Avrupa'da Yaşanan Gelişmeler ve 20. Yüzyılda Osmanlı Devleti

Avrupa'da yaşanan gelişmeler, Osmanlı Devleti'ni derinden etkilemiştir. 15. ve 16. yüzyılda Rönesans ile başlayan süreç, akılcılık ve bilimselliğin Avrupa'ya egemen olmasına yol açtı. Reform hareketleriyle kilisenin baskısı azaldı ve 17. yüzyılda Aydınlanma Çağı yaşandı.

Fransız İhtilali (1789) dünyada büyük değişimlere neden oldu. İhtilal; özgürlük, eşitlik ve milliyetçilik gibi kavramların yayılmasını sağladı. Bu durum, çok uluslu yapıdaki Osmanlı Devleti'nin dağılma sürecini hızlandırdı. İhtilalle ortaya çıkan milliyetçilik düşüncesi, azınlıkların bağımsızlık hareketlerini destekledi.

Hatırlatma: Fransız İhtilali'nin "milliyetçilik" ilkesi, Osmanlı Devleti içinde yaşayan farklı milletlerin bağımsızlık istemesine neden olmuştur.

Sanayi Devrimi ile üretimde insan ve hayvan gücünün yerini makineler aldı. Seri üretime geçildi ve artan üretimin ham madde ve pazar arayışı, devletlerarası rekabeti artırdı. Bu durum sömürgeciliğin doğmasına ve I. Dünya Savaşı'nın çıkmasına neden oldu.

Osmanlı Devleti, Avrupa'daki gelişmeleri takip edemediği için geri kalmıştır. Kapitülasyonlar nedeniyle Avrupa'nın açık pazarı haline gelmiş ve borçlanmıştır. Borçlar ödenemeyince 1881'de Düyun-u Umumiye İdaresi kurulmuştur.

Osmanlı'da demokratikleşme hareketleri:

• Tanzimat Fermanı (1839): Halkın can, mal ve namus güvenliği sağlanacak ve herkes yasalar önünde eşit olacaktı.
• Islahat Fermanı (1856): Müslüman olmayanlara eşit haklar tanındı.
• I. Meşrutiyet (1876): İlk anayasa kabul edildi ve halk yönetime katıldı.
• II. Meşrutiyet (1908): İttihat ve Terakki Cemiyeti'nin baskısıyla ilan edildi.

Mustafa Kemal'in Çocukluk ve Eğitim Hayatı

Mustafa Kemal, Osmanlı'nın Batı'ya açılan kapısı olan Selanik'te dünyaya geldi. Şehirde farklı milletlerin bir arada yaşaması, zengin bir kültürel yapı oluşturmuştu. Bu çok uluslu ortam, Mustafa Kemal'in düşüncelerinin şekillenmesinde önemli rol oynadı.

Mustafa Kemal'in ailesi Ali Rıza Bey (babası), Zübeyde Hanım (annesi) ve Makbule Hanım'dan (kız kardeşi) oluşuyordu. Eğitim hayatına Mahalle Mektebi'nde başlayan Mustafa Kemal, daha sonra babasının isteğiyle Şemsi Efendi Mektebi'ne geçti. Burada çağdaş bir eğitim aldı.

Askerî Rüştiye'de (ortaokul) matematik öğretmeni ona "Kemal" adını verdi. Ardından Manastır Askerî İdadisi'ne (lise) devam etti. Burada Fransızcasını geliştirdi ve tarih ile edebiyata ilgi duymaya başladı. Harp Okulu'ndan teğmen, Harp Akademisi'nden ise kurmay yüzbaşı rütbesiyle mezun oldu.

Biliyor musun? Mustafa Kemal, öğrencilik yıllarında gazete ve dergi çıkararak fikirlerini paylaşıyordu.

Osmanlı Devleti'ni kurtarmak için dört ana fikir akımı vardı:

1. Osmanlıcılık: Tüm milletleri Osmanlı kimliği altında birleştirmek
2. İslamcılık: Tüm Müslümanları halifenin etrafında toplamak
3. Türkçülük: Tüm Türkleri bir araya getirmek
4. Batıcılık: Avrupa tarzı yenilikler yapmak

Mustafa Kemal'in hayatında dört önemli şehir vardı:

• Selanik: Farklı kültürleri tanıma fırsatı bulduğu, değişim ve gelişim fikirlerinin temeli atıldığı şehir
• Manastır: Milliyetçi kişiliğinin geliştiği, tarih bilincinin oluştuğu şehir
• Sofya: Batılı toplumu gözlemleme imkanı bulduğu şehir
• İstanbul: Siyasi görüşlerinin olgunlaştığı, işgallerin ardından halkı örgütlemek için Anadolu'ya geçtiği şehir

I. Dünya Savaşı ve Mondros Ateşkes Antlaşması

I. Dünya Savaşı'nın temel nedenleri arasında sömürgecilik, milliyetçilik akımı, silahlanma yarışı ve devletler arası bloklaşmalar bulunuyordu. Savaş, Avusturya-Macaristan veliahtının bir Sırplı tarafından öldürülmesiyle başladı.

