XVII. Yüzyıl Siyasi Ortamında Osmanlı Devleti

XVII. yüzyıl, Osmanlı Devleti'nin "egemen devlet" özelliğini yitirmeye başladığı dönemdir. Bu dönemde Osmanlı, batıda Avusturya, doğuda ise Safevilerle mücadele etmiştir.

1533'te imzalanan İstanbul Antlaşması ile Avusturya (Habsburg) Osmanlı'nın üstünlüğünü kabul etmişti. Ancak Zitvatorok Antlaşması ile bu üstünlük kaybedildi ve Osmanlı Padişahı ile Avusturya Arşidükü eşit sayıldı. Bu antlaşma Osmanlı'nın dış politikada prestij kaybetmesine neden oldu.

Safeviler ile ilişkiler de gergin olmuştur. Safevi Devleti'nin Osmanlı şehzadelerini kışkırtması, İpek Yolu'nda denetim kurması ve Şiilik propagandası yapması savaşların nedenleri arasındadır. 1590'da imzalanan Ferhat Paşa Antlaşması ile Osmanlı doğudaki en geniş sınırlarına ulaştı. IV. Murat döneminde (1623-1640) ise Revan ve Bağdat Seferleri sonrası 1639'da Kasr-ı Şirin Antlaşması imzalanmıştır.

Dikkat! Kasr-ı Şirin Antlaşması bugünkü Türk-İran sınırını belirlemiş olup hala geçerliliğini koruyan önemli bir antlaşmadır.

Lehistan ile ilişkilerde de sorunlar yaşanmıştır. Lehistan, Osmanlı Devleti'nin Avusturya ve Rusya ile mücadele ettiği dönemde tampon bölge konumundaydı. II. Osman 1621'de Hotin Seferi'ne çıkmış ancak yeniçerilerin disiplinsizliği nedeniyle kesin sonuç alamamıştır.

Osmanlı'nın Komşularıyla İlişkileri

1672'de Lehistan'ın Ukrayna'ya saldırması üzerine Osmanlı müdahale etti ve Bucaş Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma ile Osmanlı batıda en geniş sınırlarına ulaşmıştır.

Venedik ile ilişkilerde ticaret önemliydi. Fatih döneminde Venedik'e ilk ticari ayrıcalıklar verilmişti. 1645'te Girit'e yerleşen Malta ve diğer Hristiyan korsanlarının Türk gemilerine zarar vermesi üzerine Girit adası kuşatıldı. Adanın ancak 24 yılda alınabilmesi, Osmanlı donanmasının eski gücünde olmadığının göstergesidir.

Malta ise Akdeniz'in ortasında stratejik bir adadır. Kanuni Sultan Süleyman'ın 1522'de Rodos'u alması nedeniyle şövalyeler Malta'ya yerleşmişlerdi. Malta 1565'te kuşatılmış ancak alınamamıştı. Bu kuşatmada Turgut Reis şehit olmuştur.

Rusya ile ilişkiler de giderek önem kazanmıştır. Rusya'nın sıcak denizlere inmek için Karadeniz'e açılma politikası Osmanlı çıkarlarıyla çatışmıştır. İlk Osmanlı-Rus antlaşması olan Bahçesaray (Çehrin) Antlaşması bu dönemde imzalanmıştır.

Avusturya ile ilişkiler 1683 II. Viyana Kuşatması ile kritik bir aşamaya geldi. Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, IV. Mehmet'i Viyana'nın alınabileceği konusunda ikna etmiş, ancak kuşatma başarısızlıkla sonuçlanmıştır.

Unutma! Viyana Kuşatması'nın başarısızlığı sonrası Avrupa'da Osmanlı'nın Avrupa'dan atılabileceği düşüncesi güçlenmiş ve Kutsal İttifak kurulmuştur.

