Dağılma Dönemi ve Demokratikleşme Adımları

Osmanlı İmparatorluğu'nun dağılma dönemi 18. yüzyılın sonunda başladı. Bu dönemin başlangıcını işaret eden Yaş Antlaşması ile Osmanlı, Kırım'ı Rusya'ya kaybetti. Ziştovi Antlaşması ise Avusturya ile yapılan son savaşı bitirdi ve Avusturya Osmanlı'ya topraklarını geri verdi.

Bu dönemde Osmanlı Devleti çıkarlarına göre Avrupalı devletlerle ittifaklar kurarak denge politikası izlemeye başladı. Örneğin Mısır meselesinde İngiltere'nin, Kırım Savaşı'nda ise İngiltere ve Fransa'nın desteğini aldı.

Azınlık isyanları dağılma döneminin önemli olaylarından biridir. İlk isyan olan Sırp isyanı 1804'te başladı. Rusya'nın desteğiyle ayrıcalık elde eden Sırplar, 1829 Edirne Antlaşması'yla özerklik, 1878 Berlin Antlaşması'yla tam bağımsızlık kazandılar.

Dikkat! Osmanlı'daki demokratikleşme adımlarının ilk basamağı olan Sened-i İttifak, padişahın otoritesinin ilk kez sınırlandırıldığı belgedir. Bu belgeyle ayanlar hukuki statü kazanmış ve padişah ilk kez kendi dışında bir gücün varlığını kabul etmiştir.

Dağılma döneminde demokratikleşme çabaları dört önemli adımda gerçekleşti: Sened-i İttifak, Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı ve I. Meşrutiyet. Bu belgelerin her biri, imparatorluğu kurtarma çabalarının bir parçasıydı.

Mora İsyanı ve Mısır Sorunu

Mora İsyanı $Yunan/Rum İsyanı$, 1821'de başladı ve Osmanlı tarihinin dönüm noktalarından biri oldu. Bu isyanın temel nedenleri arasında Fransız İhtilali'nin yaydığı milliyetçilik akımı, merkezi otoritenin zayıflaması ve Etniki Eterya cemiyetlerinin faaliyetleri vardı. Ayrıca Rum aydınların Bizans'ı yeniden kurma hayali (Megalo Idea) ve Rusya'nın kışkırtmaları da etkili oldu.

Osmanlı isyanı bastıramayınca, II. Mahmut Mısır valisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa'dan yardım istedi. Mora ve Girit valiliklerinin verilmesi karşılığında teklifi kabul eden Kavalalı, isyanı bastırdı ancak İngiltere ve Rusya tepki gösterdi.

İsyanın en önemli sonucu Kavalalı Mehmet Ali Paşa sorununun ortaya çıkmasıydı. Bu sorun, 1831'de Kavalalı'nın Suriye valiliğini talep etmesi ve II. Mahmut'un reddetmesi üzerine patlak verdi. Kavalalı, Kütahya'ya kadar ilerledi ve 1833'te imzalanan Kütahya Antlaşması'yla Girit ve Suriye valiliği kendisine verildi.

Unutma! Yunanistan, 1829 Edirne Antlaşması ile bağımsızlık kazanan ilk Balkan devleti olmuştur. Bu bağımsızlığı hızlı kazanmasının nedeni Batı'dan gördüğü yardım ve Etniki Eterya cemiyetinin faaliyetleridir.

Kavalalı sorunu, Osmanlı'nın denge politikası izlediği önemli olaylardan biridir. Bu süreçte 1833'te imzalanan Hünkar İskelesi Antlaşması ile Rusya kazanımlar elde etmiş, 1838'deki Baltalimanı Antlaşması ise Osmanlı ekonomisinin çöküşünün ilk aşaması olmuştur.

Tanzimat Fermanı ve Kırım Harbi

Boğazlar sorunu, Hünkar İskelesi Antlaşması'ndan sonra uluslararası bir mesele haline geldi. İngiltere'nin tepkisi üzerine 1841'de Londra Boğazlar Konferansı toplandı ve boğazlar ilk kez uluslararası bir statü kazandı. Bu statü, Montrö Antlaşması'na kadar devam edecekti.

1839'da ilan edilen Tanzimat Fermanı $Gülhane Hatt-ı Hümayunu$, Osmanlı'nın 1876'ya kadar sürecek reform dönemini başlattı. Fermanın ilan edilmesindeki asıl amaç, Londra Konferansı'nda Avrupalı devletlerin desteğini alarak onların Osmanlı'nın iç işlerine karışmasını önlemekti.

Bu dönemde etkili olan akım Osmanlıcılık, itici güç ise Jön Türklerdi. Avrupa'da eğitim alan bu aydın gençler, Osmanlı'da modernizm ve parlamentarizmin öncüleri oldular. Daha sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti olarak örgütlenecek olan bu grup, Muhbir ve Hürriyet gazetelerini çıkardılar.