Osmanlı Devleti, savaşa girmeseydi belki daha iyi şartlarla varlığını sürdürebilirdi. Ancak kaybettiği toprakları geri alma, siyasi yalnızlıktan kurtulma ve Alman hayranlığı gibi nedenlerle savaşa girdi. Yavuz ve Midilli zırhlı gemilerinin Rus limanlarını bombalaması sonucu savaşa resmen katıldı.

Osmanlı Devleti, savaşta Çanakkale, Kafkas, Kanal, Suriye-Filistin, Irak, Hicaz-Yemen cephelerinde savaştı. Ayrıca Makedonya, Romanya ve Galiçya cephelerinde müttefiklerine yardım etti.

Unutma: I. Dünya Savaşı'nın sona ermesinde, ABD'nin savaşa girmesi ve Wilson İlkeleri'nin yayımlanması etkili olmuştur.

Savaşın sonunda Osmanlı Devleti 30 Ekim 1918'de Mondros Ateşkes Antlaşması'nı imzaladı. Antlaşmanın önemli maddeleri:

• Boğazlar açılacak ve İtilaf Devletlerince kontrol edilecek
• Osmanlı ordusu terhis edilecek
• İtilaf Devletleri güvenliklerini tehdit eden yerleri işgal edebilecek
• Doğudaki altı ilde karışıklık çıkarsa işgal edilebilecek
• Ulaşım ve iletişim İtilaf Devletlerince kontrol edilecek

Mondros sonrası farklı tepkiler ortaya çıktı:

• İstanbul Hükümeti: Ateşkes şartlarının uygulanmasını istedi
• İtilaf Devletleri: Barış antlaşmasını beklemeden işgallere başladı
• Türk Halkı: Cemiyetler kurarak bölgelerini korumaya çalıştı
• Mustafa Kemal Paşa: Anadolu'da yeni bir mücadele başlatılması gerektiğini düşündü
• Azınlıklar: Kurdukları cemiyetlerle işgalleri desteklediler

Millî Mücadele Başlıyor

Mondros sonrası işgaller karşısında, Türk halkı kendi bölgesini korumak için Kuvayımilliye adı verilen direniş güçleri oluşturdu. Bu direniş grupları yerel olarak düşmanı oyalamış ve Milli Mücadele'nin başlamasına katkı sağlamıştır.

Bölgesel düzeydeki direnişin yanında, Türkler yararlı cemiyetler kurarak mücadeleye devam ettiler. Kilikyalılar Cemiyeti, Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Trakya Paşaeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti bunlardan bazılarıdır.

Mustafa Kemal Paşa, 9. Ordu Müfettişi olarak 19 Mayıs 1919'da Samsun'a çıktı. Havza Genelgesi ile işgallerin protesto edilmesini ve mitingler düzenlenmesini isteyerek ilk resmi tepkisini gösterdi. Amasya Genelgesi'nde "Milletin bağımsızlığını yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır" diyerek Milli Mücadele'yi eyleme dönüştürdü.

Önemli! Erzurum Kongresi, toplanış şekli bakımından bölgesel, aldığı kararlar bakımından ulusal bir kongredir. Burada ilk kez manda ve himaye reddedilmiştir.

Sivas Kongresi'nde tüm yararlı cemiyetler "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" adı altında birleştirildi. Temsil Heyeti'nin üye sayısı artırıldı ve Mustafa Kemal Paşa başkanlığa seçildi.

İstanbul'da toplanan Mebusan Meclisi, Misakımilli'yi (Milli Ant) ilan etti. Bu belge, Milli Mücadele'nin siyasi programı niteliğindeydi ve milli sınırları belirledi. İtilaf Devletleri buna tepki olarak İstanbul'u işgal etti ve meclisi dağıttı.

23 Nisan 1920'de Ankara'da TBMM açıldı. Meclis başkanlığına Mustafa Kemal Paşa seçildi. TBMM hem yasama hem de yürütme yetkisini kullanıyordu. Meclis başkanı, hükümetin de başkanıydı.

