Değişim Çağında Avrupa ve Osmanlı

Avrupa'da Orta Çağ boyunca yaşanan büyük değişimler hem kıtanın kendi içinde hem de dünya tarihinde önemli dönüşümlere yol açtı. Tüm bu değişimler, uzun yıllar boyunca Batı dünyasıyla siyasi ve ekonomik ilişkiler yürüten Osmanlı İmparatorluğu'nu da derinden etkiledi.

Bu ünitede, Avrupa'daki dönüşümler ve bunların Osmanlı Devleti üzerindeki etkileri incelenecek. Öncelikle Katolik Kilisesi'nin yükselişi ve Reform hareketleri ele alınacak, ardından bu dönüşümlerin siyasi, ekonomik ve askeri sonuçları değerlendirilecek.

Not: Bu konular, günümüz dünyasının şekillenmesinde büyük rol oynamıştır. Avrupa ve Osmanlı arasındaki ilişkiler, modern dünya düzeninin temellerinin atıldığı bu dönemde yeni bir boyut kazanmıştır.

Roma Katolik Kilisesi ve Yeni Çağda Avrupa

Kilise, Orta Çağ Avrupası'nın en güçlü kurumu olarak yüzyıllar boyunca hâkimiyetini sürdürdü. Sen Piyer (Saint Pierre) tarafından temelleri atılan Katolik Kilisesi, zamanla sadece dini bir kurum olmaktan çıkıp siyasi bir güç haline geldi. Hristiyan inancına göre Papa, Hz. İsa'nın yeryüzündeki temsilcisiydi ve kurtuluş ancak Kilise aracılığıyla mümkündü.

Kilise'nin Avrupa'daki yükselişi, 313 yılında İmparator Konstantin'in Milano Fermanı'yla Hristiyanlığı serbest bırakmasıyla başladı. Ardından 380 yılında İmparator Teodosyus, Hristiyanlığı imparatorluğun resmi dini ilan etti. 375 Kavimler Göçü sonrasında Roma İmparatorluğu zayıflasa da Kilise gücünü artırmaya devam etti.

VI. yüzyıldan itibaren Hristiyanlığın yayılışı yavaşlayınca Kilise, zorla Hristiyanlaştırma politikalarına yöneldi. Düşünce özgürlüğünü kısıtlayan ve bilimsel araştırmaları yasaklayan skolastik düşünce bu dönemde yayıldı. Bu baskıcı ortamda bilim ve sanat gelişme imkânı bulamadı.

Kilise'nin gücü, XIV. yüzyıldan itibaren sarsılmaya başladı. Bunun sebepleri arasında:

• Ruhban sınıfının para ve güç peşine düşmesi
• Aforozun siyasi bir baskı aracı olarak kullanılması
• Kilise'nin devletlerarasındaki çatışmalara karışması

Biliyor muydun? Aforoz, kilise tarafından verilen ve kişiyi dinden çıkarma anlamına gelen ağır bir cezaydı. Krallar bile aforoz edilmekten korkarlardı çünkü bu, halkın gözünde meşruiyetlerini kaybetmek demekti.

Kilise'ye Tepkiler ve Değişim

Avrupa'da XIV. yüzyılın ortalarından itibaren Kilise'nin gücü azalmaya başladı. Barutun ateşli silahlarda kullanılması, feodal beyleri zayıflatırken merkezi krallıkların güçlenmesini sağladı. Ticaretin gelişmesiyle zenginleşen burjuvazi, krallıkları Kilise'ye karşı destekledi.

Bu dönemde skolastik felsefenin zayıflaması, hümanizm ve sekülerizm gibi akımların yayılmasına zemin hazırladı. İnsanı merkeze alan bu düşünce akımları, Kilise'nin bilim ve eğitim üzerindeki tekelini kırdı.

Fikri-Manevi Alanlarda Değişim

Rönesans, XV. ve XVI. yüzyıllarda Avrupa'da edebiyat, sanat ve bilimde yaşanan "yeniden doğuş" hareketiydi. İlk olarak İtalya'da başlayan bu hareketin temelinde, insanı yücelten hümanizm akımı vardı. Endülüs'teki Müslüman bilginler de Rönesans'a önemli katkılar sunmuştu.

