Avrupa'da Yeni Çağ

Yeni Çağ'ın başlarına kadar Avrupa'da en yetkili kurum Roma Katolik Kilisesi'ydi. Kilise, Batı Roma İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra eğitim ve öğretim alanında etkinliğini artırmış, Aristo ve Batlamyus'un öğretilerini benimsemişti. Bilimsel çalışmaları engelleyen Engizisyon mahkemeleri ile kilise, farklı görüşleri bastırmaya çalışmıştı.

Zamanla burjuvazi sınıfının yükselişi ve İslam kültürüyle temasın artması, Avrupa'da değişimin kapılarını araladı. Arapça ilim ve felsefe eserleri Latinceye tercüme edildi. 11. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar geçen süreçte Batı, İslam dünyasından yaptığı çevirilerle skolastik düşüncenin etkisiyle kaybettiği Eski Yunan felsefesini yeniden keşfetti.

Rönesans (yeniden doğuş), 15. yüzyılın sonunda İtalya'da başlayan bilim, sanat ve edebiyat alanındaki değişimleri ifade eder. Roma, Venedik ve Floransa'da ilk akademiler ve halk kütüphaneleri açıldı. Hümanizm akımı gelişmeye başladı ve insanı merkeze alan bir dünya görüşü yaygınlaştı.

Unutma! Reform hareketinin en önemli sonucu, Protestanlık mezhebinin ortaya çıkmasıyla Papalık'ın Hristiyanlar üzerindeki dinî ve politik gücünü kaybetmesi olmuştur.

Bilim Devrimi ve Ulus Devletlerin Doğuşu

Hümanistlerin Yunan-Roma dünyasına olan ilgisi, kilise için tehlike oluşturmuştu. Antik dünya anlayışında insan, yeryüzündeki yaşantısında mutlu olmalıyken, Hristiyanlık anlayışında gerçek hayat ölümden sonra başlıyordu. Bu fikir ayrılığı, Reform hareketinin ortaya çıkmasını sağladı.

Reform, 16. yüzyılda Almanya'da başlayıp diğer Avrupa ülkelerine yayılan dinsel bir harekettir. Sonucunda Protestanlık mezbebinin doğmasına yol açtı ve Papalık, Hristiyanlar üzerindeki etkisini kaybetti. Avrupa'da sekülerleşme (dini ve dünyevi alanların ayrılması) süreci başladı.

Rasyonalizm (akılcılık) felsefesi, Rönesans hareketine öncülük eden diğer bir düşünce akımıydı. Bu anlayışa göre akıl, doğruya ulaşmada tek kaynaktı. Akılcılık sayesinde Galileo, Kepler, Copernicus ve Newton gibi bilim insanları, Bilim Devrimi'ni gerçekleştirdi.

Yeni Çağ Avrupası'nda fikri değişimler, siyasi yapıyı da etkiledi. Orta Çağ'daki derebeylerin yerini merkezi yönetim altında toplanan ulus devletler aldı. Krallar, otoritelerini ulusun varlığına dayandırarak mutlakiyetçi bir yönetim kurdu. Bu süreçte devletlerin mali sorunları çözmek için sömürgeciliğe yönelmesi ve daimi ordu bulundurma zorunluluğu, merkantilizmin doğmasına neden oldu.

15. yüzyılın ikinci yarısından itibaren barutlu silahların savaşın zorunlu araçları haline gelmesi, Avrupa'da Askeri Devrim'in başlangıcı oldu. Bu gelişmeler, daha sonra Aydınlanma Çağı'nın temelini oluşturdu.

Aydınlanma Çağı ve Düşünürleri

Rönesans Dönemi'ndeki bilimsel ve kültürel gelişmeler, Batı dünyasını 18. yüzyılda Aydınlanma Dönemi'ne taşıdı. Aydınlanma, bireyin özgürlüğünü esas alan bir felsefe hareketidir. İngiltere'de toplumsal değişimle başlayan bu akım, Fransa'da özgürlük hareketine dönüştü ve Almanya'da felsefi temelleri atıldı.

Nicolaus Copernicus, Güneş Sistemi'ni keşfederek Dünya'nın yuvarlak olduğunu ve Güneş'in etrafında döndüğünü ispatladı. Teorisini 1543'te yayımlayan Copernicus, bilimsel devrimin öncülerinden oldu.

