Divan Şiirinin Genel Özellikleri

Divan edebiyatı, 13. yüzyılda Hoca Dehhani ile başlayıp 19. yüzyıla kadar sürmüş köklü bir edebi gelenektir. Saray edebiyatı veya klasik edebiyat olarak da bilinen bu akım, adını şairlerin eserlerini topladıkları "divan" adlı kitaplardan almıştır.

Divan şiiri İslami kültüre dayanan, genellikle medrese eğitimi almış, bilgili kişilerin oluşturduğu bir edebiyattır. Arap ve Fars edebiyatlarından etkilenmiş bu şiir geleneği kendine has kuralları olan bir yapıya sahiptir.

Bilgi Notu: Divan şiirinde âşık, sevgiliden yüz bulamayan, onun kapısında rezil rüsva olmuş biri olarak tasvir edilir. Bu durum ise âşık için utanç değil, bir onur kaynağıdır.

Divan Şiirinin Belirgin Özellikleri

Divan şiirini diğer şiir türlerinden ayıran belirli özellikler vardır. Öncelikle bu şiirde Arapça-Farsça kelimeler ve tamlamalar sıkça kullanılır. Süslü ve sanatlı bir dil tercih edilir.

Divan şiirinde mazmun adı verilen kalıplaşmış söz ve kavramlar önemli yer tutar. Şiirlerde soyut konular işlenir ve bütün yerine parça güzelliğine önem verilir. Nazım birimi olarak beyit ve bentler kullanılırken, aruz ölçüsü vazgeçilmez bir unsurdur.

Bu şiir geleneğinde aşk teması büyük önem taşır. Aşk, basit bir duygudan tutkunluğa varan çeşitli boyutlarda işlenmiştir. Bütün divan şairleri geleneğin belirlediği kurallara uyarak ortak bir şiir dili oluşturmuşlardır.

Divan Şiirinin Önemli Şairleri

Divan şiiri yüzyıllar boyunca birçok büyük şair yetiştirmiştir. Hoca Dehhani ile başlayan bu gelenek, her yüzyılda önemli temsilcilerle devam etmiştir. 14. yüzyılda Ahmedi ve Süleyman Çelebi; 15. yüzyılda Şeyhi ve Necati; 16. yüzyılda Fuzuli ve Baki öne çıkan isimlerdir.

17. yüzyılda Nef'i ve Nabi; 18. yüzyılda Nedim ve Şeyh Galip; 19. yüzyılda ise Enderunlu Vasıf gibi şairler bu geleneği devam ettirmişlerdir. Şeyh Galip divan şiirinin son büyük temsilcisi olarak kabul edilmektedir.

Divan şiirinde en çok kullanılan nazım biçimleri arasında gazel, kaside, mesnevi, murabba, muhammes, terkib-i bent, terci-i bent, şarkı, kıt'a, rubai ve tuyuğ yer alır.

Gazel Nazım Biçimi

Gazel, divan edebiyatının en sevilen ve en çok kullanılan nazım biçimidir. Türk edebiyatına Arap edebiyatından geçmiş olan gazel, beyitlerden oluşur ve kendine özgü bir kafiye düzenine sahiptir: aa-xa-xa-xa...

Gazeller genellikle 5-15 beyit arasında değişir. Her beyitin özel bir adı ve önemi vardır. İlk beyte matla, son beyte makta, matla sonrası beyte hüsn-i matla, makta öncesi beyte ise hüsn-i makta denir.

Dikkat: Hüsn-i matla ve hüsn-i makta beyitlerinin, matla ve makta beyitlerinden daha güzel olması beklenir. Bu, gazelin edebi değerini artıran bir özelliktir.

Gazelin Yapısı

Gazelde şairin mahlasının (takma adının) bulunduğu beyte mahlas beyit veya mahlas-hâne denir. Şairler genellikle mahlaslarını gazelin son beytinde kullanırlar.

Gazelin en güzel beyti beytü'l-gazel veya şah-beyit olarak adlandırılır. Bu beyit, gazelin herhangi bir yerinde olabilir ve gazelin özünü en iyi şekilde yansıtır.

Beyitler arasında anlam birliği bulunan gazellere yek-âhenk gazel denir. Eğer tüm beyitleri aynı güçte, değerde ve güzellikte olan gazeller varsa, bunlara yek-âvâz gazel adı verilir. Bu tür gazeller, şairin ustalığını gösterir.

Fuzuli'nin Gazeli

Fuzuli'nin "Beni candan usandırdı cefâdan yâr usanmaz mı" dizesiyle başlayan gazeli, divan şiirinin en güzel örneklerindendir. Bu gazel, aşk acısını ve sevgiliden ayrı kalmanın verdiği ızdırabı anlatır.