Rönesans'ın en önemli temsilcileri arasında:

• İtalya'da Dante, Petrarca, Boccaccio ve Machiavelli
• Fransa'da Montaigne
• İngiltere'de Shakespeare
• Almanya'da Erasmus
• İspanya'da Cervantes ve Velasquez

Bu dönemde burjuva sınıfından "mesen" adı verilen kişiler, sanatçıları ve bilim insanlarını destekleyerek Rönesans'ın yayılmasına katkıda bulundular.

Reform hareketi, XVI. yüzyılda Almanya'da başlayıp diğer ülkelere yayılan dini bir dönüşüm süreciydi. Roma Katolik Kilisesi'ndeki bozulmalara tepki olarak ortaya çıkan bu hareketin öncüsü Martin Luther'di.

Not: Rönesans ve Reform hareketleri sayesinde özgür düşünce gelişti, bilimsel keşifler arttı ve daha sonra yaşanacak olan Aydınlanma Çağı'nın temelleri atıldı.

Reform ve Sekülerleşme

Alman rahip Martin Luther, 1517'de Wittenberg Kilisesi'nin kapısına 95 maddelik bir bildiri asarak Kilise'nin günahları bağışama yetkisini sorguladı. Luther, ölümden sonraki kurtuluş için imanın yeterli olduğunu ve endüljans (günahların para karşılığı affedilmesi) satışının yanlış olduğunu savundu.

Papa tarafından aforoz edilen Luther, Saksonya prensi tarafından korunarak İncil'i Almanca'ya çevirdi. Lutherciler zamanla Protestan olarak anıldılar ve 1555 Augsburg Antlaşması ile resmen tanındılar.

Reform hareketi XVI. yüzyılın ortalarında diğer Avrupa ülkelerine de yayıldı:

• Fransa'da Kalvenizm
• İskoçya'da Presbiteryenizm
• İngiltere'de Anglikanizm

Reformun sonuçları arasında:

• Avrupa'da mezhep birliğinin bozulması
• Kilise mülklerine el konulması
• Eğitimde laikleşme
• Bilim ve teknolojinin gelişmesi

Sekülerleşme (dünyevileşme), kilise etrafında şekillenen düzenin yerini dünyevi otoriteye bırakması anlamına geliyordu. Teokrasiye tepki olarak gelişen sekülerizm, özellikle Protestanlığın benimsendiği ülkelerde yaygınlaştı.

Merkantilizm ise XVI. yüzyılın ortalarında Fransa'da ortaya çıkan bir ekonomik doktrin olarak değerli madenlere sahip olmayı zenginliğin ölçütü kabul ediyordu. Ülkeler hazinelerinde altın bulundurmak için ihracatı artırıp ithalatı kısıtlama politikaları uyguladılar.

İlginç Bilgi: Osmanlı Devleti'nde Avrupa'daki gibi bir ruhban sınıfı olmadığı için Reform'un etkileri görülmemiştir. Osmanlı, ülkesinde yaşayan farklı dinlere mensup insanları kendi kiliselerine ve diğer din mensuplarının baskılarına karşı koruyordu.

Westphalia Barışı ve Modern Devletler Hukukunun Doğuşu

Reform hareketleri sırasında bazı Alman prensleri Protestanlığı seçerek kilise mülklerine el koydular. Otuz Yıl Savaşları (1618-1648) sonunda imzalanan Westphalia Barışı ile bu prenslikler bağımsız devletler haline geldi.

Westphalia Barışı (1648)

Westphalia Barışı, modern devletler hukukunun temelini oluşturan önemli bir dönüm noktasıydı. Bu anlaşma ile:

• Kutsal Roma Germen İmparatorluğu parçalandı
• Alman prenslikleri bağımsız devletler oldu
• İmparatorun yetkileri sınırlandırıldı
• Portekiz, Hollanda ve İsviçre bağımsızlıklarını kazandı
• Alman topraklarının bir kısmı Fransa ve İsveç'e geçti

Westphalia Barışı'nın en önemli sonuçlarından biri, din savaşlarının sona ermesi ve kilisenin dünyevi yetkilerinin krallara devredilmesiydi. Böylece meşruiyetini papadan alan teokratik devlet düzeninden tam egemen ulus devletler dönemine geçildi.