Niccolò Machiavelli, "Hükümdar" adlı kitabında İtalya'da siyasi birliğin ancak güçlü bir hükümdarla sağlanabileceğini savundu. Machiavelli, Aydınlanma Dönemi'nde yeni toplumun ve devletin şekillenmesine katkı sağladı.

Thomas Moore, "Ütopya" adlı eserinde özel mülkiyetin bulunmadığı ideal bir devleti hayal etti ve İngiltere'deki toplum düzenini eleştirdi.

Alman filozof Immanuel Kant, "Aklını kullanma cesaretini göster" diyerek aydınlanmanın parolasını oluşturdu. Kant, insanın önyargılarından, dinsel inançlarından ve skolastik düşünceden kurtularak aklını kullanması gerektiğini savundu.

Jean Jacques Rousseau ise halkın iktidarını, eşitliğini ve demokrasiyi savundu. İnsanların toplum içinde özgür ve eşit yaşamaları için bir "toplum sözleşmesi" geliştirdi. Bu sistemde toplum bir araya gelerek bir düzen oluşturmalı ve devlet halkın egemenliği ile yükselmeliydi.

İlginç Bilgi: Kant'a göre aydınlanma, insanın kendi aklını kullanma cesareti göstermesidir. Bu düşünce, modern toplumun temelini atmıştır.

Amerika'nın Keşfi ve Etkileri

15. yüzyıl sonlarında Yeni Dünya'ya ilk ulaşan Kristof Kolomb, buraya Hindistan sanmıştı. Daha sonra Amerigo Vespucci bu kıtanın yeni bir kara parçası olduğunu keşfetti ve buraya "Amerika" adı verildi.

Keşiften sonra Avrupalı devletler, bu yeni kıtada koloniler kurmaya başladı. İspanya, Portekiz, Hollanda, İngiltere ve Fransa gibi ülkeler, ulaştıkları bölgelerin değerli madenlerine ve kaynaklarına el koydular. 1600'lerin başında Avrupa'dan Amerika'ya büyük bir göç dalgası başladı.

Amerika'nın keşfinden sonra deniz ticareti önem kazandı ve Avrupa'nın kalkınmasında en önemli etkenlerden biri haline geldi. Bu süreçte İspanya, Hollanda, Fransa ve İngiltere, Yeni Dünya'daki sömürgeler için kıyasıya rekabet ettiler.

Amerika'dan Avrupa'ya akan değerli madenler, 16. yüzyıldan itibaren Avrupa'da ticaretin gelişmesini sağlarken, Osmanlı ekonomisini olumsuz etkiledi. Amerika'dan gelen gümüşün Osmanlı ülkesine girmesi, akçenin değerinin düşmesine ve fiyatlarda geniş çaplı dalgalanmalara yol açtı.

Avrupa'nın ticaret hacminin artması ve sömürgecilik politikası, Osmanlı ekonomisini sarsan en önemli sebeplerden biri oldu. Akdeniz ticareti bir süre daha önemini koruduysa da 17. yüzyılın ilk yarısında önemini kaybetmeye başladı.

Osmanlı Devleti, içine düştüğü ekonomik buhran nedeniyle nakit para ihtiyacını gidermek için çareler aradı. 16. yüzyılın sonlarından itibaren timar ve zeamet topraklarının iltizama verilmesiyle bazı kişiler nüfuz sahibi oldu ve zenginleşti. İltizam, bir şahsın devlete ait vergi gelirini belirli bir bedel karşılığında toplama görevini üstlenmesi demektir.

Osmanlı'da Askeri ve Ekonomik Dönüşüm

Avrupa'da ateşli silahların yaygınlaşmasıyla başlayan Askeri Devrim, Osmanlı Devleti'ni de etkiledi. Osmanlılar, 1593-1606 yılları arasında Habsburglarla yapılan savaş sırasında ilk defa Avrupa savaş teknolojisini ve taktiklerini gördü.

Osmanlı Devleti, Avrupa'nın ateş gücüne karşı iki yolla dengeleme çalıştı: Birincisi, yeniçerilerin sayısını artırmak; ikincisi ise ateşli silahları kullanabilen sarca, sekban ve levent denilen yeni atlı birlikler oluşturmak.

