Edebî Akımlar

Edebiyat dünyasını şekillendiren "akım", belirli bir görüş ve anlayışı ifade eden sistematik yaklaşımlardır. Bu akımlar sadece edebiyatla sınırlı kalmaz, resim, müzik ve heykel gibi diğer sanat dallarını da etkiler.

Edebî akımların oluşmasında dört temel etken rol oynar: toplumsal yapıdaki gelişmeler, siyasal yönetim özellikleri, dönemin felsefi anlayışları ve sanatçıların değişiklik istekleri. İlk üç etken özellikle 20. yüzyıl öncesi akımlarda etkili olmuşken, 20. yüzyılda sanatçıların yenilik arayışları daha belirleyici olmuştur.

Akımlar arasındaki ilişki de dikkat çekicidir. Bazı akımlar arasında keskin farklılıklar görülürken, bazıları birbirinin devamı niteliğindedir. Örneğin, romantizm klasisizme tepki olarak doğmuş, realizm ise romantizmin karşıtı olarak şekillenmiştir.

💡 Edebî akımları anlamanın en etkili yolu, birbirleriyle olan ilişkilerini ve hangi akımın hangisine tepki olarak doğduğunu kavramaktır.

Klasisizm ve Realizm

Klasisizm (Kuralcılık), 17. yüzyıl ortalarında Fransa'da ortaya çıkan bir akımdır. Akıl, sağduyu ve doğaya önem veren klasisizmde konular Eski Yunan ve Latin kaynaklarından alınır. "Sanat sanat içindir" anlayışını benimseyen bu akımda önemli olan konunun işlenişidir.

Klasisizmde sanatçılar eserlerinde kişiliklerini gizler, düş ve duygu yerine mantık ve ölçüyü ön planda tutar. Tiyatroda yer, zaman ve olay birliğine uyulur. Kahramanlar genellikle seçkin, soylu kişilerdir ve dış görünüşlerinden ziyade ruhsal özellikleriyle ele alınır. Batı'da Molière, Corneille, Racine gibi isimler; Türk edebiyatında ise Şinasi ve Ahmet Vefik Paşa bu akımın temsilcileridir.

Realizm (Gerçekçilik) ise 19. yüzyılın ikinci yarısında Fransa'da romantizme tepki olarak doğmuştur. Bu akımda gözlem ve belgelere dayalı gerçeklik önem kazanır. Yaşamda rastlanan gerçek olay ve kişileri anlatan realistler, açık ve yalın bir anlatım tarzını benimser. Gustave Flaubert, Balzac, Tolstoy gibi Batılı temsilcileri; Samipaşazade Sezai, Sait Faik ve Refik Halit Karay gibi Türk edebiyatçıları vardır.

🔍 Klasisizm ve realizm arasındaki en temel fark, klasisizmin ideal ve değişmez tipleri anlatmasına karşın, realizmin gerçek hayattan alınmış karakterleri ve olayları yansıtmasıdır.

Romantizm ve Naturalizm

Romantizm (Coşumculuk), 1830'larda Fransa'da klasisizme tepki olarak doğmuştur. Bu akımda duygu, coşku ve hayal önem kazanırken, konular tarih ve ulusal kültürden alınır. Aşk, ölüm, doğa ve özgürlük temaları sıkça işlenir.

Romantikler gerçeği tüm yönleriyle ele alır ve "sanat toplum içindir" anlayışını benimser. Klasisizmin aksine, tiyatroda üç birlik kuralı terk edilmiş, dram türü gelişmiştir. Süslü ve ağır bir dil kullanılır. Shakespeare, Victor Hugo, Goethe gibi isimler Batı'daki; Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Abdülhak Hamit Tarhan ise Türk edebiyatındaki temsilcileridir.

Naturalizm (Doğalcılık), 19. yüzyılın ikinci yarısında Fransa'da ortaya çıkan, realizmin daha ileri ve abartılı bir biçimidir. Determinizm (aynı sebepler, aynı şartlarda aynı sonuçları doğurur) anlayışını romana getirmiştir.