TBMM'ye karşı çıkan ayaklanmalar:

• İstanbul Hükümetinin çıkardığı ayaklanmalar
• İstanbul Hükümeti ile İtilaf Devletlerinin birlikte çıkardığı ayaklanmalar
• Azınlıkların çıkardığı ayaklanmalar
• Kuvayımilliye liderlerinin çıkardığı ayaklanmalar

Sevr Barış Antlaşması (10 Ağustos 1920), Osmanlı İmparatorluğu'nun ölüm fermanı gibiydi. TBMM bu antlaşmayı tanımadı ve geçersiz saydı.

Ya İstiklal Ya Ölüm: Millî Bir Destan

Kurtuluş Savaşı, farklı cephelerde büyük mücadelelerle kazanıldı. Doğu Cephesi'nde Ermenilerle mücadele edildi ve 3 Aralık 1920'de Gümrü Antlaşması imzalandı. Bu, TBMM'nin ilk askeri ve siyasi başarısıydı.

Güney Cephesi'nde Fransızlar ve Ermenilerle mücadele edildi. Maraş'ta Sütçü İmam, Urfa'da Ali Saip Ursavaş ve Antep'te Şahin Bey önderliğindeki direnişler sonucunda Fransızlarla Ankara Antlaşması imzalandı. TBMM, Antep'e "Gazi", Maraş'a "Kahraman", Urfa'ya "Şanlı" unvanlarını verdi.

Batı Cephesi'nde Yunanistan'a karşı verilen mücadele, I. İnönü Zaferi ile başladı. Bu zafer sonrası:

• Londra Konferansı'nda İtilaf Devletleri TBMM'yi resmen tanıdı
• Afganistan ile dostluk antlaşması imzalandı
• Sovyetler Birliği ile Moskova Antlaşması yapıldı

Gurur verici! Sakarya Savaşı'nda 1683'ten beri süren Türk geri çekilmesi sona erdi. Mustafa Kemal Paşa'ya "Gazi" unvanı ve "Mareşallik" rütbesi verildi.

II. İnönü Zaferi sonrası İtalya işgal ettiği yerleri boşaltmaya başladı. Kütahya-Eskişehir Savaşları'nda Türk ordusu taktik gereği Sakarya Nehri'nin doğusuna çekildi. Sakarya Meydan Savaşı'nda Türk ordusu büyük zafer kazandı.

26 Ağustos 1922'de başlayan Büyük Taarruz ve 30 Ağustos'taki Başkomutanlık Meydan Muharebesi ile Yunan ordusu yenilgiye uğratıldı. 9 Eylül'de İzmir'e giren Türk ordusu, işgale son verdi.

11 Ekim 1922'de imzalanan Mudanya Ateşkes Antlaşması ile:

• Türk-Yunan savaşı sona erdi
• Yunanistan Doğu Trakya'yı boşalttı
• İstanbul ve Boğazlar TBMM'ye bırakıldı

24 Temmuz 1923'te imzalanan Lozan Barış Antlaşması ile Türkiye'nin sınırları (Hatay, Musul, Batum hariç) Misakımilli'ye göre belirlendi. Kapitülasyonlar kaldırıldı, azınlıklar sorunu çözüldü. Bu antlaşma ile askerî zaferler siyasi zaferlerle taçlandırıldı ve Osmanlı'dan kalan pek çok sorun çözüme kavuşturuldu.

Atatürkçülük ve Çağdaşlaşan Türkiye

Atatürkçülük, Türk insanının ihtiyaçlarından doğan, tam bağımsızlığı ve milli egemenliği benimseyen, akılcı ve bilimsel bir düşünce sistemidir. Temelleri Atatürk tarafından atılan bu sistem, devlet yönetiminden ekonomiye kadar birçok alanda gerçekçi ilkeler içerir.

Atatürk ilkeleri birbirleriyle uyumlu, evrensel değerler taşıyan ve taklitçi olmayan bir yapıdadır. Bu ilkeler:

Cumhuriyetçilik: Egemenliğin millete ait olduğu yönetim biçimidir. Türk halkına devlet yönetimine eşit katılma ve kanun önünde eşitlik kazandırmıştır. TBMM'nin açılması, Cumhuriyet'in ilanı ve kadınlara seçme-seçilme hakkı verilmesi bu ilkenin uygulamalarıdır.

Milliyetçilik: Irkçılığı reddeder ve milli birlik-beraberliği temel alır. İstiklal Marşı'nın kabulü, Türk Tarih Kurumu ve Türk Dil Kurumu'nun kurulması bu ilkeye örnektir.

