Yazının İcadından Önce İnsan

İnsanlığın ilk dönemlerinde hayat tarzı avcılık ve besin toplayıcılığı şeklindeydi. İnsanlar önce tüketici konumdaydı, sonra yabani tahılları ıslah ederek planlı tarım faaliyetlerine başlayıp üretici hale geldiler.

Yerleşik yaşam ve tarımsal üretimin başlaması, nüfus artışına yol açtı. Anadolu'daki kazı çalışmalarında MÖ 9.000'lerden itibaren üreticiliğin başladığı görülmektedir. Çayönü Höyüğü (Diyarbakır) ve Cafer Höyük (Malatya) yerleşkelerinde, dünyanın en eski buğday türlerinden "Emmer" bulunmuştur.

İlk insanlar, başlangıçta mağara ve kaya sığınaklarında küçük gruplar halinde yaşarken, tarımla birlikte kulübe şeklindeki barınaklarda yaşamaya başladılar. "Megaron" tipi evlerin izleri Baklatepe höyüklerindeki Limantepe'de görülmüştür.

Biliyor muydun? MÖ 8.500'lerde Urfa ve Diyarbakır çevresinde buğday tarımının başlamış olması, tahılın ana vatanının Anadolu olduğunu göstermektedir!

İlk insanlar araç-gereçlerini önce kabataşlardan, obsidyen ve kemiklerden yaparken, zamanla mikrolit adı verilen malzemelerden ve sonunda madenlerden yapmaya başladılar.

İlk Yerleşmeler

14 bin yıl önce buzulların erimesi ve havaların ısınmasıyla insanlık tarihinde yeni bir dönem başladı. İnsanlar mağaralardan çıkarak açık alanlara yaptıkları kulübelere yerleştiler ve tarıma başladılar.

İnsanlar buğday, arpa, mercimek gibi yabani tahılları ıslah ettiler. Aynı zamanda sığır, koyun ve keçi gibi hayvanları evcilleştirerek onların etinden, sütünden ve derisinden yararlandılar. Ekip biçtikleri tarlaların yakınlarına ilk köy yerleşmelerini kurdular.

Anadolu'daki önemli yerleşim yerleri şunlardır:

• Çayönü (Diyarbakır): Yakın Doğu'daki ilk köy yerleşmesidir
• Çatalhöyük (Konya): Dünyadaki ilk şehir yerleşmesidir
• Göbeklitepe (Şanlı Urfa): Dünyadaki ilk anıtsal mezar ve en erken tarihli dini mimaridir

Unutma! Göbeklitepe ve Çatalhöyük UNESCO Dünya Mirası listesindedir!

İnsanlık tarihinde birçok yenilik bu dönemde ortaya çıkmıştır: kilden yapılan kapları fırınlarda pişirip seramik sanatını başlatmışlar, takas denilen ürün değişimi yöntemini kullanmışlar ve tekerleği icat ederek ticaretin hızlanmasını sağlamışlardır.

Çatalhöyük ve Göbeklitepe

Çatalhöyük, Anadolu'da yazıdan önceki dönemi en iyi yansıtan yerleşim alanlarından biridir. Konya'nın Çumra ilçesi yakınlarında bulunan bu yerleşke, köy yaşamından kentsel hayata geçişin önemli bir kanıtıdır ve dünyadaki ilk şehir yerleşmesi olarak kabul edilir.

Çatalhöyük, günümüzde UNESCO Dünya Mirası listesinde olan önemli bir yerdir. Bulunan eserler Konya Arkeoloji Müzesi'nde sergilenmektedir.

Göbeklitepe ise Şanlıurfa kent merkezinin 18 km kuzeydoğusunda, Örencik köyü yakınlarında bulunmaktadır. Göbeklitepe günümüze kadar keşfedilen en erken tarihli dini mimari örneği ve dünyadaki ilk anıtsal mezardır. Göbeklitepe de UNESCO Dünya Mirası listesine alınmıştır.