Naturalistler olayları ve kişileri bilim adamı gözüyle inceler, yaşamı çirkin ve iğrenç yönleriyle anlatmaktan çekinmez. Soyaçekim ve çevrenin insan üzerindeki etkisi önemlidir. Emile Zola akımın kurucusudur. Naturalist romanlar "deneysel roman" olarak adlandırılır. Hüseyin Rahmi Gürpınar ve Nabizade Nazım Türk edebiyatında naturalizmin temsilcileridir.

💡 Naturalizm, gerçeği anlatırken tüm çıplaklığıyla ve bilimsel bir bakışla ele alır. "İnsan neden böyledir?" sorusuna, soyaçekim ve çevre faktörleriyle cevap arar.

Sembolizm ve Parnasizm

Sembolizm (Simgecilik), 19. yüzyılın son çeyreğinde parnasizme tepki olarak doğmuştur. Bu akımda dış dünya olduğu gibi değil, hissedildiği ve algılandığı gibi yansıtılır. Sembolistlere göre güzellik, anlam açıklığında değil kapalılıktadır.

Anlatımda açıklıktan kaçınan sembolistler, duyguları "telkin" yoluyla aktarmaya çalışır. Şiirde musiki değeri ön plandadır. Gerçekten kaçma, hayale sığınma ve karamsarlık akımın belirgin özelliklerindendir. Sembolistler daha çok serbest nazım kullanır. Batı'da Baudelaire, Verlaine, Mallarmé; Türk edebiyatında ise Cenap Şahabettin ve Ahmet Haşim bu akımın önemli temsilcileridir.

Parnasizm (Şiirde Gerçekçilik), 19. yüzyılın ikinci yarısında Fransa'da romantizme tepki olarak doğan bir şiir akımıdır. Parnasyenler şiiri salt biçim olarak görür ve biçim güzelliğini her şeyden üstün tutarlar. Dizelerin dış yapısı, sözcüklerin sıralanışı, seslerin uyumu ve ritim ön plandadır.

Parnasyenlerde duygunun yerini düşünce alır, ayrıntılı ve canlı betimlemelere yer verilir. Eski Yunan mitolojisine büyük hayranlık duyulur. Şiirler daha çok "sone" tarzında yazılır. Gautier, Leconte de Lisle gibi Batılı şairler; Tevfik Fikret, Yahya Kemal ve kısmen Cenap Şahabettin Türk edebiyatındaki temsilcileridir.

🎭 Sembolizm ve parnasizm arasındaki temel fark: Parnasizmde biçim mükemmelliği ve düşünce ön plandayken, sembolizmde müzikalite ve kapalılık esastır.

Ekspresyonizm ve Egzistansiyalizm

Ekspresyonizm (Dışa Vurumculuk), empresyonizme tepki olarak doğmuş, öncelikle Alman sinemasında uygulanmış bir akımdır. Güzel sanatları genel olarak etkilemiş, insanların en gizli yönlerini açığa vuran bir anlatım yolunu seçmiştir.

Ekspresyonizmin amacı, insanların ruhsal durumlarını anlatmaktır. İç dünyanın dışa vurulması esastır. Bir ekspresyonist sanat eserini yorumlarken çizgilerin ve renklerin kullanımına dikkat edilmelidir. Sivri ve keskin çizgiler, kırmızı tonları öfkeyi; dairesel oluşumlar, mavi tonları ise sakinliği vurgular. Franz Kafka, James Joyce ve T.S. Eliot akımın önemli temsilcileridir.

Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk), 20. yüzyılın ilk yarısının sonlarına doğru Fransa'da yaygınlaşan, öncelikle bir felsefe akımıdır. İnsanın kendisini bulmasını, özünü elde etmesini savunur.

Varoluşçulukta insanın geleceğini yine kendisinin çizebileceği düşüncesi hakimdir. İnsanın kendisini aşması gerektiği, hür olmaya mecbur olduğu gibi konular ele alınır. Jean Paul Sartre ve Albert Camus akımın önde gelen temsilcileridir.

💭 "Hayatta başarılı olmak için üç şey lazımdır: Dikkat, intizam, çalışmak." Ekspresyonizmin savunduğu iç dünyayı dışa vurma anlayışı, bireyin kendi potansiyelini gerçekleştirmesi için bir formül sunar.