Westphalia Barışı ile devletler:

• Kendi yasalarına göre hareket eden
• Kendi çıkarlarını izleyen
• Serbestçe ittifaklar kurup bozan
• Birbirlerinin iç işlerine karışmamayı prensip haline getiren

bağımsız ve özgür yapılar haline geldiler. Böylece modern anlamda uluslararası ilişkiler başladı.

Unutma: Westphalia Barışı ilk uluslararası konferans olarak tarihe geçti ve sonraki dönemlerde uygulanacak "Konferans Diplomasisi"ne örnek teşkil etti.

Bilim Devrimi ve Etkileri

Rönesans'la birlikte skolastik düşünce zayıflarken, insan aklını ön plana çıkaran rasyonalizm (akılcılık) güç kazandı. XVII. yüzyılda Avrupa'da başlayan Akıl Çağı, özellikle astronomi ve fizik alanında büyük ilerlemelere sahne oldu.

Bu dönemin önemli bilim insanları:

• Alman gök bilimci Kepler, Copernicus'un Güneş Merkezli Evren Teorisi'ni matematiksel olarak formüllendirdi.
• Galileo Galilei, kendi icadı olan teleskop yardımıyla gözlemler yaparak bu teoriyi kanıtladı ve nesnelerin düşüşüyle ilgili kanunu buldu.
• Newton, "Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri" adlı eseriyle mekaniğin temellerini attı ve Evrensel Çekim Yasası'nı geliştirdi.

Mekanik bilimindeki ilerlemeler sayesinde buhar makineleri icat edildi ve Sanayi Devrimi başladı. Buharlı trenler ve vapurlar ulaşımı kolaylaştırdı, makinelerin tarımda kullanılması üretimi artırdı. Elektriğin keşfi ise hayatı tamamen değiştirdi:

• Sokaklar ve evler aydınlatıldı
• İlk elektrikli tramvay 1881'de Berlin'de çalışmaya başladı
• Telgraf ve telefon icatları iletişimi hızlandırdı

Bilim Devrimi tıp alanında da çığır açtı. Fransız bilim insanı Louis Pasteur, hastalıklara neden olan mikroorganizmaları tespit ederek koruyucu aşı ve pastörizasyon ilkelerini keşfetti. Modern anestezi teknikleri sayesinde daha karmaşık ameliyatlar yapılabilir hale geldi.

Tüm bu gelişmeler üretimin ve gıdanın artmasını sağlarken, tıptaki ilerlemeler de nüfus artışını hızlandırdı.

Biliyor muydun? Newton, "Daha ileriyi görebildiysem bunu omuzlarından baktığım devlere borçluyum. Bu devlerden biri Galileo ise diğeri Kepler'dir" sözüyle başarısını kendisinden önceki bilim insanlarına borçlu olduğunu vurgulamıştır.

Avrupa'daki Gelişmeler Karşısında Osmanlı Devleti

Avrupa, Amerika kıtasının keşfiyle birlikte büyük bir zenginleşme sürecine girdi. 1492'de Kristof Kolomb'un İspanya adına çıktığı yolculukla başlayan keşif hareketi, kısa sürede sömürgecilik faaliyetlerine dönüştü.

İspanyollar, Portekizliler, Fransızlar, İngilizler ve Hollandalılar Amerika kıtasında koloniler kurdular. Bu ülkeler buradaki değerli madenlere el koyarak büyük servetler elde ettiler. Avrupa'dan Amerika'ya büyük bir göç yaşanırken, kıtadan altın, gümüş, pamuk, tütün ve şeker gibi ham maddeler Avrupa'ya taşındı.

