Edebiyat, Sanat ve Güzel Sanatlar Kavramları

Edebiyat, duygu ve düşüncelerin dil aracılığıyla etkileyici bir şekilde anlatılmasıdır. Yani aslında kelimelerle yapılan bir sanat! Edebiyat, sözlü ve yazılı olmak üzere ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat ürünleri, dilden dile dolaşan ve yazıya geçirilmemiş anonim eserlerdir. Yazılı edebiyat ise yazarı belli olan ve kaleme alınmış eserlerdir.

Sanat ise insanın duygularını, düşüncelerini ve hayallerini yaratıcı bir şekilde ifade etmesidir. Bir ressam fırçasıyla, bir heykeltıraş çekiciyle, bir şair kelimeleriyle sanat yapar. Sanatçı, içindeki duyguları sanatsal bir şekilde ifade eden kişidir.

Güzel sanatlar, insanların dış dünyaya yönelik duygu ve düşüncelerini çizgi, renk, ses, söz gibi unsurlarla anlatmasıdır. Güzel sanatların temel özellikleri arasında güzellik, etkileyicilik, özgünlük, öğreticilik, evrensellik ve yaratıcılık vardır.

İlginç Bilgi: Güzel sanatlar geleneksel olarak üçe ayrılır: Görsel (plastik) sanatlar göze hitap eder, İşitsel (fonetik) sanatlar kulağa hitap eder, Dramatik sanatlar ise harekete dayanır. Edebiyat, fonetik bir sanattır çünkü malzemesi dildir.

Metin Türleri ve Özellikleri

Metin, iletişim kurmak amacıyla bir araya getirilen cümleler topluluğudur. Günlük hayatta okuduğumuz her şey birer metindir aslında! Metinler, edebi ve öğretici olmak üzere ikiye ayrılır.

Edebi metin, yazarın gerçekliği kendi hayal dünyasından geçirerek estetik bir şekilde anlatmasıdır. Şiir, roman, hikâye gibi türler edebi metinlerdir. Edebi metinlerde öznel ifadeler, duygular ve hayal gücü ön plandadır. Örneğin, Mehmet Akif'in "Çanakkale Şehitlerine" şiirinde savaşı kendi duygu süzgecinden geçirerek anlatır.

Öğretici metin ise bilgi vermek, bir konuyu açıklamak amacıyla yazılan metinlerdir. Makale, deneme, haber yazısı gibi türler öğretici metinlerdir. Öğretici metinlerde nesnel ifadeler, akıl ve mantık ön plandadır. Örneğin bir tarih kitabında Çanakkale Savaşı'nın tarihi bilgilerle anlatılması gibi.

Edebi metinlerle öğretici metinler arasındaki farkları şöyle sıralayabiliriz: Edebi metinlerde öznel anlatım, kurgusal yapı, çok anlamlılık ve soyut kavramlar ön plandadır. Öğretici metinlerde ise nesnel anlatım, gerçeklik, tek anlamlılık ve somut bilgiler ağırlıktadır.

Unutma: Bir bilim insanı eser yazarken nesnel davranıp bilgi vermeyi amaçlarken, bir yazar veya şair öznel davranıp duygularını, hayallerini aktarmayı amaçlar.

Edebiyatın Bilimlerle İlişkisi

Edebiyat, hayatın her alanını konu edindiği için birçok bilim dalıyla ilişki içindedir. Bir roman yazarı, bir şiir şairi eserini oluştururken başka bilim dallarından da yararlanır. Bu, edebiyatı daha zengin ve gerçekçi kılar.

Felsefe ve Edebiyat: Felsefe, varlık ve bilgi konularında sorular sorup çıkarımlar yapar. Edebiyatta bir kahramanın hayat hakkında düşünceleri, olaylara bakış açısı felsefi bir derinlik taşır. Dostoyevski'nin "Suç ve Ceza" romanındaki "İnsan her zaman yaptığı işin önemini fark etmez. Yapar sadece. Yapmak nedir mi? Bilmek..." sözleri felsefi bir sorgulamadır.

