcüğün akla gelen ilk anlamıdır. "Bazen ayakkabılarım sol teklerim sıkar ayağımı" cümlesinde "ayak" sözcüğü gerçek anlamıyla kullanılmıştır.

Yan Anlam: Sözcüğün temel anlamına bağlı olarak kazandığı yeni anlamlardır. "Masanın ayağına dün parmağım çarptım" cümlesindeki "ayak" sözcüğü yan anlamıyla kullanılmıştır.

Mecaz Anlam: Sözcüğün gerçek anlamından tamamen sıyrılarak kazandığı anlamdır. "Bu sıcak bakışlar beni çok rahatlattı" cümlesinde "sıcak" mecaz anlamda kullanılmıştır.

Sözcük anlamlarının diğer türleri de şunlardır:

• Terim Anlam: "Üçgenle ilgili sayfalar ödev verildi" (matematik terimi)
• Yansıma Sözcükler: "Makarna fokur fokur kaynıyordu"
• Eş Seslilik (Sesteş): "Bizim köyün çayı buz gibi akar" (akarsu anlamında)

Püf Nokta: Bir sözcüğün birden çok anlam kazanmasına "çok anlamlılık" denir. Bu özellik, dilin zenginliğini gösterir ve söz sanatlarının temelini oluşturur.

Sözcükte Anlam (Devamı)

Sözcüklerin anlamsal özellikleri iletişimimize derinlik katar. Bu özellikleri iyi bilmek, okuduğumuzu anlama ve etkili yazma becerilerimizi geliştirir.

Karşıtlık-Zıtlık: Birbirleriyle ilişkili ters durumları ifade eden kelimelerdir. "Sana çirkin dediler, düşman oldum güzelin" örneğinde çirkin-güzel zıt anlamlı sözcüklerdir.

Eş Anlamlılık-Anlamdaşlık: Yazılışları ve okunuşları farklı ama anlamları aynı olan sözcüklerdir. "Yazın-edebiyat", "öykü-hikaye" gibi.

Nitel ve Nicel Sözcükler:

• Nitel sözcükler "nasıl?" sorusuna cevap verir: "Güzel günler göreceğiz çocuklar"
• Nicel sözcükler "ne kadar?" sorusuna cevap verir ve miktar belirtir.

Soyut ve Somut Anlamlı Sözcükler:

• Somut sözcükler duyu organlarımızla algılanabilen kavramlardır: "Onun evindeki eşyalar gösterişli duruyordu"
• Soyut sözcükler zihnimizde tasarlayabildiğimiz kavramlardır: "Bu çocuk çok yüreksiz biriydi"

Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler:

• Genel sözcükler anlam içeriği geniş olanlar: "Kitap en iyi dosttur"
• Özel sözcükler tek bir varlığı karşılayanlar: "Kitabı masanın üstünden alıp rafa yerleştirdi"

Yakın Anlamlı Sözcükler: Aynı anlama gelmeyip cümlede birbirinin yerine kullanılabilen sözcüklerdir: "bükmek-kıvırmak-çevirmek"

Söz Sanatları ve Anlam Olayları

Söz sanatları, anlatımı güçlendirmek ve etkileyici kılmak için kullanılan tekniklerdir. Bu teknikleri iyi bilmek, edebi metinleri daha iyi anlamamızı sağlar.

Mecazımürsel (Ad Aktarması): Benzetme amacı güdülmeden bir sözcüğün başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır. "Orhan Kemal'i her okuyuşumda ayrı bir tat alırım" (yazarın kitapları kastediliyor).

Güzel Adlandırma: Kaba sayılan durumlar için daha güzel ifadeler kullanılmasıdır. "İnce hastalık" (verem), "hayata gözlerini yummak" (ölmek).

Dolaylama: Bir sözcükle anlatılabilecek bir kavramın birden çok sözcükle anlatılmasıdır. "Yedi tepeli şehir" (İstanbul), "file bekçisi" (kaleci).