Yeniçeri ordusunun sayısının artırılması, daha sonraki dönemlerde sorunlara yol açtı. Yeniçeri Ocağı'nın bozulmasında en önemli etken, devşirme sistemi kurallarına aykırı şekilde ocağa kayıt yapılmasıydı. Hristiyan çocuklar uygun şekilde seçilmeden veya rüşvetle devşirme olarak alınmaya başlandı.

Timar sistemi de ihmal edildi. Timar sisteminin bozulmasının temel nedenleri şunlardı: Timarların sipahiler dışında kimselere verilmesi, özel mülk haline dönüştürülmesi, rüşvet karşılığı verilmesi, parayla alınıp satılması, enflasyon artışı ve paranın değer kaybetmesi.

Bu dönemde Osmanlı Devleti, Avrupa'da yaşanan gelişmelere ayak uydurmakta zorlandı. Kapitülasyonların sürekli hale getirilmesiyle ekonomik bağımsızlık zarar gördü. Osmanlı Devleti, 1740'ta imzalanan antlaşmayla Fransızlara verilen kapitülasyonları genişletti ve sürekli hale getirdi. İngiltere'ye verilen ayrıcalıklar ise 1838 Balta Limanı Antlaşması ile en geniş halini aldı.

Dikkat! Kapitülasyonlar, Osmanlı Devleti'nin zamanla kendi eliyle Batılı devletlere verdiği ayrıcalıklardır ve 19. yüzyılda bu devletlerin Osmanlı'ya her konuda müdahale etmesine zemin hazırlamıştır.

Osmanlı Ekonomik Düzeni ve Değişim

Osmanlı Devleti, Klasik Dönem'de toprağa dayalı bir ekonomik sistem uygulamıştı. Fethedilen araziler mirî arazi haline getirilir ve tahriri yapıldıktan sonra vergiler tespit edilirdi. Osmanlı vergi sistemi, örfî ve şeri olmak üzere ikiye ayrılırdı.

16. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlı Devleti, ekonomik buhran nedeniyle nakit para ihtiyacını karşılamak için iltizam ve malikâne sistemlerini uygulamaya koydu. Malikâne sistemi, mukataların (vergi toplama hakkının) ömür boyu kiralanmasıydı.

Avârız vergisi, Osmanlı Devleti'nde 16. yüzyılın sonlarında ihtiyaç halinde toplanan olağanüstü bir vergi olarak ortaya çıktı ve zamanla sürekli hale geldi. Savaşlara bağlı ekonomik sıkıntılar nedeniyle varlıklı kişilerden imdadiyye adı altında yardımlar toplanmaya başlandı.

Timar ve zeamet topraklarının mukataa haline getirilmesiyle âyanlar (yerel ileri gelenler) toprak satın aldı ve zenginleşti. Merkezden gönderilen beylerbeyileri ve sancakbeylerinin yanı sıra Timarlı Sipahilerin de ortadan kalkması, âyanların nüfuzunu artırdı.

Üretimden alacağı payı artırmak isteyen âyanlar, reayaya (halka) kötü davranmaya ve köylülerden daha fazla para toplamaya başladı. Âyanlar, himayelerine aldıkları levent, sekban ve sarca gibi paralı askerler sayesinde askeri güç de kazandılar.

16. ve 17. yüzyıllarda Osmanlı Devleti, bir yandan Avusturya ve İran ile savaşırken diğer yandan da iç isyanlarla mücadele etmek zorunda kaldı. Bu isyanlar merkezde Yeniçeri isyanları, Anadolu'da ise Celâli ve Suhte isyanları olarak ortaya çıktı.

Celâli İsyanları ve Etkileri

Yavuz Sultan Selim Dönemi'nde Bozoklu Şeyh Celâl adında biri, mehdilik iddiasıyla Tokat civarında isyan başlattı. Bundan sonraki isyanlar onun adına nispetle Celâli İsyanları olarak anılmaya başlandı.

16. yüzyılda Anadolu'da hızlı bir nüfus artışı yaşandı. Fetihlerin azalmasıyla mevcut toprak ve kaynaklar artan nüfusa yetersiz gelmeye başladı ve toplum düzeninde bozulmalar meydana geldi. Anadolu'da işsiz güçsüz bir kalabalık oluştu.

1591-1595 yılları arasında yaşanan uzun süreli kuraklık da eklenince Anadolu'da Celâli İsyanları tekrar başladı. İlk büyük Celâli İsyanı, Sivas sancakbeyine vekâlet etmiş paralı bir asker olan Karayazıcı'nın isyanıdır.