Bunu bilmelisin! Tarih boyunca yıkılan kentlerin kalıntıları üzerine yenileri inşa edildiğinden, yerleşmelerin kurulduğu arazilerde zamanla tepecikler oluşmuştur.

Bu hafif eğimli yükseltilere ülkemizde "Höyük", Yunanistan'da "magula", Orta Doğu ülkelerinde "tell", İran'da "teppe" denir.

Tarih Öncesi Çağlar

Yazının icadından önceki dönemlerde insanlar yaşadıkları olayları, bilgi birikimlerini ve tecrübelerini sözlü biçimde kuşaktan kuşağa aktarmışlardır. Altay Türklerine ait "Yaratılış Efsanesi" bu sözlü kültür ögelerinden biridir.

Tarih öncesi devirler, insanların kullanmış oldukları araç-gereç ve madenlerden yola çıkılarak sınıflandırılmıştır:

• Taş Devri

  • Paleolitik (Eski Kabataş Devri): MÖ 2.5 milyon - 16 bin
  • Mezolitik (Yontma taş Devri): MÖ 16 bin - 9 bin
  • Neolitik (Cilalı taş Devri): MÖ 8500 - 5800

• Maden Devri

  • Kalkolitik (Bakır Devri): MÖ 5800 - 3400
  • Tunç Devri: MÖ 3400 - 1200
  • Demir Devri: MÖ 1200 - 330

Önemli! En uzun devir Paleolitik Devirdir. Ateş Mezolitik Devirde kontrol altına alındı. Neolitik dönemde ilk üretim, tarım ve köy yerleşimleri ortaya çıktı.

MÖ 3500'de yazının icadıyla birlikte tarihî devirler başlamıştır. Antalya'daki Karain Mağarası, Anadolu'da insana dair en eski kemik kalıntılarını barındırması açısından çok önemlidir.

Yazının Gelişimi

İlk Çağ'da Mezopotamya'daki dini inanışlar etkisiyle Sümerler, mabet (Ziggurat) ekonomisinin zorunluluğuyla sembol yazısını (piktograf) icat etti. Sümerlerin kullandığı ilk yazılı kil tablet örneklerine Uruk kentinde rastlanmıştır. İşaretler çiviye benzetildiği için bu yazıya "çivi yazısı" denmiştir.

Sümerlerde okullara "Tablet Evi" adı verilmekteydi. Okuma yazma öğrenmek isteyen öğrenciler bu okulda kil parçaları üzerine aynı heceleri tekrar tekrar yazarak yazı yazmayı öğrenmeye çalışırdı. Sümerler, öğretmene tablet evinin babası, öğrenciye ise tablet evinin oğlu demiş ve okulu bir aile ocağı gibi kabul etmiştir.

Eski Taş Çağı'na ait insan barınaklarının en tanınmışları İspanya'daki Altamira ve Fransa'daki Lascaux Mağaralarıdır. Bu mağaraların duvarları öküz, at, geyik ve bizon gibi hayvanların resimleriyle kaplıdır.

İlginç bilgi: Yurdumuzda Küçükçekmece Gölü (İstanbul) yakınındaki Yarımburgaz Mağarası, Anadolu'nun bilinen en eski yerleşmesidir.

Sümerlerden sonra çivi yazısı Akad, Babil, Asur, Hitit ve Urartu gibi medeniyetler tarafından geliştirilmiştir. Hiyeroglif yazısını kullanan Mısırlılar ise papirüs ve fırça gibi araçlar kullanmıştır.

Kadim Dünyada Bilimler

Bilim, insanlığın ortak ürünüdür ve kökleri ilk insanlara kadar uzanır. Tarihî süreç içinde Mısır, Yunan, Çin, Hint, İran, Arap ve Türk gibi milletlerden bilim insanlarının çalışmaları, medeniyetin gelişmesine katkı sağlamıştır.

