Tarih Öğrenmenin Bireye ve Topluma Faydaları

Tarih dersi sadece geçmişi öğrenmek değil, milli bir bilinç kazanmanın da anahtarıdır. Tarih sayesinde bir milletin ortak duygu ve düşüncelerine dayalı milli bilinç gelişir.

Tarih öğrenmek bize bireysel olarak büyük faydalar sağlar. Öncelikle bilinç ve kimlik kazandırır. Geçmişten ders alıp geleceği planlamayı öğretir. Ayrıca tarihsel empati kurabilme, olayları sorgulama ve yorumlama becerilerimizi geliştirir. Bunların yanında eleştirel düşünme ve problem çözme becerilerimize de katkı sağlar.

Toplum açısından bakıldığında tarih, milletlerin hafızası görevini görür. Aidiyet duygusunu ve vatandaşlık bilincini güçlendirir. Milli birlik ve beraberliği pekiştirerek, kültürel mirasın gelecek nesillere aktarılmasını sağlar.

Dikkat! Atatürk'ün de dediği gibi: "Türk çocuğu ecdadını tanıdıkça daha büyük işler yapmak için kendinde kuvvet bulacaktır."

Milli ve toplumsal kimliğimizin oluşmasında birçok etken rol oynar. Bunların başında dil gelir. Ayrıca tarih birliği, dini inanışlar, devlet yapıları, coğrafi birliktelik, musiki ve ülkü birliği de kimliğimizin şekillenmesinde önemlidir.

Tarihi eserlerimiz ve kahramanlarımız bize ilham verir. Süleymaniye'de Bayram Sabahı şiirini anlamamız, İstiklal Harbi'nde mermi taşıyan kadınlarımızın fedakârlığını bilmemiz, Çanakkale ruhunu hissetmemiz hep tarih bilgimizle mümkün olur.

Tarihin Doğası

Tarihi diğer bilimlerden ayıran bazı özellikler vardır. Tarih bir beşeri bilimdir ve insanın geçmişteki faaliyetlerini inceler. Tarihi olaylar tekrarlanamaz, dolayısıyla bu alanda deney ve gözlem yapılamaz. Bu nedenle tarihte kesin bilgiye varmak çok zordur.

Tarih, geçmişteki insan faaliyetlerini yer ve zaman göstererek, sebep-sonuç ilişkisi içinde, belgelere dayanarak ve objektif (tarafsız) bir şekilde inceleyen sosyal bir bilim dalıdır. Tarih bilimi insanların yaşayışlarını, siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik yapılarını, devletlerin birbiriyle ilişkilerini inceler.

İyi bir tarihçi bilimsellik, nesnellik ve tarafsızlık ilkelerine bağlı kalmalıdır. Belgelere dayanmalı, olayları gerçekleştiği yer ve zamanın koşullarına göre değerlendirmelidir. Tarihi olayları bütün yönleriyle ele almalı ve dönemin şartlarına göre yorumlamalıdır.

Tarihi araştırmalarda objektifliği sağlamak için belirli kriterlere dikkat edilmelidir. Araştırmalar belgelere dayandırılmalı, olayın geçtiği yer ve zamanın koşulları göz önünde bulundurulmalıdır. Olayın üzerinden belli bir zaman geçmesi, araştırmanın olayın geçtiği yerde yapılması ve yardımcı bilim dallarından yararlanılması da önemlidir.

Hatırla: Tarih biliminde "metefor" ve "analoji" yöntemleri kullanılır. Metefor, olayları benzetmeler kullanarak anlatırken; analoji ise bilinmeyen bir olguyu bilinen olgulara benzetmektir.

Tarihte olay ve olgu kavramları birbirinden farklıdır. Olay başlangıcı ve bitişi belli olan, somut, özgün ve tekrarlanamaz niteliktedir. Olgu ise başlangıç ve bitişi belli olmayan, soyut, genel ve tekrarlanabilir süreçlerdir.

Tarihin Konusu

Tarihin konusu temelde dört ana unsurdan oluşur: İnsan, olay, olgu ve tarihi eserler. Geçmişteki insan faaliyetleri tarihin ana konusudur. İnsanı etkileyen deprem, göç gibi doğa olayları da tarih biliminin kapsamındadır.