Sosyoloji ve Edebiyat: Toplumsal yaşamı inceleyen sosyoloji ile edebiyat arasında güçlü bir bağ vardır. Sabahattin Ali'nin "Kuyucaklı Yusuf" romanı, dönemin toplumsal yapısını, eşraf ailelerinin ilişkilerini yansıtırken sosyolojik bir bakış açısı sunar.

Psikoloji ve Edebiyat: İnsan ruhunu anlamak için psikoloji biliminden yararlanan edebiyatçılar, karakterlerin duygularını, iç çatışmalarını, bunalımlarını etkili bir şekilde anlatırlar. Victor Hugo'nun "Sefiller" romanında Javer'in vicdani çatışmaları psikolojik bir derinlikle işlenir.

Tarih ve Edebiyat: Tarih olayları belgelerle anlatırken, edebiyat o dönemleri yaşayan insanların duygu ve düşüncelerini de yansıtır. Kemal Tahir'in "Devlet Ana" romanı, Osmanlı Devleti'nin kuruluşunu tarihi gerçekleri kullanarak yeniden yorumlar.

Hatırla: Tarih bize "ne oldu" sorusunun cevabını verirken, edebiyat "nasıl hissettiler" sorusunu da cevaplar!

Günlük Dil ve Edebi Dil

Günlük konuşmalarımızda kullandığımız dil ile bir şiirde veya romanda karşılaştığımız dil arasında büyük farklar vardır. Bu farkı anlamak, edebi metinleri daha iyi çözümlememize yardımcı olur.

Günlük dil, ihtiyaçlarımızı karşılamak ve sosyal ilişkilerimizi sürdürmek için kullandığımız dildir. Kısa, öz ve herkesin anlayabileceği açıklıktadır. Örneğin "Bu yaz üç ülke gezdim" cümlesinde, doğrudan ve açık bir anlatım vardır.

Edebi dil ise sanatçıların eserlerinde kullandıkları, kelimelere yeni anlamlar yükledikleri, imge ve çağrışımlarla zenginleştirdikleri dildir. Örneğin "Benim ülkeme hükmeden bir yar vardır" cümlesinde sevgili, bir ülkeyi yöneten kişi gibi düşünülmüş.

Şiirde Dil, Tema, Çağrışım ve İmge

Şiir, dilin ritim ve imge öğelerini kullanarak duyguları ve düşünceleri estetik bir şekilde ifade eder. Diğer edebi türlerden farklı olarak şiirde dil daha yoğun, daha derin anlamlar taşır.

Tema, şiirin bütününe yayılan ana duygu veya düşüncedir. Aşk, ölüm, yalnızlık, savaş gibi konular şiirlerde tema olarak işlenebilir. Tema geniş bir kavramken, konu ise temanın belirli bir zaman, yer ve kişilerle sınırlandırılmış halidir. Örneğin, aşk bir tema iken, "Leyla ve Mecnun'un aşkı" bir konudur.

Çağrışım, bir metinden okurun çıkardığı uzak anlamlardır. Her okuyucunun kendi yaşam deneyimlerine göre bir şiirden farklı çağrışımlar çıkarması normaldir. Özlem ifadelerinin, annesini kaybeden bir çocukta anne özlemini, sevdiğinden uzakta olan birinde ise sevgili özlemini çağrıştırması gibi.

İmge, kelimelere farklı anlamlar yüklenmesiyle oluşturulan özgün ifadelerdir. Şairler, dilin sınırlarını aşarak kelimeleri alışılmadık şekillerde birleştirip yeni anlamlar yaratırlar. "Martıların çığlıkları" veya "gemilerin ıslığı" gibi ifadeler birer imgedir.

Önemli Not: Şiiri diğer türlerden ayıran en önemli özelliklerinden biri, imge kullanımıdır. İmgeler şiire derinlik ve çok anlamlılık katar.