Karlofça Antlaşması ve Westphalia Barışı

16 yıl süren savaşlar sonunda 1699'da imzalanan Karlofça Antlaşması, Osmanlı'nın batıda büyük ölçüde toprak kaybettiği ilk antlaşmadır. Bu antlaşma ile:

• Lehistan'a Podolya, Venedik'e Mora ve Dalmaçya Kıyıları, Avusturya'ya Macaristan verildi
• Avusturya, Osmanlı topraklarında yaşayan Katoliklere mezhep özgürlüğü ile ilgili madde sayesinde Osmanlının iç işlerine karışma fırsatı buldu
• Osmanlı, isteklerini dikte ettiren bir devlet olmaktan çıkıp masa başı diplomasisi ile tanıştı
• Bürokrasi ön plana çıktı ve Reis-ül Küttap'ın (dış işlerinden sorumlu divan üyesi) önemi arttı

Avrupa'da ise 1618-1648 yılları arasında mezhep savaşları olan Otuz Yıl Savaşları yaşanmıştır. Bu savaşlar, Reform hareketlerine dayanmaktadır. Savaşı Protestanlar kazanmış ve 1648 Westphalia Antlaşması imzalanmıştır.

Westphalia Antlaşması'nın sonuçları:

• Avrupa halkına mezhep seçme özgürlüğü verildi
• Modern hukuk sisteminin temeli atıldı
• Seküler (laik) devlet düzenleri kurulmaya başlandı
• Din özgürlüğü, devletlerin milli kiliselerini kurmasına ve milli devlet anlayışının güçlenmesine neden oldu
• Fransa XIX. yüzyıla kadar Avrupa'nın yeni büyük gücüne dönüştü
• Hollanda İspanya'dan ayrılarak bağımsız oldu, İsviçre'nin bağımsızlığı tanındı

Önemli! Westphalia Barışı, Avrupa'da ulus devletlerin ortaya çıkmasında ve modern uluslararası ilişkilerin temellerinin atılmasında dönüm noktasıdır.

Açık Sularda Güç Mücadelesi

XVII-XVIII. yüzyıllarda Coğrafi Keşiflerin etkisiyle Akdeniz limanları yerine Atlas Okyanusu limanlarının önem kazanması Osmanlı ticaretini olumsuz etkiledi. Osmanlı, kapitülasyonları XVIII. yüzyılda başka devletlere de tanımak zorunda kaldı ve uluslararası bir ticaret filosunun olmaması nedeniyle sömürgeci devletlerle rekabet edemedi.

Bu dönemde İspanya ve Portekiz ilk sömürgeci devletler olarak ortaya çıkmışlardır. Ancak Otuz Yıl Savaşları'nda yenilmeleri rekabet güçlerini azalttı ve birçok eski sömürgeleri Hollanda ve İngiltere'nin eline geçti.

Fransa'nın ilk sömürgeleri Güney ve Kuzey Amerika'da Karayip Denizi ve adaları oldu. Şeker kamışı ticareti ile zenginleşti ancak bölgeyi sonra İngiltere'ye kaptırdı. İlk defa Afrika Kıtası'na yönelen ülke olarak Senegal'de köle ticaretini başlattı.

İngiltere ise başta Amerika Kıtası olmak üzere yeni keşfedilen bölgelere halkını yerleştirdi. Kıta Avrupası'nda denge politikası izleyerek Avrupa'nın hakemi durumuna geldi. Bu dönemde İngiltere'ye "üzerinde güneş batmayan imparatorluk" unvanı verilmiştir.

Hollanda 1648'de bağımsızlığını kazandıktan sonra dünya deniz taşımacılığının büyük kısmını ele geçirerek Avrupa'nın ticaret aracıları haline geldi. Ancak 1795-1815 arası Fransız istilasına maruz kalınca teknelerinin çoğunu ve kolonilerini kaybetti.

Dikkat! Deniz ticaretindeki bu dönüşümler Osmanlı'nın ekonomik gücünü zayıflatmış, Avrupalı devletlerin ise dünya üzerindeki nüfuzunu arttırmıştır.