Tarihî olaylar başlangıcı, bitişi, yeri ve zamanı belli olan somut, özgün ve tekrarlanamayan gelişmelerdir. İstanbul'un Fethi, Kurtuluş Savaşı gibi. Tarihî olgular ise başlangıcı ve bitişi belli olmayan, soyut ve tekrarlanabilir süreçlerdir. Milliyetçiliğin yayılması, Türklerin Müslüman olması buna örnek verilebilir.

Tarihî olaylar ve olgular siyasi, ekonomik, askeri, kültürel, sosyal ve dini açılardan incelenebilir. Her birinin kendine özgü özellikleri vardır:

• Siyasi olaylarda devletlerin kurulması, yıkılması, yönetim değişiklikleri
• Ekonomik olaylarda para, ticaret, sanayi devrimleri
• Askeri olaylarda savaşlar, düzenli ordular
• Kültürel olaylarda yazı, alfabe, sanat ve edebiyat
• Sosyal olaylarda göçler ve yaşam biçimleri
• Dini olaylarda dinlerin doğuşu ve yayılması ele alınır

Bunu biliyor muydun? İnsanlar tarihi olayları takip edebilmek için farklı takvim sistemleri geliştirmişlerdir. Bu takvimler ya ay ya da güneş yılı esasına dayanır.

Ay yılı takvimi, ayın dünya etrafında 12 kez dönüşünü (354 gün) esas alır ve ilk kez Sümerler tarafından kullanılmıştır. Güneş yılı takvimi ise dünyanın güneş etrafında bir kez dönmesini (365 gün 6 saat) esas alır ve ilk olarak Mısırlılar tarafından geliştirilmiştir.

Türklerin Kullandığı Takvimler

Türkler tarih boyunca farklı takvimler kullanmışlardır. Bu takvimlerin her birinin kendine özgü özellikleri bulunmaktadır.

12 Hayvanlı Türk Takvimi, Türklerin kullandığı ilk takvimdir. Bu takvim güneş yılı esaslıdır ve bir yıl 365 gün 5 saat olarak kabul edilir. Bu takvimde yıllar hayvan adlarıyla isimlendirilmiştir. Yılbaşı 21 Mart (Nevruz) olarak kabul edilir. İslamiyet öncesi Türk devletleri tarafından kullanılmıştır.

Hicri Takvim, Türklerin en uzun süre kullandıkları takvimdir. Ay yılı esaslıdır ve bir yıl 354 gündür. Bu takvimin başlangıcı Hz. Muhammed'in Mekke'den Medine'ye hicretidir (622). Hz. Ömer zamanında hazırlanmıştır. Dini gün ve ayların belirlenmesinde kullanılır. Muharrem, Safer, Rebiyülevvel, Rebiyülahir, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir, Recep, Şaban, Ramazan, Şevval, Zilkade ve Zilhicce ayları bulunur.

Celali Takvim, Büyük Selçuklu Devleti tarafından hazırlanmıştır. Sultan Melik Şah döneminde Ömer Hayyam tarafından düzenlenmiştir. Güneş yılı esaslıdır ve bir yıl 365 gün 6 saattir. Mali (ekonomik) alanda kullanılmıştır. İran takvimi örnek alınmıştır ve başlangıcı Nevruz (1079) olarak kabul edilir.

İlginç Bilgi: Rumi Takvim Osmanlı Devleti tarafından hazırlanmış ve Bizans etkileşimi görülmüştür. Özellikle maaş, vergi ve ticaret gibi mali işlemlerde kullanılmıştır.

Miladi Takvim ise günümüzde tüm dünyada yaygın olarak kullanılan takvimdir. Güneş yılı esaslıdır ve bir yıl 365 gün 6 saattir. Başlangıcı Hz. İsa'nın doğumu kabul edilir. Ülkemizde 1 Ocak 1926'dan itibaren kullanılmaktadır. İlk olarak Mısırlılar bulmuş, İyonlar ve Yunanlılar geliştirmiş, son şeklini ise Romalılar vermiştir.

Tarihin Dönemlendirilmesi

Tarihi dönemler, insanlık tarihini daha kolay anlaşılır kılmak için kronolojik bölümlere ayrılmıştır. Bu dönemler yazının var olup olmamasına göre iki ana başlıkta incelenir.

Tarih Öncesi (Prehistorik) Devir, yazının icadından önceki dönemi kapsar. Taş Devri (Eski Taş, Orta Taş ve Yeni Taş Çağı) ve Maden Devri (Bakır, Tunç ve Demir Çağı) olarak ayrılır. Bu dönemde yazı yoktur ve bilgiler arkeolojik buluntularla elde edilir.