Bilgi: Atatürk'ün "Dil, din, mezhep farkı gözetmeksizin kendini Türk hisseden herkes Türk'tür" sözü, onun kapsayıcı milliyetçilik anlayışını gösterir.

Halkçılık: Toplumda hiçbir kişi ya da gruba ayrıcalık tanımadan eşitlik sağlayan ilkedir. Aşar vergisinin kaldırılması, Soyadı Kanunu ve unvanların kaldırılması bu ilke doğrultusunda yapılan inkılaplardır.

Devletçilik: Özel teşebbüsün yapamadığı işleri devletin üstlenmesidir. Beş yıllık kalkınma planları, devlet bankalarının kurulması ve KİT'lerin oluşturulması bu ilkenin uygulamalarıdır.

Laiklik: Devlet düzeninin dine değil, akıl ve bilime dayandırılmasıdır. Halifeliğin kaldırılması, Tevhidi Tedrisat Kanunu ve Medeni Kanun'un kabulü bu ilke doğrultusunda yapılmıştır.

İnkılapçılık: Çağın gerisinde kalmış kurumların yerine yenilerinin konulmasıdır. Atatürk ilkelerinin tamamını bünyesinde toplar.

Milli güç unsurları (askeri, ekonomik, siyasi ve sosyokültürel güç) Türk devletinin temelini oluşturur. Güçlü bir devlet olabilmek için bu unsurların tümünün geliştirilmesi gerekir.

Çağdaş Türkiye Yolunda Adımlar

Atatürk dönemi, Türkiye'nin çağdaşlaşma yolunda hızlı adımlar attığı bir dönemdir. Bu dönemde siyasi, eğitim, sosyal, ekonomik ve hukuk alanlarında birçok inkılap yapılmıştır.

Siyasi alanda, milli egemenliği güçlendirmek için 1 Kasım 1922'de saltanat kaldırıldı. 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet ilan edildi ve devletin yönetim şekli kesin olarak belirlendi. 13 Ekim 1923'te Ankara başkent oldu. 3 Mart 1924'te halifelik kaldırılarak laik düzene geçiş sağlandı.

Eğitim-kültür alanında, 3 Mart 1924'te Tevhidi Tedrisat Kanunu çıkarıldı ve tüm okullar Milli Eğitim Bakanlığı'na bağlandı. Bu sayede eğitimde birlik sağlandı. 1 Kasım 1928'de yapılan Harf İnkılabı ile okuma-yazma kolaylaştırıldı. Türk Dil Kurumu ve Türk Tarih Kurumu kurularak milli kültürün geliştirilmesi amaçlandı.

İlham verici: Atatürk, 1933 yılında yaptığı 10. Yıl Nutku'nda Cumhuriyet'in 10 yıllık başarılarını anlatmış ve geleceğe dair umut verici mesajlar vermiştir.

Sosyal ve toplumsal alanda, tekke ve zaviyeler kapatılarak din duygularının istismarı önlendi. Şapka Kanunu ve kıyafet düzenlemeleri ile toplumsal kaynaşma sağlandı. Soyadı Kanunu ile resmi işlemlerdeki karışıklık önlendi. Saat, ölçü birimleri ve hafta tatilinde yapılan değişikliklerle hem yurt içinde birlik hem de Avrupa'ya uyum sağlandı.

Ekonomi alanında, köylünün durumunu iyileştirmek için aşar vergisi kaldırıldı. Yerli malı kullanımı özendirildi. Sanayi kuruluşlarının gelişmesi için Teşvik-i Sanayi Kanunu, Türk denizciliği için Kabotaj Kanunu çıkarıldı. İş Bankası, Sümerbank gibi kurumlar ekonominin gelişmesine katkı sağladı.

Hukuk alanında, 1921 ve 1924 anayasaları kabul edildi. İsviçre'den Medeni Kanun, İtalya'dan Ceza Kanunu, Almanya'dan Ticaret Kanunu alınarak modern bir hukuk sistemi oluşturuldu.

Bu dönemde Şeyh Sait İsyanı, İzmir Suikastı ve Menemen Olayı gibi rejim karşıtı isyanlar çıksa da, bunlar başarıyla bastırıldı.

Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası

Atatürk dönemi Türk dış politikası, milli sınırlar içinde kalmak, bağımsızlığı korumak, barışçı olmak ve eşit şartlarda ilişki kurmak ilkelerine dayanıyordu. "Yurtta barış dünyada barış" sözü, bu anlayışın en güzel ifadesidir.

Balkan Antantı, Balkanlarda barışı sağlamak ve sınır güvenliğini korumak amacıyla Türkiye, Yugoslavya, Yunanistan ve Romanya arasında imzlandı. İtalya'nın yayılmacı politikası, bu antlaşmanın imzalanmasında etkili oldu. Bu sayede Türkiye batı sınırını güvence altına aldı.