Önemli! Osmanlı'da yapılan tüm demokratik gelişmeler, bir dış gelişmeye paralel olarak gerçekleştirilmiştir. Örneğin, 1839 Londra Konferansı'nın ardından Tanzimat Fermanı, 1856 Kırım Harbi ve Paris Barış Antlaşması'ndan sonra ise Islahat Fermanı ilan edilmiştir.

Kırım Harbi (1853), Osmanlı'nın denge politikası izlediği önemli bir savaştı. İngiltere ve Fransa, Rusya'ya karşı Osmanlı'yı destekledi. 1856'da imzalanan Paris Barış Antlaşması sonucunda Osmanlı ilk kez dış borç aldı ve Avrupalı bir devlet sayıldı. Bu antlaşmanın ardından ilan edilen Islahat Fermanı ile gayrimüslimlere ayrıcalıklı haklar verildi.

Osmanlı'nın Parçalanması ve İsyanlar

Tanzimat Fermanı ve Islahat Fermanı arasında önemli farklar bulunuyordu. Tanzimat Fermanı dolaylı dış baskıyla ilan edilirken, Islahat Fermanı İngiltere'nin doğrudan buyruğuyla yayınlandı. Tanzimat'ta herkesin askerlik yapması öngörülürken, Islahat'ta gayrimüslimlere bedelli askerlik hakkı tanındı.

Balkan halklarının isyanlarında farklı süreçler yaşanmıştır. Sırplar 1804'te isyan etti, 1829 Edirne Antlaşması'yla özerklik, 1878 Berlin Antlaşması'yla tam bağımsızlık kazandılar. Yunanlar ise 1821'de Mora'da isyan başlattı ve 1829 Edirne Antlaşması'yla hemen bağımsız oldular.

Osmanlı'da ayrıcalık elde eden ilk millet Sırplar, bağımsızlık kazanan ilk millet ise Yunanlardı. Yunanistan'ın daha kısa sürede bağımsızlık kazanmasının nedeni, Batı'dan gördüğü yardım ve Etniki Eterya cemiyetinin faaliyetleriydi.

Dikkat! Osmanlı'nın ilk dış borcu 1854 Kırım Harbi sırasında alındı. Bu borçlar, daha sonra Düyun-u Umumiye (Genel Borçlar İdaresi) kurulmasına ve yabancı devletlerin Osmanlı'nın gelir kaynaklarına el koymasına neden oldu. Bu borçlar 1950'lere kadar ödendi!

1875'te başlayan Balkan bunalımı, Rusya'nın Panslavist politikası sonucunda bölgede karışıklığa yol açtı. 1876'da düzenlenen Tersane Konferansı'nda Osmanlı'dan Balkanlardaki devletlerin bağımsızlığı istendi. Osmanlı'nın karşı çıkması üzerine 93 Harbi $1878 Osmanlı-Rus Savaşı$ başladı ve sonuçta Berlin Antlaşması imzalandı.

II. Abdülhamid Dönemi ve Meşrutiyet

II. Abdülhamid dönemi, Osmanlı tarihinin dönüm noktalarından biridir. Bu dönemde I. Meşrutiyet ilan edildi, 93 Harbi yaşandı, 1878 Berlin Antlaşması imzalandı ve ardından istibdat dönemi başladı. Ayrıca Jön Türklerin siyasi örgütlenmesi olan İttihat ve Terakki kuruldu ve Mustafa Kemal tarih sahnesine çıktı.

Balkan sorunlarına Osmanlı aydınlarının formülü, azınlıkların yönetime katılmalarını sağlamaktı. Bu da devletin rejimini değiştirerek anayasal parlamenter sisteme geçmek anlamına geliyordu. Meşrutiyet (Meşruti Monarşi), bir hükümdarın başkanlığı altında parlamento yönetimine dayanan, hükümdarın yetkilerinin kısıtlandığı ve halkın yönetime katıldığı bir sistemdi.

I. Meşrutiyet 1876'da ilan edildi. İmparatorluğun dağılmasını önlemek, Avrupalı devletlerin iç işlere karışmasını engellemek, azınlıkların ülke yönetimine katılmalarını sağlayarak milliyetçilik ve Panslavizmi önlemek amaçlanıyordu. Ayrıca Avrupalı devletlerin İstanbul konferansında Osmanlı'nın aleyhine karar vermelerini engellemek de hedefler arasındaydı.

Unutma! 1876 yılı Osmanlı için çok önemli gelişmelere sahne oldu: Tersane Konferansı düzenlendi, Kanun-i Esasi ilan edildi ve I. Meşrutiyet başladı.