İlk insanlar doğa ile ilişkisinde basit teknik becerileri kullanmıştır. Gökyüzü olaylarının izlenmesi, kaydedilmesi ve yorumlanması, günümüz modern astronomi bilimine temel oluşturmuştur. Geçmişte insanlar yıldızları ve uzayı çıplak gözle, yerden izliyorlardı.

Modern astronomideki matematiksel dayanaklar ilk defa Mezopotamya'da kullanılmıştır. Mezopotamya uygarlıkları, ziggurat adı verilen tapınaklarda gözlem yaparak gök biliminde bilimsel gözlem yöntemini keşfetmiş ve bilgileri tablolaştırmıştır.

Merak edenlere: Günümüzde uzay araştırmaları, haberleşme ve televizyon yayıncılığı gibi işler uydularla yapılıyor!

Büyük İskender coğrafya bilimine büyük katkılarda bulundu. Asya seferi sırasında coğrafyacıları yanından ayırmadı. Mısır'da kurmuş olduğu İskenderiye Kütüphanesi'nde görev yapan Eratosthenes, Dünya'nın yuvarlaklığına inanan ve yaptığı deneylerle Dünya'nın çevresini bugünkü değerine yakın olarak hesaplayan bir bilim insanıydı.

Coğrafya ve Tıp Bilimlerinin Gelişimi

Eratosthenes, "Yeryüzünün Tasviri" anlamına gelen "Geography" adlı eserinde coğrafya terimini ilk kez kullanarak coğrafya biliminin kurucusu oldu.

Amasya'da yaşamış ve coğrafya konusunda çalışmış Strabon, Anadolu ve çevresinde yaptığı geziler sonucunda on yedi bölümden oluşan "Coğrafya" isimli eseri yazmıştır. Strabon'un çizdiği dünya haritası, dönemindeki bilimsel anlayışı yansıtmaktadır.

Hipokrat $MÖ 460-337$, bilimsel tıbbın kurucusu olarak kabul edilir. Hastalıkların doğaüstü güçlerin kötülüklerinden değil fiziki nedenlerden kaynaklandığını ileri sürerek tıp tarihinde yeni bir dönemin kapısını açmıştır.

Dikkat! Hastaların tedavisi Sağlık Tanrısı Asklepios adına kurulan tapınaklarda yapılırdı.

İlk Çağ'da bilim ve teknolojide önemli gelişmeler olmuştur:

• Astronomide gözlem yapma ve kayıt tutma
• Matematikte geometrik hesaplamalar
• Tıpta hastalıkların fiziki nedenlerinin araştırılması
• Coğrafyada dünya haritalarının çizilmesi ve tanımlanması

Bu gelişmeler, sonraki dönemlerde bilimin ilerlemesine temel oluşturmuştur.

İlk Çağ Medeniyetleri Kronolojisi

İlk Çağ'da birçok önemli olay gerçekleşmiştir. Bu olaylar medeniyetlerin gelişimini şekillendirmiştir:

• MÖ 3200: Sümerlerin yazıyı bulması
• MÖ 2375: Urkagina Yasaları'nın çıkarılması
• MÖ 1900: Anadolu'da yazının kullanılmaya başlanması
• MÖ 1700: Hammurabi Kanunları
• MÖ 1296: Kadeş Savaşı
• MÖ 1280: Kadeş Antlaşması
• MÖ 1260-1250: Truva Savaşları
• MÖ 1230: Ege Göçleri
• MÖ 776: İlk Olimpiyatlar
• MÖ 753: Roma'nın kurulması
• MÖ 680: Lidyalıların parayı kullanmaya başlamaları
• MÖ 550: Pers İmparatorluğu'nun kurulması
• MÖ 359: İskender İmparatorluğu'nun kurulması
• MÖ 330: Pers İmparatorluğu'nun yıkılması
• MÖ 323: İskender İmparatorluğu'nun yıkılması
• 0: Hz. İsa'nın doğumu
• 313: Milano Fermanı
• 325: İznik Konsülü
• 330: Roma İmparatorluğu'nda Hristiyanlığın resmi din haline gelmesi
• 375: Kavimler Göçü
• 395: Roma İmparatorluğu'nun ikiye ayrılması
• 476: Batı Roma'nın yıkılışı

