Türkistan'dan Türkiye'ye (1040-1299)

Türklerin Anadolu'ya olan yolculuğu aslında yüzyıllar öncesine dayanıyor. MÖ 8. yüzyılda İskitler'le başlayan Anadolu akınları, Hunlar ve diğer Türk boyları tarafından sürdürüldü. Avar Türkleri 7. yüzyılda İstanbul'u kuşatmış, ancak başarılı olamamıştı.

Anadolu'nun bir Türk yurdu hâline gelmesi, Malazgirt Zaferi (1071) sonrasında gerçekleşti. Bu zaferden sonra bölgeye o kadar çok Türk yerleşti ki, 1148'deki II. Haçlı Seferi sırasında Batılı tarihçiler bu bölge için "Türkiye" (Turkhia, Turquia) ismini kullanmaya başladı.

Büyük Selçuklu Devleti'nin kuruluşu Türkler için dönüm noktası oldu. Selçuk Bey'in torunları Tuğrul ve Çağrı beyler, 1040 yılında Dandanakan Savaşı'nı kazanarak Gaznelileri yendiler ve Büyük Selçuklu Devleti'ni kurdular. Bu zaferden sonra Anadolu'nun fethi için sistemli akınlar başladı.

Pasinler Ovası (1048) ve Ani Kalesi'nin fethi (1064), Anadolu'nun Türkleşmesi sürecinin önemli aşamalarıydı. Ancak en kritik gelişme, 1071'de gerçekleşen Malazgirt Savaşı oldu. Bu savaşta Sultan Alp Arslan, Bizans İmparatoru Romanos Diogenes'i yenerek Anadolu'nun kapılarını Türklere açtı.

Türklerin Anadolu'daki varlığını kesinleştiren son darbe ise Miryokefalon Savaşı (1176) oldu. Bu zaferle Bizans'ın Anadolu'yu geri alma ümidi tamamen son buldu.

Dikkat! Miryokefalon Savaşı'ndan sonra Bizans, Anadolu'yu Türklerden geri alma ümidini tamamen kaybetti. Bu zafer, Anadolu'nun kalıcı olarak Türk vatanı hâline gelmesini sağladı.

Artık Anadolu bir Türk yurdu olmuştu ve bunun geri dönüşü yoktu.

Anadolu'daki İlk Türk Beylikleri

Malazgirt Zaferi sonrasında Anadolu'da birçok Türk beyliği kuruldu. Bu beylikler, bölgenin Türkleşmesi ve İslamlaşmasında önemli rol oynadılar.

Saltuklular (1072-1202), Erzurum ve çevresinde kurulan ilk Türk beyliğidir. Ebu'l-Kasım Saltuk tarafından kurulan beylik, Ermeniler ve Gürcülerle mücadele etmiştir. Günümüze kadar ulaşan Mama Hatun Külliyesi, Saltukluların mimari mirasının önemli bir örneğidir.

Mengücekliler (1080-1228), Mengücek Gazi tarafından Erzincan ve çevresinde kurulmuştur. UNESCO Dünya Mirası Listesi'nde yer alan Divriği Ulu Cami ve Külliyesi, bu beyliğin en önemli eseridir ve Anadolu'daki ilk külliye olma özelliğini taşır.

Artuklular (1102-1231), Artuk Bey tarafından kurulan ve Anadolu'nun en uzun ömürlü beyliği olma özelliğini taşır. Hasankeyf, Mardin ve Harput merkezli üç kola ayrılan Artuklular, Malabadi Köprüsü gibi muhteşem eserler bırakmıştır.

Danişmentliler (1080-1178), Danişment Gazi tarafından Sivas ve çevresinde kurulan ve Anadolu'daki en güçlü Türk beyliğidir. Haçlılara karşı verdikleri mücadeleyle tanınan Danişmentliler, Yağıbasan Medresesi gibi Anadolu'daki ilk eğitim kurumlarını inşa ettiler.

Çaka Beyliği (1081-1093) ise İzmir ve çevresinde kurulmuş, kısa ömürlü ama önemli bir beylikti. Çaka Bey, Anadolu'daki ilk Türk donanmasını kurmuş ve denizcilik alanında öncü olmuştur.

Haçlı Seferleri ve Türkler

Türklerin Anadolu'daki hakimiyeti, Avrupa'yı rahatsız etmiş ve Haçlı Seferleri'nin başlamasına neden olmuştur. 1071 Malazgirt Zaferi'nden sonra Bizans İmparatoru, papadan yardım istemiş ve böylece Haçlı Seferleri başlamıştır.