Kanun-i Esasi (1876), Türk tarihinin ilk anayasasıydı. Kişi hakları devlet garantisi altına alındı ve ikili meclis sistemi kuruldu: Ayan Meclisi padişahın seçtiği üyelerden, Mebusan Meclisi ise halkın seçtiği üyelerden oluşuyordu. Ancak son söz yine padişaha aitti ve meclisin etkinliği sınırlıydı.

İstibdat Dönemi ve Fikir Akımları

1878'de başlayan İstibdat Dönemi, II. Abdülhamid'in 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nı (93 Harbi) bahane ederek meclisi süresiz kapatmasıyla başladı. Bu dönemde Kanun-i Esasi yürürlükten kaldırıldı ve 1908'e kadar süren baskıcı bir yönetim kuruldu.

93 Harbi'nin nedenleri arasında Rusya'nın sıcak denizlere inmek istemesi, Panslavist politika ve 1853 Kırım Harbi'nin intikamını alma isteği vardı. Savaş sonunda 1878 Berlin Antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla Sırplar bağımsız oldu, Balkanlarda Türk nüfusu azınlık konumuna düştü ve büyük bir göç dalgası yaşandı.

Berlin Antlaşması'nın en önemli sonuçlarından biri, Osmanlı-Almanya yakınlaşmasının başlaması oldu. Ayrıca Ermeniler ilk kez uluslararası bir sorun olarak gündeme geldi. Anlaşma sonrası Osmanlı'nın dağılması hızlandı ve İttihat ve Terakki etkili bir grup haline geldi.

Önemli! Düyun-u Umumiye (Genel Borçlar İdaresi), Osmanlı'nın borçlarını ödeyememesi üzerine kuruldu. Yabancı devletler, bu idare aracılığıyla Osmanlı'nın gelir kaynaklarına doğrudan el koydular.

Osmanlı'da farklı fikir akımları gelişti. Osmanlıcılık, Tanzimat Dönemi ve I. Meşrutiyet'te etkili olup imparatorluk bünyesindeki herkesi din, dil, ırk fark etmeksizin Osmanlı vatandaşı olarak kabul ediyordu. İslamcılık (ümmetçilik) ise 1878 Berlin Antlaşması'ndan sonra, özellikle İstibdat Dönemi'nde devletin resmi politikası haline geldi ve Müslümanları Osmanlı Halifesi önderliğinde birleştirmeyi amaçladı.

Osmanlı'da Fikir Akımları ve Çözüm Arayışları

Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde farklı fikir akımları, çöküşü durdurmak için çeşitli çözümler sunmuştur. Bu akımların her biri, imparatorluğu kurtarmak için farklı yollar önermiştir.

Osmanlıcılık, Tanzimat Dönemi ve I. Meşrutiyet'te etkili olan, imparatorluk bünyesindeki herkesi din, dil, ırk fark etmeksizin Osmanlı vatandaşı kabul eden bir anlayıştı. İmparatorluğun milliyetçilik akımından etkilenmesini önlemeyi amaçlıyordu, ancak başarısız oldu.

İslamcılık (ümmetçilik), 1878 Berlin Antlaşması'ndan sonra, özellikle İstibdat Dönemi'nde devletin resmi politikası haline geldi. Ülke sınırları ve sömürge altında yaşayan Müslümanları Osmanlı Halifesi önderliğinde birleştirmeyi amaçlıyordu. I. Dünya Savaşı'nda Müslüman Arapların İngilizlerle iş birliği yapması sonucu etkisini kaybetti.

İpucu! Ziya Gökalp'in savunduğu Türkçülük akımı, Osmanlıcılığın Balkan Savaşları'nda başarısız olmasından sonra güç kazanmıştır. Bu akım, modern Türk milliyetçiliğinin temellerini oluşturmuştur.

Türkçülük, Osmanlıcılığın Balkan Savaşları'nda başarısız olmasıyla öne çıktı. Dilde, kültürde, tarihte ve amaçta birliği sağlamayı ve Türk milletini Batı medeniyeti çerçevesinde ilerletmeyi hedefliyordu. Turancılık ise İttihat ve Terakki Partisi'nin yönetimi sırasında etkili oldu ve Osmanlı sınırlarının dışındaki Türkleri teşkilatlandırmayı amaçlıyordu.

Son olarak Batıcılık, II. Meşrutiyet'ten itibaren etkiliydi. Bazı düşünürler sadece batının bilim ve teknolojisini almayı savunurken, diğerleri tamamen batılılaşmayı öneriyordu. Bu fikir akımı, Osmanlı'nın son döneminde ve Cumhuriyet'in ilk yıllarında modernleşme politikalarını etkilemiştir.