Tarihi Devirler ise yazının icadından sonraki dönemi kapsar. Bu dönemler şunlardır:

• İlk Çağ: MÖ 3200 (yazının icadı) ile 375 (Kavimler Göçü) arasını kapsar.
• Orta Çağ: 375 (Kavimler Göçü) ile 1453 (İstanbul'un Fethi) arasını kapsar.
• Yeni Çağ: 1453 (İstanbul'un Fethi) ile 1789 (Fransız İhtilali) arasını kapsar.
• Yakın Çağ: 1789 (Fransız İhtilali) ile günümüz arasını kapsar.

Önemli Not: Tarih öncesi dönem ve tarihi dönemler arasındaki en büyük fark, yazının varlığıdır. Tarih öncesi dönemde yazısız belgeler (arkeolojik buluntular) kullanılırken, tarihi dönemlerde yazılı belgeler (paleografya) kullanılır.

Yüzyıl (asır) hesaplaması tarihte önemli bir konudur. Bir tarih tek veya çift rakamlı ise (örneğin MÖ 8 veya MS 99), 1. yüzyılda olduğu kabul edilir. Üç rakamlı tarihlerde yüzler basamağına 1 eklenerek, dört rakamlı tarihlerde ise yüzler ve binler basamağındaki sayıya 1 eklenerek yüzyıl bulunur. Örneğin 751 tarihi 8. yüzyıl, 2013 tarihi ise 21. yüzyıl olarak hesaplanır.

Milattan önce (MÖ) rakamlar büyüdükçe günümüzden uzaklaşılır, milattan sonra (MS) rakamlar büyüdükçe günümüze yaklaşılır. İki olay arasındaki süre hesaplanırken MÖ ve MS değerleri toplanır.

Tarihsel Bilginin Üretim Süreci

Tarih bilimi, geçmişteki olayları araştırırken belirli yöntemler kullanır. Bu yöntemler bilimselliği ve objektifliği sağlamak için önemlidir.

Tarih biliminin araştırma basamakları şu şekildedir:

• Tarama (Kaynak Arama): Belgelerin bulunması
• Tasnif (Sınıflandırma): Belgelerin sınıflandırılması
• Tahlil (İnceleme, Analiz): Belgelerin yeterli olup olmadığının kontrol edilmesi
• Tenkit (İç ve Dış Eleştiri): Belgelerin güvenilir ve doğru olup olmadığının incelenmesi
• Terkip (Bilgilerin Sentezi): Toplanan bilgilerin birleştirilerek sonuca ulaşılması

Tarihi araştırmalarda objektiflik (tarafsızlık) çok önemlidir. Bunun için belgelere dayanmak, olayın geçtiği yer ve zamanın koşullarını dikkate almak, olayın üzerinden belli bir süre geçmesini beklemek ve yardımcı bilim dallarından yararlanmak gerekir.

Unutma: Tarih araştırmaları olayın geçtiği yerde yapılmalıdır. Böylece daha sağlıklı sonuçlar elde edilir.

Tarihi daha iyi anlayabilmek için sınıflandırma (tasnif) yapılır. Tarih; zamana, mekâna ve konuya göre sınıflandırılabilir:

Zamana Göre Sınıflandırma: Tarihi olaylar çağ, yüzyıl, dönem, devir gibi kronolojik bölümlere ayrılır. Örneğin Yeniçağ Tarihi, XIX. Yüzyıl Tarihi, Kanuni Dönemi gibi.

Mekâna Göre Sınıflandırma: Coğrafi sınıflandırma da denilen bu yaklaşımda kıta, ülke, bölge, şehir gibi ayrımlar yapılır. Örneğin Asya Tarihi, Türkiye Tarihi, Balkanlar Tarihi, İstanbul Tarihi gibi.

Konuya Göre Sınıflandırma: Siyasi, ekonomik, dini, kültürel ve sosyal konulara göre yapılan sınıflandırmadır. Örneğin Tıp Tarihi, Sanat Tarihi, Uygarlık Tarihi, Bilim Tarihi gibi.