Duyu Aktarması: Bir duyuya ilişkin özelliğin başka bir duyuya aktarılmasıdır. "Gelse en acı sözler dilime" (acı, tat duyusundan işitme duyusuna aktarılmış).

İnsandan Doğaya/Doğadan İnsana Aktarma:

• "Yıllar yılı dost bildiğim aynalar" (insandan doğaya)
• "Gel de böyle oduna laf anlat" (doğadan insana)

Kişileştirme (Teşhis): İnsana ait özelliklerin insan dışındaki varlıklara verilmesidir. "Sanki çiçekler bana küsmüş gibi, her birinin boynu bükülmüştü"

Hatırla: Benzetme (teşbih) anlamı güçlendirmek için iki unsur arasında benzerlik kurar. "Aslan gibi güçlü çocuk" örneğinde benzeyen (çocuk), benzetilen (aslan), benzetme yönü (güçlü), benzetme edatı (gibi) vardır.

Söz Sanatları ve Anlatım İncelikleri

Söz sanatları ve özel anlatım biçimleri, düşüncelerimizi daha etkileyici ve canlı ifade etmemizi sağlar. Bunlar, edebi metinleri zenginleştiren öğelerdir.

Kinaye (Değinmece): Bir sözün hem gerçek hem de mecaz anlamını düşündürecek biçimde kullanılmasıdır. "Yalnız taş duvar olmaz" (Bir işi başarmak için yardımlaşmak gerektiği ima ediliyor).

Tariz $Dokundurma-İğneleme$: Söylenen sözün tam tersini kastetmektir. Genellikle alaycı üslupla kullanılır. "Eh, bu kadar hızlı yürürsek okula yarın varırız" (yavaş olduğu kastediliyor).

Benzetme (Teşbih): Anlam güçlendirmek için aralarında ilgi bulunan iki unsurdan birini diğerine benzetmektir. Benzeyen, benzetilen, benzetme yönü ve benzetme edatından oluşur.

Bağdaştırma: Anlatımda birden çok birimin bir araya gelmesidir.

• Alışılmış Bağdaştırma: Herkesin üzerinde uzlaştığı söz öbekleridir. "Okul tabelası", "trafik ışıkları"
• Alışılmamış Bağdaştırma: Mantık kurallarına aykırılık içerir. "Yarım su", "kırık kat"

İkilemeler: Anlatımın gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek için iki sözcüğün yan yana kullanılmasıdır. İkilemelerin oluşum yolları şunlardır:

• Aynı sözcüğün tekrarı: "sakin sakin"
• Zıt anlamlı sözcükler: "aşağı yukarı"
• Yakın ya da eş anlamlı sözcükler: "eş dost"
• Biri anlamlı biri anlamsız: "ıvır zıvır"
• İkisi de anlamsız: "abur cubur"

İkilemeler

İkilemeler, Türkçede anlatımı güçlendiren ve zenginleştiren önemli söz öbekleridir. Günlük konuşmalarımızda ve yazılarımızda sıkça kullanırız.

İkilemeler, anlatımın gücünü artırmak ve anlamı pekiştirmek için iki sözcüğün yan yana kullanılmasıyla oluşur. İkilemeler arasına herhangi bir noktalama işareti konmaz.

İkilemelerin oluşum yolları çeşitlidir:

• Aynı sözcüğün tekrarı: Sakin sakin, yavaş yavaş... Bu tür ikilemeler hareketin tarzını veya sürekli yapıldığını belirtir.

• Zıt anlamlı sözcükler: Aşağı yukarı, başta çıkta... Bu tür ikilemeler kapsamı genişletir.

• Yakın ya da eş anlamlı sözcükler: Eş dost, yalan yanlış... Bu tür ikilemeler anlamı pekiştirir.

• Biri anlamlı biri anlamsız sözcükler: Eğri büğrü... Anlamsız kelime, anlamlı kelimenin anlamını güçlendirir.