Rusya'nın Yükselişi ve Osmanlı'nın Deniz Gücünün Azalması

Rusya sıcak denizlere çıkışı olmayan bir ülke olarak deniz ticaretinde geri kalmıştı. Rus Çarı I. Petro "Panslavizm" politikası izleyerek Balkanlar'daki Slavları kendine bağlamaya çalıştı. 1770'de İngilizlerden aldığı destekle Çeşme'de Türk donanmasını yaktı, 1774'te Karadeniz üzerinde hakimiyet kurdu ve 1783'te Kırım'ı topraklarına kattı.

İtalya, Coğrafi Keşifler sonrası uluslararası ticaretin Akdeniz'den okyanuslara taşınmasıyla uzun bir durgunluk dönemine girdi. Önce İspanya'nın sonra Avusturya'nın istilasına uğradı ve 1870 yılına kadar siyasi birliğini kuramadı.

Osmanlı Devleti'nin Karadeniz hakimiyeti de zamanla zayıfladı. Kırım'ın Osmanlı hakimiyeti altına girmesiyle Karadeniz bir iç deniz özelliği kazanmıştı. Osmanlı'nın Boğazlar'da hakimiyetini tek taraflı olarak kullanması "Boğazlar'ın Kapalılığı İlkesi" olarak nitelendirilmişti. Ancak Rusya'nın güçlenmesi ve 1783'te Kırım'ı işgali ile bu hakimiyet sarsıldı.

Osmanlı Devleti'nin Akdeniz hakimiyeti de çeşitli nedenlerle zayıflamıştır:

• Coğrafi Keşifler sonrası Atlas Okyanusu ülkelerinin önem kazanması
• Baharat Yolu'nun ticari öneminin azalması
• Kapitülasyonlar ile ticaretin yabancı devletlerin tekeline girmesi
• İnebahtı Savaşı'ndan (1571) Girit Seferleri'ne (1645) kadar donanmanın bakımsız kalması
• Avrupa devletlerinin izinli korsanları kullanması

Önemli! Osmanlı donanmasında üç dönem vardır: Kürekli gemiler (Kadırgalar, XVII. yüzyıla kadar), Yelkenli gemiler (Kalyonlar, XIX. yüzyıla kadar) ve Buharlı gemiler (XIX. yüzyıldan yıkılana kadar).

1700-1774 Yılları Arasındaki Siyasi Gelişmeler

Bu dönem Osmanlı'nın önemli siyasi krizlerle yüzleştiği bir süreçtir. Edirne Olayı sonrası II. Mustafa tahttan indirilerek yerine III. Ahmet tahta geçirilmiştir. Bu olay merkezi otoritenin zayıfladığının bir göstergesidir.

Osmanlı-Rus İlişkileri bu dönemde kritik bir hal almıştır. Rusya'nın Panslavizm ideali ve sıcak denizlere inme hedefi iki devleti karşı karşıya getirmiştir. 1709'daki Poltava Savaşı'nda Rusya'ya yenilen İsveç Kralı Demirbaş Şarl'ın Osmanlı'ya sığınması gerginlik yaratmıştır.

Sadrazam Baltacı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu 1711'de Prut Irmağı kıyısında Rusları yenilgiye uğratmıştır. İmzalanan Prut Antlaşması'yla Rusya, Azak Kalesi'ni Osmanlı'ya geri vermiş ve İstanbul'da elçi bulundurma hakkından vazgeçmiştir. Bu zafer, Karlofça Antlaşması sonrası Osmanlı için eski güçlü dönemine dönme umudunu doğurmuştur.

Osmanlı-Venedik-Avusturya İlişkilerinde de sorunlar yaşanmıştır. Venedik'in Karlofça Antlaşması'na aykırı davranması üzerine savaş başlamış ve Osmanlı Mora'yı geri almıştır. Avusturya bunu anlaşmanın ihlali sayıp savaş açmış, Osmanlı ordusu Petervaradin'de yenilmiştir. 1718 Pasarofça Antlaşması'yla Avusturya'ya bazı topraklar verilmiş ve bu antlaşma ile Lale Devri'ne girilmiştir.

Unutma! Pasarofça Antlaşması, Osmanlı'nın kaybettiği toprakları geri alma umudunun kalmadığının resmi kabulüdür.