Coğrafi Keşiflerin Osmanlı Devleti'ne Etkileri

Amerika'dan Avrupa'ya akan değerli madenler, kısa sürede ekonomik dengeleri altüst etti. Avrupa'da altın ve gümüşün bollaşması "Fiyat Devrimi" adı verilen bir enflasyon dalgasına yol açtı. Bu durumdan en fazla etkilenen paralardan biri de Osmanlı akçesi oldu.

Avrupalılar, kendi ülkelerindeki fiyatların artmasıyla birlikte ucuz hale gelen Osmanlı mallarını satın alıp Avrupa'ya taşıdılar. Böylece Osmanlı iç pazarında mal arzı düşerken fiyatlar yükseldi. Bu durum:

• Lonca çalışanları ve kentli tüketicileri zor duruma düşürdü
• Osmanlı para sisteminin bozulmasına neden oldu
• Devleti tağşiş (paranın ayarını düşürme) yoluna başvurmak zorunda bıraktı

Osmanlı Devleti fiyatları kontrol altına almak için narh uygulamasına geçse de bu yöntem de yeni sorunlar doğurdu. Üretici köylüler artan vergileri ödeyemez hale geldi ve çoğu borçlanmak ya da topraklarını satıp köylerini terk etmek zorunda kaldı.

Not: Osmanlı Devleti'nde paralar: Orhan Bey döneminde ilk gümüş para, Fatih döneminde ise ilk altın para basılmıştır.

Kapitülasyonların Sürekli Hale Gelmesi

XVI. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlı Devleti, ticaretin yön değiştirmesi, değerli maden hareketleri, uzun süren savaşlar ve nüfus artışı gibi nedenlerle durgunluk ve bunalım dönemine girdi. Bu sırada Avrupa devletleri merkantilizmi benimseyerek ve sömürgecilikle zenginleşiyordu.

Osmanlı Devleti önce Fransa, ardından İngiltere ve Hollanda'ya kapitülasyonlar (ticari ayrıcalıklar) vererek gümrük gelirlerini artırmayı ve Avrupa'da müttefik edinmeyi amaçladı. Ancak 1740'ta I. Mahmut döneminde kapitülasyonlar sürekli hale getirilince bu durum ağır sonuçlar doğurdu.

Kapitülasyonların sonuçları:

• Osmanlı, Avrupa devletlerinin açık pazarı haline geldi
• Yerli esnaf ve zanaatkârlar rekabet edemeyip işlerini kaybetti
• Dış ticaret dengesi ithalat lehine bozuldu, gümrük gelirleri düştü
• Osmanlı, dışarıya ham madde satan, dışarıdan mamul madde alan bir ülke konumuna düştü
• Milli bir sanayileşme hareketi başlatılamadı

Özellikle 1838 Balta Limanı Antlaşması'yla İngiltere'ye tanınan ayrıcalıklar, Osmanlı ekonomisini sanayileşmiş Avrupa devletlerinin kazanç alanına dönüştürdü.

Merkantilist Ekonomi ve Askeri Devrimin Etkileri

Avrupa'daki fiyat hareketleri, Osmanlı Devleti'nde timar sisteminin bozulmasına neden oldu. Devlet, timar topraklarını mukataa haline getirerek iltizam sistemini yaygınlaştırdı. Bu durum askeri düzeni de etkiledi.

Yeni dönemde ateşli silahlar kullanan Avrupa ordularına karşı tımarlı sipahiler yetersiz kalıyordu. Osmanlı Devleti, merkezde sürekli eğitim gören ve tüfek kullanabilen yeniçeri piyadelerinden kurulu bir orduya ihtiyaç duydu. Ayrıca sekban, sarıca ve levent adı verilen ücretli askerler istihdam edildi, ancak bunlar barış zamanında işsiz kalınca halka zulmetmeye başladı.

İlginç Bilgi: İltizam sisteminde, vergi toplama hakkı açık artırmayla mültezimlere verilirdi. Mültezim, belirlenen parayı peşin olarak devlete öder, sonra mukataanın vergilerini toplayarak kâr ederdi.

