İslam Öncesi ve Hz. Muhammed Dönemi

İslam gelmeden önce Arap Yarımadası'nda kabileler arasında siyasi birlik yoktu. Bölgede putperestlik yaygın olmakla birlikte, Haniflik, Musevilik ve Hristiyanlık da mevcuttu. Bu dönemde Hilfül Fudül adı verilen, ticaret yapanların can ve mal güvenliğini koruyan bir anlaşma bulunuyordu.

Hz. Muhammed, güvenilirliğiyle tanınan ve "Muhammed Emin" olarak anılan bir kişiydi. 610 yılında peygamberliği gelince ilk inananlar Hz. Hatice, Hz. Ebubekir ve Hz. Ali oldu. Mekkelilerin baskısı sonucu ilk hicret 615'te Habeşistan'a yapıldı. Ardından 622'de Medine'ye hicret gerçekleşti ve İslam devletinin temelleri burada atıldı.

Medine'de farklı dini grupları bir arada yaşatan Medine Sözleşmesi imzalandı. Bu dönemde önemli savaşlar gerçekleşti: Bedir (624), Uhud (625) ve Hendek (627). Hudeybiye Antlaşması (628) ile Müslümanlar ilk diplomatik başarılarını kazandı. 630'da Mekke'nin fethiyle Arap Yarımadası'ndaki siyasi güç Müslümanların eline geçti.

Önemli Not: Hz. Muhammed'in 632 yılında vefatından önce gerçekleştirdiği Veda Haccı sırasında yaptığı Veda Hutbesi, İslam'ın temel ilkelerini ve insan haklarını içeren tarihi bir belgedir.

Dört Halife Dönemi (632-661)

Dört Halife dönemi, halifelerin seçimle başa geldiği "Cumhuriyet Devri" olarak da bilinir. Hz. Ebubekir döneminde, peygamber sonrası İslam'dan dönen kabilelerle "Ridde Savaşları" yapıldı ve Kur'an-ı Kerim kitap haline getirildi. Bizans'la yapılan Ecnadeyn Savaşı'nda zafer kazanıldı.

Hz. Ömer döneminde fetih hareketleri hızlandı. Mısır fethedildi, Sasanilerle yapılan savaşlarla İran toprakları alındı. Merkezi otoriteyi güçlendiren önemli düzenlemeler yapıldı: Divan teşkilatı kuruldu, vilayetlere valiler atandı, Beytü'l Mal (devlet hazinesi) oluşturuldu ve Hicri takvim (622) kullanılmaya başlandı.

Hz. Osman döneminde Kur'an nüshaları çoğaltıldı, eyaletlere dağıtıldı. İlk deniz zaferi kazanıldı ve Kıbrıs alındı. Ancak Hz. Osman'ın önemli görevlere Emevi ailesini getirmesi huzursuzluğa neden oldu ve kendisi şehit edildi.

Hz. Ali döneminde iç karışıklıklar başladı. "Cemel Vakası" $Hz. Ali - Hz. Aişe$ ve "Sıffın Savaşı" $Hz. Ali - Muaviye$ ile İslam toplumunda ilk büyük ayrılıklar ortaya çıktı. Bu olaylar sonucunda mezhepsel ayrılıklar başladı ve Müslümanlar; Hz. Ali taraftarları, Muaviye taraftarları ve Hariciler olarak üçe bölündü.

Dikkat! İslam tarihindeki ilk büyük ayrılık olan Sıffın Savaşı ve sonrasındaki "Hakem Olayı", günümüze kadar uzanan mezhep farklılıklarının temelini oluşturur.

Emeviler Dönemi (661-750)

Muaviye, haricileri etkisiz hale getirdikten sonra Şam'ı merkez yaparak Emevi Devleti'ni kurdu. Hz. Hasan'la yaptığı anlaşmaya göre kendisinden sonra halifeliğin Hz. Hüseyin'e geçmesi gerekiyordu, ancak oğlu Yezid'i halife ilan ederek saltanat sistemine geçti.

Emeviler döneminde İstanbul iki kez kuşatıldı. Yezid'in baskıcı yönetimine karşı çıkan Hz. Hüseyin ve 70 yakını Kerbela'da şehit edildi, bu olayla mezhepsel ayrılıklar kesinleşti. Abdülmelik döneminde İslam parası basıldı ve Arapça resmi dil haline getirilerek Arap milliyetçiliği güçlendirildi.

İslam orduları Kuzey Afrika'nın fethini tamamladı ve İspanya'ya girerek Vizigot Krallığı'nı "Kadiks Savaşı"nda yendi. Ancak 732'deki "Puvatya Savaşı"nda Franklar karşısında yenilen Müslümanların Avrupa'daki ilerleyişi durdu.

Emevilerin yıkılma nedenleri arasında imparatorluk sınırlarına ulaşılması, hanedanlar arasındaki mücadele, Arap milliyetçiliği politikası ve "mevali" olarak adlandırılan Arap olmayan Müslümanlara karşı ayrımcılık sayılabilir. 756-1031 yılları arasında İspanya'da Endülüs Emevi Devleti, 1238-1492 arasında ise son İspanya İslam devleti olan Beni Ahmer Devleti hüküm sürdü.

Biliyor muydun? Endülüs Emevileri döneminde, bir zamanlar üç halife aynı anda (Endülüs Emevi, Abbasi ve Fatimi) İslam dünyasında hüküm sürüyordu. Bu durum, İslam dünyasının siyasi ve mezhepsel olarak bölünmüşlüğünü gösterir.

Abbasiler Dönemi (750-1258)

Abbasiler, Türklerle iyi ilişkiler kurarak Emevilerin mevali politikasını terk ettiler ve farklı ırklardan insanların İslam'ı kabul etmesine zemin hazırladılar. Harun Reşid döneminde Bizans sınırında Avasım şehri kuruldu ve Türklerin savaşçı özelliklerinden faydalanıldı.

Abbasi döneminde bilimsel faaliyetlere önem verildi ve "Beytül Hikme" (Bilgelik Evi) adı verilen tercüme merkezi kuruldu. Mutasım döneminde Bağdat'ta Türk askerleri için Samarra şehri inşa edildi. Türkler zamanla sadece orduda değil, devlet yönetiminde de etkili olmaya başladılar.

Abbasiler zayıflayınca "Tevaif-i Mülk" adı verilen küçük şehir devletleri ortaya çıktı. İslam devletleri tarih boyunca farklı merkezlerde yönetildi: Medine (Hz. Muhammed, Hz. Ebubekir, Hz. Ömer), Kufe (Hz. Ali), Şam (Emeviler), Bağdat (Abbasiler), Kurtuba (Endülüs Emevileri) ve Gırnata (Beni Ahmer Devleti).

İslam devletlerinin gelir kaynakları arasında öşür (Müslümanlardan alınan toprak vergisi), haraç (Müslüman olmayanlardan alınan toprak vergisi), cizye (Müslüman olmayanlardan alınan vergi) ve zekât (dini bir vergi) bulunuyordu. Eğitim kurumları olarak da suffa (ilk eğitim yuvası), küttab (ilköğretim) ve Beytül Hikme öne çıktı.

İlginç Bilgi: Abbasilerin kurduğu Beytül Hikme, Antik Yunan, Hint ve İran eserlerinin Arapçaya tercüme edildiği bir merkez olarak İslam dünyasının bilimsel gelişiminde çok önemli rol oynamış, Avrupa'daki Rönesans'ın temellerini atmıştır.