Haçlı Seferleri'nin dinî, sosyoekonomik ve siyasi nedenleri vardı. Kutsal yerleri Müslümanlardan almak, Avrupa'daki ekonomik sıkıntılara çözüm bulmak ve Türklerin Anadolu'daki ilerleyişini durdurmak bu nedenlerin başında geliyordu.

Önemli! Haçlı Seferleri, Türklerin Anadolu'daki varlığını kısa süreliğine tehdit etse de, Türkiye Selçukluları tarafından bu tehdit bertaraf edildi ve Anadolu'nun bir Türk yurdu olma süreci devam etti.

Haçlılar, I. Haçlı Seferi'nde (1096-1099) başarılı olarak Urfa, Antakya ve Kudüs'te krallıklar kurdular. Ancak II. Haçlı Seferi (1147-1149), Türkiye Selçuklu Sultanı I. Mesut'un direnişi sayesinde başarısız oldu.

Haçlı Seferlerinin Nedenleri ve Sonuçları

Dinî nedenler arasında kutsal yerlerin Hristiyanlar tarafından geri alınmak istenmesi, Katolik kilisesinin Ortodoks kilisesi üzerinde hakimiyet kurma arzusu ve Papa II. Urban'ın seferlere katılanların günahlarının affedileceğini ilan etmesi yer alıyordu.

Sosyoekonomik nedenler açısından Avrupa'daki yoksulluk ve açlık, Doğu'nun zenginliklerine sahip olma isteği ve ticaret yollarını ele geçirme arzusu önemliydi.

Siyasi nedenler ise Bizans'ın Türklere karşı yardım istemesi, Türkleri Anadolu ve Akdeniz bölgelerinden uzaklaştırma isteği ve Selçuklulardaki taht kavgalarından yararlanma düşüncesiydi.

III. Haçlı Seferi (1189-1192), II. Kılıç Arslan'ın uyguladığı vur kaç taktiği sayesinde başarısız oldu. Alman Kralı Friedrich Barbarossa'nın Silifke Çayı'nı geçerken boğulması, Haçlı ordusunu dağıttı.

IV. Haçlı Seferi (1202-1204) ise yönünü değiştirerek Bizans'ın başkenti İstanbul'a yöneldi ve 1204-1261 arasında burada bir Latin Krallığı kuruldu.

Haçlı Seferleri'nin sonuçları çok yönlüdür. Dinî açıdan papanın ve kilisenin itibarı sarsıldı. Siyasi açıdan Türkiye Selçukluları başkentini İznik'ten Konya'ya taşımak zorunda kaldı, ama Anadolu'nun Türk yurdu olma süreci devam etti. Ekonomik açıdan Akdeniz ticareti gelişti, Anadolu zarar gördü ama Avrupa'da hayat standardı yükseldi.

Teknik açıdan barut, pusula, kağıt ve matbaa Avrupa'ya taşındı. Bu teknolojiler, ileride Coğrafi Keşifler ile Rönesans ve Reform hareketlerinin alt yapısını oluşturdu.

Kösedağ Savaşı ve Babaîler İsyanı

Türkiye Selçuklu Devleti, II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde siyasi ve askeri açıdan zayıfladı. Sadeddin Köpek gibi vezirler halka ağır vergiler koydu. Baba İlyas ve Baba İshak gibi Türkmen şeyhlerinin kışkırtmasıyla Babaîler İsyanı çıktı.

Bu isyan, devletin zayıflığını gösterdi ve Moğolları Anadolu'ya saldırma konusunda cesaretlendirdi. 1243'te Sivas yakınlarındaki Kösedağ'da Selçuklular ve Moğollar karşı karşıya geldi. Tecrübesiz sultan II. Gıyaseddin Keyhüsrev yüzünden savaş kaybedildi.

Türklerde Devlet ve Ordu Teşkilatları

Türk devlet geleneği, Türkistan'dan Türkiye'ye uzanan bir süreklilik gösterir. İslamiyet öncesi Türk devletlerinde yönetim anlayışının temeli kut inancına dayanıyordu. Kut anlayışına göre kağanlar, devleti yönetme yetkisini Gök Tanrı'dan alırdı.