Değişen Savaş Stratejileri ve Osmanlı Ordusu

Osmanlı ordusu, XV. ve XVI. yüzyıllarda meydan muharebelerinde büyük zaferler kazanmıştı. Bu savaşlarda ağırlıklı olarak Orta Asya bozkır geleneğine dayanan "Hilal Taktiği"ni uyguluyordu. Zaferle sonuçlanan son büyük meydan savaşı, 1596 tarihli Haçova Meydan Savaşı oldu.

Avrupalılar Askeri Devrim ile sınır boylarında müstahkem mevkiler ve kaleler inşa ederek Osmanlı ordusunu kuşatma yapmak zorunda bıraktılar. 1526 Mohaç Muharebesi'nden 1683 II. Viyana Kuşatması'na kadar geçen 157 yıllık süreçte Osmanlı ordusu yalnızca iki büyük meydan savaşı yapabildi. Bu sırada Avrupa orduları, özellikle 1618-1648 Otuz Yıl Savaşları'nda yeni muharebe taktiklerini geliştirme imkânı buldu.

Savaş Finansmanını Karşılamak İçin Alınan Tedbirler

Osmanlı Devleti'nde timar sistemi önemini kaybederken, hazineye nakit akışı sağlayan iltizam sistemi yaygınlaştı. İltizam sisteminde, mukataaların vergi toplama hakkı mültezimlere veriliyordu. Bu sistem, hazineye nakit girişi sağlasa da zamanla sorunlar yaratmaya başladı.

1695 yılında uygulamaya konulan malikâne usulü ile devlet, elindeki bazı mukataaları maaş istememeleri ve yıllık vergi ödemeleri şartıyla ömür boyu yararlanmaları için asker ve sivil görevlilere bıraktı. Böylece daha önce timar sisteminin uygulandığı miri topraklar, alınıp satılabilen özel mülkler haline geldi.

Osmanlı ordusunun muharebe taktiklerinde Avrupa ordularının gerisinde kalması, II. Viyana Kuşatması sonrasında büyük toprak kayıplarına yol açtı.

Unutma: Malikâne usulü ile mirî topraklar, alınıp satılabilen özel mülkler haline geldi ve devlet uzun vadede büyük gelir kaybına uğradı.

Osmanlı Devleti'nde Çözülme Belirtileri

Osmanlı Devleti'nin XVI. yüzyıl sonlarından itibaren yaşadığı sorunlar, giderek büyük isyanlara dönüştü. Bu isyanların en önemlileri Celâli İsyanları ve Yeniçeri İsyanlarıydı.

Celâli İsyanları

Yavuz Sultan Selim döneminde (1512-1520) Tokat yöresinde ayaklanan Bozoklu Celâl'den dolayı bu isyanlara Celâli İsyanları adı verildi. Bu isyanların temel sebepleri:

• Timar sistemindeki bozulmalar
• Vergi artışları
• Eyaletlerdeki bazı devlet görevlilerinin haksız uygulamaları
• Fiyat artışları ve kıtlıklar
• Avusturya ve İran ile yaşanan uzun süreli savaşlar

İsyanlara çoğunlukla toprağı elinden alınmış köylüler, vergisini ödeyemeyen çiftçiler ve taşradaki yöneticilerin kanunsuzluklarından zarar gören kişiler katıldı. Asker kaçaklarının da katılımıyla isyanlar daha da büyüdü.

Celâli İsyanlarının sonuçları:

• Anadolu'da tarım üretimi azaldı ve gıda fiyatları yükseldi
• Köyler ve kasabalar harap oldu
• "Büyük Kaçgun" adı verilen göç hareketi yaşandı
• Şehirlerde kontrolsüz nüfus artışı, işsizlik ve asayiş sorunları ortaya çıktı
• Vergiler toplanamadı, devlet gelirleri düştü
• Osmanlı'nın doğuda Safevilere, batıda Avusturyalılara karşı mücadelesi zayıfladı

Biliyor muydun? Celâli İsyanlarına bazen Sivas Valisi Varvar Ali Paşa ve Erzurum Valisi Abaza Mehmed Paşa gibi devlet görevlileri de katıldı.