Edebi Sanatlar: Anlama Dayalı Sanatlar

Edebi sanatlar, anlatımı güzelleştirmek, etkiyi artırmak için kullanılan söz ve anlam oyunlarıdır. Şimdi bu sanatların en yaygınlarını öğrenelim.

Teşbih (Benzetme): Aralarında ilgi bulunan iki unsurdan zayıf olanı güçlü olana benzetmektir. Benzetmede dört öge bulunur: benzeyen, benzetilen, benzetme yönü ve benzetme edatı. Örneğin, "Çocuk tilki gibi kurnaz biriydi" cümlesinde çocuk (benzeyen) tilkiye (benzetilen) kurnazlık yönünden (benzetme yönü) "gibi" edatıyla benzetilmiştir.

İstiare (Eğretileme): Benzetmenin sadece bir ögesinin kullanılmasıyla yapılır. İki çeşidi vardır:

• Açık İstiare: Sadece benzetilenin kullanıldığı istiaredir. "Bir hilal uğruna ya Rab ne güneşler batıyor" dizesinde askerler güneşe benzetilmiş.
• Kapalı İstiare: Sadece benzeyenin kullanıldığı istiaredir. "Ay, altın ağaçlardan yere damlıyordu" dizesinde ay ışığı damlamak fiiliyle kişileştirilmiş.

Kinaye: Bir sözü hem gerçek hem de mecaz anlamıyla kullanmaktır. "Mum dibine ışık vermez" atasözünde, mumun kendi dibini aydınlatamaması gerçeği üzerinden insanın yakınlarına yardım edememe durumu anlatılır.

Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması): Benzetme amacı güdülmeden, bir sözün ilgili olduğu başka bir söz yerine kullanılmasıdır. "Batı'nın uygarlık maskesi düştü" cümlesinde "Batı" sözcüğü, batı ülkelerindeki insanlar yerine kullanılmıştır.

Teşhis (Kişileştirme): İnsan dışındaki varlıklara insan özellikleri verilmesidir. "Aheste çek kürekleri, mehtap uyanmasın" dizesinde mehtaba uyanma özelliği verilmiştir.

İntak (Konuşturma): İnsan dışındaki varlıkları konuşturmaktır. "Dal bir gün dedi ki tomurcuğuna: İçimde kanayan yara gibisin" dizesinde dal konuşturulmuştur.

Kolay Hatırlama İpucu: Teşhis ve intak sanatlarının olduğu her yerde aynı zamanda kapalı istiare de vardır. Çünkü insan özellikleri insan olmayan varlıklara aktarılmaktadır.

Edebi Sanatlar: Düşünceye Dayalı Sanatlar

Edebi metinleri zenginleştiren diğer sanatları da tanıyalım. Bu sanatlar düşünceyi daha etkili ifade etmemizi sağlar.

Tecahül-i Arif (Bilmezden Gelme): Herkesçe bilinen bir gerçeği bilmiyormuş gibi davranmaktır. "Şakaklarıma kar mı yağdı ne var? Benim mi Allah'ım bu çizgili yüz?" dizelerinde yaşlılık belirtileri bilindiği halde bilmiyormuş gibi davranılmıştır.

Hüsn-i Ta'lil (Güzel Sebebe Bağlama): Gerçek sebebi bilinen bir olayı hayali, güzel bir nedene bağlamaktır. "Senin o gül yüzünü görmek için güneş sana bakmak için doğuyor" dizesinde güneşin doğuşu sevgilinin yüzünü görme isteğine bağlanmıştır.

Mübalağa (Abartma): Bir şeyi olduğundan çok fazla veya çok az göstermektir. "Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın? Gömelim gel seni tarihe desem, sığmazsın" dizelerinde şehitlerin büyüklüğü abartılarak anlatılmıştır.

Tezat (Karşıtlık): Birbirine zıt kavramları bir arada kullanmaktır. "Ağlarım hatıra geldikçe gülüştüklerimiz" dizesinde ağlamak ve gülmek zıtlığı vardır.