İslamiyet'in kabulünden sonra bu anlayış "zillullah fi'l-arz" (Allah'ın yeryüzündeki gölgesi) kavramına dönüştü. Ancak hükümdarın gücü sınırsız değildi; töre kurallarıyla sınırlandırılmıştı. İslamiyet sonrasında ise töreyle birlikte şeri kurallar da uygulanmaya başlandı.

Türklerin İslamiyet'i kabulüyle birlikte cihan devleti kurma mefkûresi ile İslam'daki "i'lâ-yı kelimetullah" (tevhit inancını yüceltme) hedefi birleşti. Böylece Türkler, dünyada nizam-ı âlem (dünya düzeni) sağlama sorumluluğunu da üstlendiler.

İlk Türk devletlerinde önemli kararların alındığı kurultaylar, İslamiyet'in kabulünden sonra divan adını aldı. Büyük Selçuklu Devleti'nde en önemli karar organı Divan-ı A'lâ (Büyük Divan) idi.

Bilgi Kutusu: İlk Türk devletlerinde kağanların "kut" inancıyla yönetme yetkisini Tanrı'dan aldığına inanılırdı. Fakat kağanın gücü sınırsız değildi; adaletle hükmetmeyen, halkın refahını sağlamayan kağanların "kut"u kaybettiğine inanılırdı.

Büyük Selçuklu Devleti'nin yönetim yapısında Sultan $es-Sultanü'l-A'zâm$ en üst yöneticiydi. Sarayda (Bârgâh) çalışan Hâcibü'l-Hüccâb, sultanın en yetkili yardımcısıydı. Ayrıca Emîr-i Candar (saray muhafızları), Emîr-i Silah (silahlardan sorumlu), Emîr-i Şikâr (av merasimleri) gibi çeşitli görevliler vardı.

Merkez teşkilatında Divan-ı A'lâ (Büyük Divan) başkanı olan Sahib-i Divan-ı Vezâret, bugünkü başbakan görevini yürütürdü. Alt divanlar ise yazışmalar, maliye, askeriye ve teftiş gibi alanlarda hizmet verirdi.

Taşra teşkilatında melik unvanlı şehzadeler ve onların eğitiminden sorumlu atabeyler bulunurdu. Adalet sistemi, şeri ve örfi hukuk olmak üzere ikiye ayrılmıştı.

Türkistan'dan Türkiye'ye Devlet Teşkilatı ve Adalet Sistemi

Büyük Selçuklu Devleti'nde hukuk sistemi iki temel üzerine kurulmuştu. Şeri hukuk, kadıların İslami hükümlere göre yargı yaptığı alandı ve başlarındaki görevliye kâdılkudât (başkadı) denirdi. Örfi hukuk ise geleneksel kuralların uygulandığı alandı ve bu davaları emîr-i dâd adlı görevliler karara bağlardı.

Sultan, en büyük yargıç sıfatıyla adalet teşkilatının başında bulunur ve zulme uğrayanların davalarını Divan-ı Mezâlim adlı yüksek mahkemede görürdü. Ordu mensuplarının davalarına ise kadı askerler (kazasker) bakardı.

Büyük Selçuklu taşra teşkilatı, eyaletlere ayrılmıştı. Bu eyaletleri melik adı verilen hanedan üyeleri ya da şıhne/şahne adı verilen askeri valiler yönetirdi. Her vilayette mülki idareden sorumlu bir amîd (sivil vali), mali işlere bakan bir âmil, adli işleri yürüten bir kadı ve güvenlikten sorumlu bir subaşı/serleşker görevlendirilirdi.

Büyük Selçuklu Dönemi'nde genç meliklerin yönetim tecrübesi kazanmaları için atabeylik sistemi geliştirildi. Atabeyler, meliklere rehberlik eden tecrübeli devlet adamlarıydı. Ancak zamanla bazı atabeyler bulundukları eyaletlerde özerklik ilan etmeye başladılar.

Türkiye Selçukluları döneminde sultanlar, "sultanu'l-berr ve'l-bahr" (kara ve denizin sultanı) gibi unvanların yanı sıra Farsça sultan anlamına gelen "keykubad", "keyhüsrev" ve "keykavus" unvanlarını da kullandılar.

Türk-İslam Devletlerinde Ordu

Türk-İslam devletlerindeki ordular, Asya Hun Hükümdarı Mete Han tarafından oluşturulan onlu sisteme göre yönetilirdi. Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu gibi Türk-İslam devletlerindeki ordu teşkilatları büyük ölçüde Türklerden oluşturuldu.