İpucu! Bu kronolojik olayları sırayla öğrenmek, İlk Çağ medeniyetlerinin gelişimini anlamanı kolaylaştıracak.

Uzak Doğu Medeniyetleri ve Mezopotamya

Persler, tarihteki ilk istihbarat teşkilatını kurdular. "Kralın gözü" ve "Kralın kulağı" olarak adlandırılan bir sistem geliştirerek birbirlerini takip ettiren ve kontrol eden bir düzen oluşturdular.

Çin Medeniyeti önemli buluşlarıyla tanınır:

• Barut, pusula, kâğıt ve matbaa ilk kez Çin'de geliştirilmiştir
• Resim yazısı kullanmışlardır
• Ordu yönetiminde Türkleri örnek almışlardır
• Konfüçyüz ve Lao-çe dini bakımdan önemlidir
• Budizm yaygındır
• Gelir kaynakları tarım ve ticarettir
• Tıpta masaj ve akupuntur kullanmışlardır

Hint Medeniyeti Hint yarımadasında gelişmiş ve iklim ve yer şekillerinin etkisiyle sık sık istilalara uğramıştır. Hindistan'da halk sosyal sınıflara ayrılmıştır:

• Brahmanlar
• Kşatriyalar
• Vaysiyalar
• Sudralar
• Paryalar

İlginç bilgi: Hintliler matematikte sıfırı ilk kez kullanmışlardır ancak bir sayı olarak kabul etmemişlerdir!

Mezopotamya Medeniyetleri, Fırat ve Dicle nehirlerinin arasındaki bölgede kurulmuşlardır. "Mezopotamya" iki nehir arası demektir. Bölge, nehirlerin akış yönüne göre Aşağı Mezopotamya ve Yukarı Mezopotamya olarak adlandırılmıştır.

Sümerler (MÖ 4000-2350)

Güney Mezopotamya'ya yerleşen Sümerler, insanlık tarihinde birçok ilke imza atmışlardır. Şehirleri bir tapınak etrafına kümelenerek kurulmuştur. Bu tapınaklara Ziggurat adı verilir.

Sümerler ilk site devletlerini (Lagaş, Ur, Uruk, Eridu, Nipur, Kaş, Umma) kurdular. Sitelerin başında ensi ya da patasi adı verilen rahip-krallar bulunmaktaydı. Bir şehir başka bir şehir devletini ele geçirirse kralı Lugal, bütün şehirleri ele geçirirse Lugal Kalma (Büyük Adam) unvanını alırdı.

Sümerler, MÖ 3500 yılında ilk yazıyı $çivi yazısı/piktografik yazı$ bulmuşlardır. Sümer Kralı Urkagina, MÖ 2375'te tarihte bilinen ilk yazılı kanunları çıkarmıştır.

Önemli buluşlar! Sümerler tekerleği icat ettiler, pi (π) sayısını hesapladılar ve sabanı buldular.

Sümerlerde çok tanrılı (politeist) inanç sistemi vardı. Sözlü edebiyatları gelişmişti - Gılgamış Destanı, Yaratılış Manzumesi ve Tufan hikâyesi önemli eserlerdir. Ayrıca ilk ithalat ve ihracatı başlatmış, takas usulünü kullanmışlardır.

Mimaride kerpiç kullanmaları nedeniyle Zigguratlar günümüze ulaşamamıştır. Ahiret inançları olmadığı için mezarlarına eşya koymamışlardır.