Tarihi Kaynaklar

Tarihi aydınlatmak için çeşitli kaynaklardan yararlanırız. Bu kaynaklar ait oldukları döneme göre iki gruba ayrılır:

Birinci Elden (Ana) Kaynaklar, tarihi olayın geçtiği döneme ait belgelerdir. Fermanlar, kitabeler, paralar, mimari eserler gibi. Bu kaynaklar doğru, güvenilir ve aracısız bilgi verir. Tarih araştırmalarında öncelikle ana kaynaklara başvurmak gerekir. Atatürk'ün Nutuk adlı eseri birinci elden kaynaklara örnektir.

İkinci Elden Kaynaklar, tarihi olayın geçtiği döneme yakın veya o dönemin kaynaklarından yararlanılarak meydana getirilen eserlerdir. Ana kaynaklar dikkate alınarak hazırlanır. Destanlar, efsaneler, hikâyeler bu gruba girer. Halil İnalcık'ın "Devlet-i Aliyye" adlı eseri ikinci elden kaynaklara örnektir.

Kaynaklar kullanılan malzemenin niteliğine göre de sınıflandırılır:

Yazılı Kaynaklar: Yıllıklar, kitabeler, fermanlar, mühürler, paralar, antlaşmalar ve tabletler gibi. Bu kaynaklar doğru, kesin ve güvenilirdir ve tarihi devirleri aydınlatır.

Sözlü Kaynaklar: Destanlar, efsaneler, menkıbeler, mitler, hikâyeler, şiirler ve atasözleri gibi.

Önemli Bilgi: Tarihi bilgi veren her türlü malzemeye "kaynak" denir. Tarihin süzgecinden geçmeyen bilgi, tarihsel bilgi değildir.

Kalıntılar (Yazısız Kaynaklar): Arkeolojik buluntular, fosiller, mezarlar, silahlar, heykeller, taş, toprak ve madenden eşyalar gibi. Bu kalıntılar özellikle tarih öncesi çağları aydınlatmakta kullanılır.

Sesli, Görüntülü ve Çizili Kaynaklar: Haritalar, planlar, taş plaklar, kasetler, CD'ler, DVD'ler, fotoğraflar, resimler ve filmler gibi.

Tarihe Yardımcı Bilimler

Tarih bilimi, geçmişi araştırırken birçok bilim dalından yardım alır. Bu bilimler, tarihin daha kapsamlı ve doğru bir şekilde anlaşılmasına katkı sağlar.

Coğrafya (Yer, Mekân Bilimi), insan-mekân ilişkisini inceler. Tarihi olayların oluşumunda etkilidir ve insanların siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik yapısını şekillendirir.

Arkeoloji (Kazı Bilimi), toprak ve su altındaki eski uygarlıklara ait kalıntıları inceleyen bilimdir. Yazısız belgeleri inceler ve özellikle tarih öncesi dönemleri aydınlatır.

Kronoloji $Zaman-Takvim Bilimi$, tarihi olayların zamanının belirlenmesi, oluş sırasına göre sıralanması ve neden-sonuç ilişkisi kurulmasında tarihe yardımcı olur.

Paleografya (Yazı Bilimi), yazı çeşitlerini ve özelliklerini inceleyen bilimdir. Yazılı kaynakların okunmasında tarihe yardımcı olur ve tarih devirlerini aydınlatır.

Biliyor muydun? Para, Türk tarihinde hükümdarlık ve bağımsızlığın sembolüdür. Nümizmatik (Para Bilimi) sayesinde hükümdarların kronolojisi, devletin ekonomisi, bağımsızlığı, kullandığı alfabe ve merkezi hakkında bilgi edinilir.

Diplomatik (Siyaset Bilimi), resmi belgeleri şekil ve içerik bakımından inceler. Devletlerin iç ve dış resmi yazışmalarını, antlaşmaları, fermanları ve beratları ele alır.

Epigrafya (Kitabe Bilimi), kitabeleri ve üzerindeki yazıları inceleyerek, anıtlar ve taşlar üzerine yazılmış yazıları araştırır.

Etnografya (Kültür Bilimi), toplumların kültürlerini, yaşayışlarını, hayat tarzını, örf ve adetlerini inceleyen bilimdir.

Bunların dışında Filoloji (Dil Bilimi), Heraldik (Arma Bilimi), Onomastik (Özel Ad Bilimi), Sosyoloji (Toplum Bilimi), Sigilografi (Mühür Bilimi), Ekoloji (Doğa Bilimi) ve Toponomi (Yer Adı Bilimi) de tarihe yardımcı olan diğer bilim dallarıdır.