Tevriye (Amacı Gizleme): İki anlamı olan bir sözcüğün hem yakın hem de uzak anlamının kastedilmesidir. "Beyaz gerdanında bir de ben gerek" dizesinde "ben" sözcüğü hem şairin kendisi hem de yüzdeki ben anlamında kullanılmıştır.

Telmih (Hatırlatma): Herkesçe bilinen bir olaya veya kişiye işaret etmektir. "Vefasız Aslıya yol gösteren bu, Keremin sazına cevap veren bu" dizelerinde Kerem ile Aslı hikâyesine işaret edilmiştir.

Tariz (Taş Atma): Bir kişiyi iğnelemek veya sözün tam tersini kastetmektir. "Şu kavga bitse dersin, Acıkmasam dersin, Yorulmasam dersin... Ölem desene!" dizelerinde muhatabın sürekli şikâyet etmesi iğneleyici bir üslupla eleştirilmiştir.

Dikkat: Edebi sanatlarda temel amaç, anlatımı daha etkili, çarpıcı ve güzel kılmaktır. Bu sanatların iyi anlaşılması, edebi metinleri daha iyi çözümlememize yardımcı olur.

Edebi Sanatlar: Söze Dayalı Sanatlar

Son olarak, sözün yapısıyla ilgili edebi sanatları öğrenelim. Bu sanatlar, şiirin müzikal yönünü ve ahengini güçlendirir.

Tekrir: Anlatımı güçlendirmek için bir sözü sık sık tekrar etmektir. "Beni bende demen, ben değilim, Bir ben vardır, bende benden öte" dizelerinde "ben" sözcüğü tekrar edilmiştir.

Tenasüp (Uygunluk): Anlam bakımından birbiriyle ilgili sözcükleri bir arada kullanmaktır. "Arım, balım, peteğim, Gülüm, dalım, çiçeğim" dizelerinde arı, bal, petek birbiriyle ilgili; gül, dal, çiçek birbiriyle ilgili sözcüklerdir.

Leff ü Neşr (Sıralı Açıklama): Bir dizede birkaç kavramdan bahsedip, sonraki dizede bunlarla ilgili açıklama yapmaktır. "Gönlümde ateştin, gözümde yaştın, Ne diye tutuştun, ne diye taştın" dizelerinde gönül-ateş, göz-yaş ilişkisi kurulmuştur.

İstifham (Soru Sorma): Cevap almak amacı gütmeden, anlatımı güçlendirmek için soru sormaktır. "Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?" dizesinde cevap beklenmeyen bir soru sorulmuştur.

Tedriç (Derecelendirme): Kavramları bir derece gözetilerek sıralamaktır. "Arada çocuklar doğuyor, büyüyor, yürüyor" dizesinde çocukların gelişim süreci aşamalı olarak verilmiştir.

Nida (Seslenme): Duyguları coşkun bir seslenişle anlatmaktır. "Ey mavi göklerin beyaz ve kızıl süsü!" dizesinde Türk bayrağına coşkuyla seslenilmiştir.

Cinas: Yazılışları aynı, anlamları farklı sözcükleri bir arada kullanmaktır. "Kara gözler, Sürmeli kara gözler, Gemim deryada kaldı, Gözlerim kara gözler" dizelerinde "kara" sözcüğü hem renk hem de kara parçası anlamında kullanılmıştır.

İrsal-i Mesel (Atasözü Kullanma): Bir düşünceyi kanıtlamak için atasözü veya özlü söz kullanmaktır. "Servi gibi ümitler döndü birer iğdeye, Geçti Bor'un pazarı, sür eşeği Niğde'ye!" dizelerinde "Geçti Bor'un pazarı, sür eşeği Niğde'ye" atasözü kullanılmıştır.

Ödev İpucu: En sevdiğin şiiri bulup içindeki edebi sanatları tespit etmeyi dene! Bu alıştırma, edebi sanatları daha iyi anlamanı sağlayacaktır.