Gazneli ordusunun asıl gücünü, sarayda gulam olarak yetiştirilmiş Türkler oluştururdu. Gulamlar, liyakat ve kabiliyetlerine göre hem sivil hem de askerî kadrolarda görevlendirilirdi.

Önemli Not: Türk-İslam orduları, ok, yay, kılıç, kalkan, gürz, topuz, nacak, mızrak, hançer gibi hafif silahların yanı sıra kale kuşatmalarında arrade (küçük mancınık) ve büyük mancınıklar kullanmıştır.

Türkiye Selçukluları, başlangıçta Büyük Selçuklu Devleti'nin siyasi ve askerî yapılanmasını örnek aldı, ancak zamanla kendi ihtiyaçlarına uygun değişiklikler yaptı.

Türklerde Sosyoekonomik Hayat ve Toplum Yapısı

Selçuklu toplumu, yönetenler ve yönetilenler şeklinde ikiye ayrılırdı. Toplumun temelini ise aile kurumu oluştururdu. Aile içinde karşılıklı sevgi, saygı ve hoşgörü hakimdi. Komşuluk ilişkilerine büyük önem verilir, hayatın her alanında yardımlaşma ve dayanışma ruhu canlı tutulurdu.

Selçuklularda Nevruz Bayramı ve dini bayramlar büyük coşkuyla kutlanırdı. Avcılık, atıcılık, güreş, cirit gibi sportif faaliyetler düzenlenir, özellikle çevgen (çevgân) oyunu popülerdi.

Selçuklu toplumu, yerleşme durumlarına göre şehirliler, köylüler ve konargöçerler şeklinde üçe ayrılırdı. Geçimini tarım, hayvancılık, ticaret ve zanaatla sağlayan halk, devlete düzenli olarak vergi öderdi.

Tüccarlar toplumda büyük bir itibara sahipti ve dokunulmazlıkları vardı. Ticari mallar günümüzdeki sigorta sistemine benzer bir yöntemle koruma altına alınır, saldırıya uğrayan tüccarların zararı tazmin edilirdi.

Selçuklu Dönemi'nde toprak sistemi farklı kategorilere ayrılmıştı:

• Has Arazi: Hükümdarın şahsına ait araziler
• İkta Arazi: Görev karşılığında verilen araziler
• Öşrî Arazi: Liyakat sahibi devlet adamlarına tahsis edilen ve vergilendirilen araziler
• Haraci Arazi: Gayrimüslimlerin elinde bulunan ve haraç vergisi alınan topraklar
• Vakıf Arazi: Hayır işleri için ayrılan araziler

Unutma! İkta sistemi, Selçuklu toprak düzeninin temelini oluşturuyordu. Bu sistemle devlete ait topraklar, hanedan üyelerine ve üst düzey devlet adamlarına dağıtılır, karşılığında vergi alınırdı.

Türklerin Anadolu'ya yerleşmesi planlı bir şekilde yürütüldü. Hayvancılıkla uğraşan konargöçerler geniş otlaklara, zanaat ve ticaretle uğraşanlar ise şehirlere yerleştirildi. Şehirlerde farklı dini gruplar aynı çarşı ve pazarları kullanmakla birlikte, genellikle ayrı mahallelerde yaşardı.

Türklerin Anadolu'da hızla yeni mimari eserler inşa etmesi, bölgenin Türkleşmesinde önemli rol oynadı. Camiler, tekkeler, şifahaneler ve medreseler yapılarak halkın sosyal ve dini ihtiyaçları karşılandı.

Türk-İslam Medeniyetinde Sosyoekonomik Hayat

Selçuklu Dönemi'ndeki sosyoekonomik hayatın gelişmesinde Ahilik teşkilatı önemli rol oynadı. Türkistan'dan Anadolu'ya gelen esnaf ve zanaatkârlar, Ahi Evran öncülüğünde örgütlenerek hem ekonomik faaliyetlerini düzenlediler hem de mesleki ahlak kurallarını belirlediler.

Ahi teşkilatı, esnaf ve zanaatkârların Doğu Romalılarla rekabet etmesini, üretilen malların kalitesini korumasını ve iş hayatında ahlaki değerlerin hâkim olmasını sağladı. Bu sayede Anadolu'daki Türk esnafı hızla gelişti ve ekonomik hayata yön verdi.