Empresyonizm, Fütürizm ve Kübizm

Empresyonizm (İzlenimcilik), 19. yüzyılın sonlarında Fransa'da önce resim alanında görülmüş, sonra edebiyat ve müzikte de etkili olmuş bir akımdır. Bu akımda dış dünya ile ilgili gözlemler tüm ayrıntılarıyla değil, sanatçının edindiği izlenimler ölçüsünde aktarılır.

Empresyonist sanatçılar, dış dünyadaki varlıkların gerçek, realist yönünü değil, kendilerinde uyandırdığı izlenimleri anlatır. Özgürlüğün sembolü olan empresyonizmde, özellikle resimde alışılmış hiçbir kurala bağlı kalınmaz. Bu nedenle renklerin özgürlüğü ve sistemsiz bir coşkunluk hakimdir. Batı'da Monet, Cezanne, James Joyce gibi isimler; Türk edebiyatında ise Ahmet Haşim bu akımın temsilcileridir.

Fütürizm (Gelecekçilik), 20. yüzyılın başlarında İtalya'da ortaya çıkmış bir sanat akımıdır. Makineyi ve hızı edebiyata taşıyan bu akım, hayattaki her şeyin hareketli olduğunu savunur. Sanatçı kendinde bir hız bulmuş ve yapıtını bu hıza uydurmuştur. Geçmişe ve durgun davranışa düşmandır. Marinetti ve Mayakovski Batı'daki; Nazım Hikmet ve Abidin Dino ise Türk edebiyatındaki temsilcileridir.

Kübizm, 20. yüzyılın başında empresyonizme tepki olarak ortaya çıkmış, daha çok resimde kendini göstermiştir. Değişmeyen ve devamlı olan eşyanın özünün betimlenmesine çaba gösterir. Eşyanın hem dış görünüşünün hem de özünün gösterilmesi gerektiğini savunur. Salmon, Jacob ve Cocteau akımın önemli temsilcileridir.

🚀 Fütürizm, hız çağının öncüsü sayılabilir. Günümüzün teknoloji odaklı dünyasını çok önceden haber veren bu akım, dinamizmi ve gelecek vizyonuyla dikkat çeker.

Dadaizm ve Sürrealizm

Dadaizm (Kuralsızlık), 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Tristan Tzara'nın önderliğinde kurulan bir akımdır. Alaycı ve aşağılayıcı tavırla toplumsal değerleri kökünden sarsan Dadaizm, 1912-1922 yılları arasında resim, edebiyat, tiyatro ve müzik gibi sanat dallarında devrimci nitelikler getirmiştir.

Dadaizmin temel ilkeleri şunlardır: Her şeye kuşkuyla bakılmalıdır. Aklın hiçbir değeri yoktur. Çevredeki hiçbir şeyin doğruluğuna ve varlığına inanılmamalıdır. Dil ve estetik kuralları bir yana itilmelidir. 1922'de üyeler arasındaki anlaşmazlıklar ve yıkıcı etkinliklerin bir sınıra dayanması sonucu varlığını yitiren Dadaizm, yerini Sürrealizme bırakmıştır.

Sürrealizm (Gerçeküstücülük), Freud'un psikanaliz kuramının edebiyata uyarlanmış biçimidir. İnsanı bütünüyle kavrayabilmek için; bilinçaltı, rüya ve düş gücünün de edebiyata kaynaklık etmesi gerektiğini savunur. Sürrealizmde bilinçaltının rüyada açığa çıktığı, insanın rüyada ortaya çıkan yönünün gerçek yönü olduğu düşüncesi hakimdir.

Sürrealizmde sanat bir hüner değil, bilinçaltının otomatik verileridir. Sanatçı bu verileri uygularsa asıl şiir ortaya çıkar. Şiirin konusunu olağanüstülükler, rastlantılar ve rüyalar oluşturur. Andre Breton, Luis Aragon, Paul Eluard gibi isimler Batı'daki; Orhan Veli Kanık ve Cemal Süreya ise Türk edebiyatındaki temsilcileridir.

🌌 Sürrealizm, bilinçaltı dünyamızın kapılarını açan bir anahtar gibidir. Rüyalarımızda, düşlerimizde ve hayal gücümüzün en derinlerinde yatan gerçekleri sanat yoluyla dışa vurmanın yolunu sunar.