Sadabat Paktı ise İtalya'nın Habeşistan'a saldırması üzerine Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında imzalandı. Antlaşmayla Türkiye doğu sınırını güvence altına aldı ve bölge ülkeleriyle ilişkilerini güçlendirdi.

Diplomatik başarı: Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile Boğazlar'ın yönetimi Türkiye'ye bırakıldı ve böylece Türkiye'nin egemenlik hakları kısıtlayan durum ortadan kaldırıldı.

Lozan'da çözülemeyen Musul sorunu için Milletler Cemiyeti İngiltere lehine karar verdi. Şeyh Sait İsyanı nedeniyle askeri harekât düzenleyemeyen Türkiye, İngiltere ile Ankara Antlaşması'nı imzaladı. Musul, Irak'a bırakıldı ve petrol gelirlerinden pay alındı. Bu, Misakımilli'den verilen bir tavizdi.

Hatay meselesi, Atatürk'ün en önem verdiği konulardan biriydi. Lozan'da Fransa mandasındaki Suriye'ye bırakılan Hatay için yoğun diplomatik çabalar gösterildi. 1938'de önce Hatay Bağımsız Cumhuriyeti kuruldu, ardından Hatay Meclisi Türkiye'ye katılma kararı aldı. Hatay, Misakımilli'ye göre Türkiye'ye katılan son toprak parçasıdır.

Atatürk'ün sağlığı 1937'den itibaren bozulmaya başladı. Buna rağmen çalışmalarına ara vermeden devam etti. 10 Kasım 1938'de aramızdan ayrıldı. Naaşı önce Etnografya Müzesi'ne konuldu, daha sonra Anıtkabir'e yerleştirildi. Her yıl 10-16 Kasım tarihleri arası Türkiye'de Atatürk Haftası olarak anılmaktadır.

Atatürk'ün Ölümü ve Sonrası

Atatürk'ün vefatından sonra dünya hızla yeni bir savaşa doğru sürüklendi. II. Dünya Savaşı (1939-1945), devletler arası dengenin bozulması, yayılmacı politikalar ve Milletler Cemiyeti'nin etkisizliği nedeniyle çıktı. Almanya, İtalya ve Japonya (Mihver Devletler) ile ABD, İngiltere, Fransa ve SSCB (Müttefik Devletler) karşı karşıya geldi.

Türkiye savaş boyunca tarafsız kalmaya çalıştı ve denge politikası izledi. Savaşın sonunda Birleşmiş Milletler'e üye olabilmek için Mihver Devletlere savaş ilan etti. Savaş sonunda ABD ve SSCB iki süper güç olarak ortaya çıktı ve Birleşmiş Milletler Teşkilatı kuruldu.

Savaş sonrası Türkiye'de demokratikleşme hareketleri hızlandı. 1945'te Milli Kalkınma Partisi, 1946'da Demokrat Parti kuruldu. Çok partili hayata geçişle birlikte mecliste farklı görüşlerin temsil edilme imkânı doğdu.

Hatırlatma: Soğuk Savaş, ABD ve SSCB arasındaki rekabeti ifade eder. Türkiye bu dönemde ABD yanlısı politika izlemiş, Marshall Planı'ndan yararlanmış ve NATO'ya üye olmuştur.

Türk ordusu, dünya barışına katkıda bulunmak için önemli görevler üstlenmiştir. Kore Savaşı'nda Birleşmiş Milletler gücü içinde yer almış ve gösterdiği başarı NATO'ya alınmasında etkili olmuştur. 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı ile adada yaşayan Türklerin güvenliği sağlanmış, 1983'te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti kurulmuştur.

Avrupa Birliği ile Türkiye'nin ilişkileri 1963'te başlamıştır. 1980 ihtilalinden sonra ilişkiler dondurulmuş, 2005'te tam üyelik müzakereleri başlamıştır.

Türkiye'nin karşı karşıya olduğu tehditler arasında bölücü faaliyetler, irtica ve misyonerlik yer alır. Türk halkının bu tehditlere karşı bilinçli olması gerekmektedir.

Türkiye gelecekte, Atatürk'ün gösterdiği çağdaşlaşma yolunda ilerleyerek, siyasi, ekonomik, kültürel ve sosyal alanlarda gelişimini sürdürmek zorundadır. Ayrıca sahip olduğu bor, boraks, toryum gibi değerli madenler ve enerji nakil hatları, ülkemizin stratejik önemini artırmaktadır.