Karayazıcı; timarları elinden alınan sipahileri, başıboş sekban ve leventleri etrafına toplayarak yağma hareketine başladı. Anadolu toprakları; Karayazıcı, Deli Hasan, Tavil Halil, Kalenderoğlu Mehmed, Canbolad-oğlu gibi Celâli liderlerinin eşkıyalık hareketleriyle talan oldu.

Celâli İsyanları, devletin para sıkıntısı çekmesine, ürün fiyatlarının yükselmesine ve Anadolu'da sosyal düzenin bozulmasına neden oldu. Ayaklanmalar, "Büyük Kaçgun" adıyla anılan Anadolu köylüsünün geniş çaplı bir göçe başlamasına yol açtı.

Bu göçler sonucunda başta İstanbul olmak üzere büyük şehirlerde güvenlik sorunları arttı. Yeniçeri İsyanları da genellikle İstanbul'da gerçekleşti. Devlet adamları arasındaki iktidar mücadeleleri ve ekonomik sıkıntılar, bu isyanların temel sebepleriydi.

Bilgi Notu: "Büyük Kaçgun", Celâli İsyanları sırasında Anadolu köylüsünün can ve mal güvenliği için büyük şehirlere göç etmesi olayıdır. Bu göç dalgası, tarımsal üretimin azalmasına ve şehirlerde asayiş sorunlarına yol açmıştır.

Osmanlı'da Taht Sistemi ve Çözüm Arayışları

Osmanlı Devleti'nde taht mücadeleleri, siyasi istikrarı tehdit eden önemli sorunlardı. Fetret Devri'nde Yıldırım Bayezid'in oğulları arasındaki taht kavgaları, II. Bayezid ile Cem Sultan arasındaki mücadeleler ve Kanuni Sultan Süleyman Dönemi'nde yaşanan Şehzade Mustafa Olayı, devlette önemli siyasi sıkıntılar yarattı.

Taht mücadeleleri sırasında devletin yıkılma tehlikesi geçirmesi üzerine Fatih, "kardeş katli" olarak bilinen uygulamayı getirdi. Kanuni Dönemi'nde, Şehzade Bayezid'in isyanından sonra padişahın en büyük oğlu sancaklara gönderilmeye başlandı ve diğer şehzadeler sarayda tutuldu.

III. Mehmed, sancakta yetişen son şehzade olarak 1595'te Osmanlı tahtına çıktı. Onun döneminden sonra sancağa çıkma tamamen kaldırıldı. Osman Bey'den I. Ahmet'e kadar babadan oğula geçen taht, bundan sonra hanedanın en büyük üyesine geçmeye başladı. Bu yeni uygulama "Ekber ve Erşed Sistemi" olarak adlandırıldı.

16. yüzyılın son çeyreğinden itibaren Klasik Dönem Osmanlı düzeni çözülme ve değişim sürecine girdi. Devletin bu buhrandan kurtulması için yeni tedbirler alınması gerektiğini düşünen devlet erkânı, nasihatname tarzında raporlar düzenledi. Bu raporlar, layiha ve risale olarak adlandırıldı.

Osmanlı sadrazamlarından Lütfi Paşa, sorunları ve çözüm önerilerini "Âsafnâme" adlı risalesinde anlattı. Gelibolulu Mustafa Ali, layihasında olumsuzlukların en önemli nedenini liyakat sahibi olmayan kişilerin yönetici olarak atanmasına bağladı. Koçi Bey ise yöneticilerin olayların iç yüzünü öğrenmesi gerektiğini vurguladı.

Defterdar Sarı Mehmed Paşa, üretime elverişli toprakların atıl bırakılmaması gerektiğini belirtti. Layiha ve risale yazarları, Avrupa'daki gelişmelerden çok, devlet içerisindeki değişimler üzerine yoğunlaştı.

Lâle Devri Yenilikleri

Osmanlı tarihinde 1718 Pasarofça Antlaşması'yla başlayan 1730 Patrona Halil İsyanı'yla biten dönem, Lâle Devri olarak adlandırılır. Eğlence ve sefahat dönemi olarak bilinse de, Lâle Devri aslında Osmanlı'da sosyal ve kültürel alanda bir reform döneminin başlangıcıdır.

Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, dönemin en önemli devlet adamıdır. Osmanlı tarihinde Avrupa tarzında ilk yenileme hareketleri, III. Ahmed Dönemi'nde başlamıştır. Bu dönemdeki ıslahat fikirleri, sonraki yenileme çabalarına zemin hazırlamıştır.

Osmanlı Devleti'nin savaşlardaki başarısızlıkları, 18. yüzyılın ilk yıllarından itibaren askeri sınıfın önemini kaybetmesine neden olmuştur. Askeri sınıfın yerine devlet kademelerinde kalem ehli bürokratlar ön plana çıkmıştır.

Pasarofça Antlaşması ile Osmanlı Devleti, Batı'da genişleme siyasetini bırakarak savunma tedbirleri almıştır. Devlet ileri gelenleri, Osmanlı tarihinde ilk defa savaştan çok barışı korumak amacıyla Avrupa siyasetiyle yakından ilgilenmiştir.

İstanbul'daki Avrupa ülkelerinin diplomatik temsilcileriyle düzenli ilişkiler kurulmuş ve çeşitli ülkelere elçiler gönderilmiştir. Elçiler yalnızca diplomatik görüşmeler yapmamış, Avrupa'daki diğer gelişmeleri de rapor etmişlerdir.

Lâle Devri'nin en önemli gelişmesi, matbaanın kullanılmaya başlanmasıdır. Gayrimüslimlerin daha önce kendi dillerinde bastıkları eserlere karşılık, bu dönemden itibaren Türkçe eserler de basılmaya başlanmıştır.

Önemli Not: Lâle Devri'nde İbrahim Müteferrika tarafından kurulan matbaa, Osmanlı'nın bilgi üretme ve yayma kapasitesini artırmış, Batı'daki gelişmeleri takip etme fırsatı sunmuştur.

Lâle Devri'nde Kültür ve Sanat

III. Ahmed Dönemi'nde Topkapı Sarayı'nda ve Yeni Cami'de olmak üzere iki kütüphane kuruldu. Bu dönemde, başta edebi eserler olmak üzere kültürel ve bilimsel eserlerin Türkçeye çevrilmesi için bir heyet oluşturuldu. Bu heyet; Arapça ve Farsça dışında Batı'da yazılmış tarih, felsefe ve astronomi eserlerini de Türkçeye tercüme etti.

III. Ahmed ve Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, dönemin bilim ve sanat adamlarını himayelerine aldı ve onları çalışmaya teşvik etti. Lâle Devri'nden önceki dönemlerde yangın ve depremlerle harap olan İstanbul yeniden imar edildi, şehirlerde yeni yollar açıldı, yeni binalar ve köşkler yapıldı, bahçe düzenlemesi önem kazandı.

Tulumbacılar adıyla ilk düzenli itfaiye teşkilatı kuruldu. Sağlık alanında ilk kez çiçek aşısı uygulandı. Yirmisekiz Çelebi Mehmed Efendi'nin Fransa'dan dönmesinden sonra İstanbul'da mimari başta olmak üzere birçok alanda Fransız etkisi, süsleme sanatında ise barok ve rokoko tarzları kendini gösterdi.

1748-1755 yılları arasında inşa edilen Nur-u Osmaniye Camisi, ilk Barok tarzı cami olmuştur. 1725 yılında İstanbul'da bir çini atölyesi, bir de kumaş ve çuha atölyesi kurulmuştur.

Nedim ve Şeyh Galip, Lâle Devri'nin önemli şairlerindendir. Osmanlı sanatının gelişme gösterdiği bu dönemde yaşayan Levnî, minyatür sanatında büyük başarılar ortaya koymuştur.

Lâle Devri'nde kültür, mimari, sağlık ve sosyal alanlarda gerçekleştirilen olumlu gelişmelere rağmen, lüks merakı ve israflar nedeniyle sadrazama ve devlet adamlarına karşı tepkiler artmıştır. Lâle Devri, 1730'daki Patrona Halil İsyanı ile kanlı bir şekilde sona ermiştir.

Avrupa'da Rönesans'ı ve Aydınlanma Çağı'nı mümkün kılan en önemli gelişmelerden biri olan modern matbaa, Gutenberg tarafından 1450'lerin başında geliştirilmiştir. Bu buluş, bilginin geniş kitlelere ulaşmasını sağlamış ve toplumsal dönüşümü hızlandırmıştır.