• İkisi de anlamsız sözcükler: Abur cubur, ıvır zıvır... Bu tür ikilemeler genellikle değersiz şeyleri belirtir.

• Yansıma sözcükler ile oluşan ikilemeler: Tıkır tıkır... Ses taklitleri içerir.

• M harfi eklenerek oluşan ikilemeler: Ödev mödev, para mara... İlk sözcüğün önemsizleştirilmesini sağlar.

İkilemeler, anlatımımızı daha etkili ve akıcı kılar. Türkçenin zengin anlatım olanaklarından biridir.

Cümlede Anlam

Cümlelerin anlamlarını doğru şekilde kavramak, metni anlamamızın temel anahtarıdır. Cümleler anlamlarına göre farklı özelliklere sahip olabilir.

Öznellik: Doğruluğu veya yanlışlığı kanıtlanamayan, kişiden kişiye değişen cümlelerdir. "Yazar son bölümde tüm okurları etkileyen bir üslup kullanıyor."

Nesnellik: Doğruluğu veya yanlışlığı kanıtlanabilen, ilettiği yargı kişiden kişiye değişmeyen cümlelerdir. "Akdeniz Bölgesi'nde ılıman iklim egemendir."

İçerik-Konu: Yapıtta "burada ne anlatılmıştır?" sorusuna cevap verir. "Kemal Tahir, toplum sorunsalını anlattığı eserleriyle geleceğin sanatçılarını da etkilemiştir."

Biçem-Üslup: Bir konunun yazar tarafından nasıl anlatıldığından bahseden cümlelerdir. "Şair, edebi sanatlara çok başvurarak mecazlı söyleyişlerle kendi has tarzını yaratmış."

Olasılık: Gerçekleşme konusunda bir kesinlik olmadan herhangi bir durum veya olayın gerçekleşmesinin beklenilmesidir. "Havalar soğudu, kar yağabilir."

Tahmin: Bir olayın, durumun kesin olarak bilinmediği şartlarda kullanılan cümlelerdir. "Abim çoktan Ankara'ya varmış olmalı."

Hayıflanma: Yapılmayan işlerden duyulan pişmanlık ve üzüntüyü bildiren cümlelerdir. "Annemi son günlerinde yalnız bırakmamalıydım."

Unutma: Cümlelerdeki "kesinlik" ifadesi net bir yargı belirtir: "Kurumumuzda sigara içmek yasaktır."

Cümlede Anlam (Devamı)

Cümlenin anlamı, yazarın vermek istediği mesaja göre çeşitli şekillerde karşımıza çıkabilir. Bu anlamları tanımak, iyi bir okuyucu olmamızı sağlar.

Sitem-Yakınma:

• Sitem: Bir kişiye karşı duyulan kırgınlık direkt olarak o kişiye söylenir. "Buralara kadar gelip de beni aramadın mı?"
• Yakınma: Bir durumdan dolayı rahatsızlık başkasına dile getirilir. "Bir kere de şu ödevini zamanında yap."

Varsayım: Gerçekte var olmayan bir durumun varmış gibi kabul edilerek kurulan cümlelerdir. "Diyelim ki sınavı geçemedin, o zaman ne yapacaksın?"

Değerlendirme: Bir sanatçı veya sanat eserinin çeşitli yönlerini ortaya koyan cümlelerdir. "Yazarın bu romanında çok etkileyici bir anlatım var."

Ön Yargı: Bir kişi veya bir şeyle ilgili olarak peşin hüküm ve yargıda bulunmaktır. "Yazarın bu kitabı pek okunmayacak."

Gözlem: Yazarın olayları anlatırken görsel ayrıntılardan yararlanmasıdır. "Dışarı çıktığımızda hava iyice kararmıştı."

Eleştiri: Herhangi bir sanatçının veya yapıtın olumlu veya olumsuz yanlarını ortaya koymaktır. "Yazar, romanında kahramanları başarıyla konuştururken olay örgüsünde yapaylığa düşmekten kurtulamamıyor."