Gazelde âşık, sevgilinin kendisine cefa çektirmekten usanmadığını, kendisinin ise bu durumdan bıktığını dile getirir. Sevgilinin diğer âşıklara ilaç olurken kendisine derman olmamasından yakınır.

Şiirde geleneksel divan şiiri öğeleri açıkça görülür: Aruz ölçüsü, mazmunlar, sanatlı söyleyişler ve Arapça-Farsça tamlamalar metnin divan edebiyatı özelliklerini yansıtır. Gazelde âşık-maşuk (sevgili) motifi geleneksel kalıplara uygun şekilde işlenmiştir.

Gazel İncelemesi: Âşık ve Maşuk

Fuzuli'nin gazelinde âşık ve maşuk (sevgili) geleneksel kalıplara uygun olarak tasvir edilmiştir. Âşık, herkesin hasta sanacağı kadar sevgiliye düşkün, aşk için her şeyi yapmaya hazır ve sevdiğine bir türlü kavuşamayan biridir.

Maşuk (sevgili) ise âşığa cefa çektirmekten usanmayan, onun aşkına karşılık vermeyen, gül gibi yüzü ve sihirli bakışları olan bir güzel olarak tasvir edilir. Bu tasvir, divan şiirinin geleneksel sevgili anlayışıyla tamamen uyumludur.

Gazelin son beytinde şair, mahlası "Fuzuli" ile birlikte kendisini "rind-i şeydâ" (çılgın aşık) olarak tanımlar. Bu beyitte şair, kendisini halk içinde rezil rüsva eden bu aşk sevdasından yine de usanmadığını vurgular.

Gazeldeki Edebi Sanatlar

Fuzuli'nin gazelinde birçok edebi sanat ustalıkla kullanılmıştır. Şair, sorular sorarak istifham sanatını yapmıştır: "Niçin kılmaz bana derman beni bîmâr sanmaz mı?"

Gazelde tecahül-i arif (bilip de bilmezlikten gelme) sanatı da görülür. Şair, "kara bahtım uyanmaz mı?" diyerek bildiği bir durumu bilmezlikten gelir. Mübalağa (abartma) sanatı da "gözlerimden kanlı yaşlar dökülür" ifadesinde karşımıza çıkar.

Önemli: Gazelde ses tekrarlarıyla aliterasyon ve asonans yapılmış, "n", "m", "z" sesleri ile "â", "a", "e" sesleri sıkça kullanılarak şiire ahenk katılmıştır. Bu, divan şiirindeki müzikaliteyi gösterir.

Düzeltme İşareti (^)

Divan edebiyatı metinlerinde karşılaşacağınız bir diğer önemli konu da düzeltme işaretidir ^. Bu işaret, farklı amaçlarla kullanılır:

Yazılışları aynı, anlamları ve söylenişleri farklı olan kelimeleri ayırt etmek için okunuşu uzun olan ünlülerin üzerine konur: âdem (insan) - adem (yokluk), hâlâ (henüz) - hala (babanın kız kardeşi).

Arapça ve Farsçadan dilimize giren kelimelerde ince g, k ünsüzlerinden sonra gelen a ve u ünlüleri üzerine konur: kâğıt, hikâye, dükkân gibi. Ayrıca nispet ekinin, belirtme durumu ve iyelik ekiyle karışmasını önlemek için de kullanılır: askerî (okul) - askeri (Türk).

Divan Şiirinde Sevgili Tipi

Divan şiirinde sevgili tipi, halk şiirindekinden oldukça farklıdır. Divan şiirinde sevgili; âşığa acı çektiren, cefa veren, ona yüz vermeyen, ulaşılmaz bir güzeldir. Bu sevgili zalim, vefasız ve âşığa karşı kayıtsızdır.

Halk şiirinde ise sevgili daha gerçekçi ve ulaşılabilirdir. Örneğin, "Yârim İstanbul'u mesken mi tuttun" türküsünde görüldüğü gibi, halk şiirindeki sevgili gerçek hayattan bir kişidir. Özlenen, hasret duyulan, sılaya dönmesi beklenen bir sevgilidir.

Fuzuli (1495?-1556?), divan edebiyatının en güçlü şairlerindendir. İyi bir eğitim almış olan Fuzuli, Türkçe, Arapça ve Farsça dillerini iyi bilirdi. Şiirlerinde Azeri Türkçesini yoğun olarak kullanmış ve "İlimsiz şiir temelsiz duvara benzer" diyerek şiir anlayışını açıklamıştır.