Safevi İlişkileri ve Küçük Kaynarca Antlaşması

Osmanlı-Safevi İlişkileri bu dönemde önemli dönüşümler geçirmiştir. İran'ın iç karışıklıklar nedeniyle parçalanma sürecine girmesinden yararlanan Rus Çarı I. Petro, 1722'de Hazar Denizi kıyılarındaki Derbent ve Bakü'yü işgal etmiştir. İran Şahı II. Tahmasb'ın yardım istemesi üzerine Osmanlı sefere çıkmış ve 1724'te İstanbul Antlaşması imzalanmıştır.

Safeviler tarafından tepkiyle karşılanan bu antlaşma sonrası, İsfahan'ı ele geçiren Nadir Han ülke içinde birliği sağlayınca Osmanlı ile savaş başlamıştır. 1735'te Arpaçay Muharebesi'nde Osmanlı kuvvetleri mağlup olmuştur. Nadir Han, İran Şahı olarak hanedanlığını kurmuş ve böylece Safevi Devleti son bulup yerine Afşar Hanedanlığı kurulmuştur. 1746 yılında Kerden Antlaşması imzalanmıştır.

1768-1774 Osmanlı-Rus Mücadelesi Kırım ve Karadeniz hakimiyeti için yapılmış, Osmanlı yenik düşmüştür. 1774 tarihli Küçük Kaynarca Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşma ile:

• Kırım bağımsız olmuş ve halkı sadece dinî bakımdan halifeye bağlanmıştır
• Rus gemilerinin iki ülkenin topraklarını çevreleyen denizlerde serbestçe dolaşması kabul edilmiştir
• Osmanlı Devleti ilk kez bir devlete savaş tazminatı ödemiştir
• Rusya'ya kapitülasyonlardan yararlanma hakkı verilmiştir
• Rusya, tarihinde ilk defa Karadeniz'e çıkmıştır

Çok Önemli! Küçük Kaynarca Antlaşması, Osmanlı'nın gerilemesinde dönüm noktası olmuş ve Rusya'nın Ortodoks halkların koruyuculuğunu alarak Osmanlı'nın iç işlerine müdahale etme fırsatı elde etmesine yol açmıştır.

Osmanlı'nın Değişen Konumu ve Rusya'nın Yükselişi

Küçük Kaynarca Antlaşması'nın etkisiyle Karadeniz, Osmanlı Devleti için güvenli bir deniz olma özelliğini yitirmiş ve bir tehlike unsuru haline gelmiştir. İstanbul'u muhtemel bir saldırıya karşı korumak için Boğaz girişinde beş kale yapılmıştır.

Bu antlaşma ile Rusya, Ortodoks halkların koruyuculuğunu alarak Osmanlı'nın iç işlerine sürekli müdahale etme fırsatı elde etmiştir. Ruslar, konsoloslukları sayesinde Balkan milletleri ile yakın temasta bulunarak Panslavizm politikasını uygulama zemini hazırlamışlardır.

Bu dönemde Avrupalı güçler, özellikle İngiltere ve Fransa gibi sömürgeci devletler, dünya denizlerinde hakimiyet kurmak için mücadele etmişlerdir. Osmanlı Devleti ise bu güç yarışında giderek geride kalmıştır.

XVII. ve XVIII. yüzyıllar, Osmanlı Devleti için bir dönüm noktası olmuştur. Batı karşısındaki askeri üstünlüğünü kaybeden ve siyasi alanda tavizler vermek zorunda kalan Osmanlı, artık eski gücünü yitirmeye başlamıştır. Rusya ise yükselen bir güç olarak tarih sahnesindeki yerini almıştır.

Sonuç olarak: XVII. ve XVIII. yüzyıllar, Osmanlı Devleti'nin uluslararası arenada eski gücünü kaybettiği, Avrupa devletlerinin ise sömürgecilik faaliyetleri ve yeni ticaret yollarıyla güçlendiği bir dönemi işaret etmektedir. Bu süreç, sonraki yüzyıllarda Osmanlı'nın yaşayacağı modernleşme çabalarının da temelini oluşturmuştur.