İyi bir okuyucu olabilmek için, cümlelerdeki bu anlamları tespit edebilmek çok önemlidir. Anlam türlerini fark etmek, metni doğru yorumlamanın anahtarıdır.

Cümlede Özel Anlamlar

Cümlelerin özel anlamları, yazarın düşüncesini nasıl ifade ettiğini gösterir. Bu anlamları tanıyabilmek, metni daha iyi anlamamızı sağlar.

Kinayeli Anlatım: Söylenen sözün tersinin amaçlandığı cümlelerdir. "Ali çok çalışkan (!) olduğu için tüm derslerden zayıf aldı."

Aşamalı Durum: Bir olayın veya durumun aşama aşama gerçekleştiğini bildiren cümlelerdir. "Bulaşıkları yıkadıktan sonra dizisini izleyecekmiş."

Öz Eleştiri: Bir kişinin kendini eleştirdiği cümlelerdir. "Beni zamanında uyaranları dinlemediğim için bu hallere düştüm."

Örtülü Anlatım: Cümle içerisinde doğrudan söylenmek istenmeyen veya ima edilen düşüncelerin olduğu durumlardır. "Düğününe seni de çağırırım."

Saptama: Bir konu hakkında bir tespitte bulunmaktır. "Ergenlik dönemindeki gençler sınav stresinden ve gelecek kaygısı taşımaktan olumsuz etkileniyor."

Sayıp Dökme: Bir işin türlü durumlarını, bir bütünün parçalarını akılda yer edecek biçimde sıralayıp söylemektir. "Bir mühendisi, bir doktoru, bir öğretmeni, bir avukatı hatta ismini bile duymadığınız herhangi bir mesleğe mensup birini beğenmemezlik yapmayın."

İmge: Zihinde tasarlanan ve gerçekleşmesi özlenen şey, düş, hayal, hülya. "Bir mavi balon mudur bu yazıçi sevda dolu yolculuk"

Cümlelerin farklı anlam özelliklerini tanımak, edebiyat ve dil sınavlarında başarılı olmanızı sağlayacaktır.

Cümlede Anlam Özellikleri

Cümlenin anlamını doğru kavramak, metni tam olarak anlamamızın temelidir. Farklı anlam özellikleri, yazarın düşüncesini nasıl aktardığını gösterir.

Çıkarım: Nesnel bir neticeden hareketle öznel sonuçlar doğuran cümlelerdir. "Senin bu sınavdan yüksek alman, senin iyi bir yere geleceğini gösterir."

Çağrışım: Bir düşüncenin, davranışın, olayın ya da görüntünün bir başka şeyi anımsatmasıdır. "Yaşlı teyzenin bu kederli duruşu bana annemi hatırlattı."

Çağdaşlık: Sanatçının, ele aldığı konuları yaşadığı çağa ve döneme uygun bir şekilde kaleme almasıdır. "Sabahattin Ali, yaşadığı dönemin çalkantılarını o dönemin öykü anlayışıyla kaleme aldı."

Özverilük: Kendi çıkarlarını hiçe saymak ve başkasının mutlu olması için mücadele etmektir. "İyilik yap denize at, Halik bilmezse malik bilir."

Tutarlılık: Bütünlüğü bozmayacak şekilde uyumlu olmak, birbiriyle çelişen davranışlar içerisinde olmamaktır. "Yalnızlığı çok sever, sadece kendimle başbaşa kaldığımda mutlu olurum."

Azımsama-Küçümseme:

• Azımsama: Bir şeyin miktarca az olduğunu, yetersiz görüldüğünü ifade eder. "Bir tanecik mi defterin var?"
• Küçümseme: Bir kişiden bahsederken onu hafife alma, yetersiz bulma anlamı vardır. "Sen benim tırnağım olamazsın."

Dikkat: Azımsama ile küçümseme karıştırılmamalıdır. Azımsama cümleleri miktarca az bulmaktadır, küçümsemede ise hor görme, hafife alma anlamı vardır.