Türk-İslam Medeniyetinde Bilim, Kültür ve Eğitim

Türk-İslam medeniyetinde eğitim faaliyetleri çok çeşitli kurumlarda yürütülürdü. Küttaplar (sıbyan mektepleri) ve medreselerin yanı sıra rasathane, darüşşifa, kütüphane, cami, mescit, ribat ve tekkeler de eğitim verilen yerlerdi. Mesleki ve teknik eğitimde ise Ahilik müessesesi ön plana çıktı.

Bu eğitim kurumlarında dinî ilimlerin (tefsir, hadis, fıkıh, kelam) yanı sıra matematik, geometri, astronomi ve felsefe gibi beşerî bilimler de öğretilirdi. Böylece bilimsel hayatın canlanması sağlanırdı.

Bilgi Notu: Büyük Selçuklu veziri Nizâmülmülk tarafından kurulan Nizamiye Medreseleri, o dönemin en önemli eğitim kurumlarıydı. Bu medreseler sayesinde birçok ilim adamı ve mütercim Bağdat'a akın etti ve bilimsel çalışmalar hız kazandı.

İslam'ın erken dönemlerinden itibaren kütüphaneler, bilimsel gelişmenin merkezleri oldu. Abbasiler Dönemi'nde Bağdat'taki saray kütüphanesi ve Beytü'l Hikme adlı eğitim kurumu, İslam dünyasındaki entelektüel birikimin zenginleşmesini sağladı.

Büyük Selçuklu Devleti zamanında İsfahan ve Bağdat'ta kurulan rasathanelerde, Ömer Hayyam ve İsfizârî gibi bilim insanları çalıştı. Ömer Hayyam'ın içinde bulunduğu bir heyet, Celâli takvimini hazırladı.

Anadolu Selçukluları döneminde Konya, Sivas, Malatya, Kayseri, Antalya gibi şehirlerde birçok cami, medrese, han, kervansaray ve şifahane inşa edildi. Bu yapılarda Selçuklu sanat anlayışını yansıtan özgün eserler ortaya kondu.

Türkistan'da kök salan tasavvuf düşüncesi, Anadolu'nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında önemli rol oynadı. Hoca Ahmed Yesevi'nin öğretileri, Horasan erenleri vasıtasıyla Anadolu'ya taşındı ve geliştirildi.

Selçuklu Toplumunda Sosyal Hayat ve Yerleşim Düzeni

Selçuklular döneminde şehirler, genellikle kale ve surlarla çevrili olurdu. Şehrin merkezinde ulu cami bulunur, etrafında ise çarşı ve pazar yerleri yer alırdı. Farklı dini grupların aynı şehirde yaşadığı bu dönemde, topluluklar genellikle kendi mahallelerinde otururdu.

Türkler Anadolu'ya yerleştikten sonra hızla yeni mimari eserler inşa ettiler. Bu yapıların birçoğu günümüze kadar ulaşmıştır. Camilerin yanı sıra kervansaraylar, hanlar, hamamlar, köprüler ve çeşmeler de Selçuklu döneminin önemli yapılarıydı.

Kervansaraylar, hem ticaret yollarının güvenliğini sağlıyor hem de yolculara konaklama imkanı sunuyordu. Bu yapılar, Anadolu'daki ticaretin gelişmesinde büyük rol oynadı. Ayrıca şifahaneler (hastaneler) kurularak halkın sağlık ihtiyaçları karşılandı.

Türk-İslam Medeniyetinde Sanat

Türk-İslam sanatı, farklı kültürlerin etkileşimi sonucu zengin bir birikim oluşturdu. Anadolu Beylikleri ve Türkiye Selçukluları dönemlerinde ortaya konan sanat eserlerinde, İslam öncesi Türk geleneklerinin yanı sıra Yunan, Roma, Bizans, Kafkas ve Akdeniz kültürlerinin izleri görüldü.

Bu dönemde gelişen başlıca sanat dalları şunlardı:

• Hüsnühat: Güzel yazı yazma sanatı
• Tezhip: Yazma kitapları altın varak ve çeşitli renklerle süsleme sanatı
• Ebru: Kitreli su üzerine boyalarla yapılan bezeme sanatı
• Minyatür: El yazması kitaplardaki küçük boyutlu, renkli resim yapma sanatı
• Çini: Seramik üzerine sırlama işlemi ile yapılan süsleme sanatı
• Hakkaklık: Taş, maden, ahşap gibi maddeler üzerine yazı ve şekil kazıma sanatı
• Ciltçilik: Kitap kapağı yapma ve bezeme sanatı

İlginç Bilgi: Taş işçiliğinde Selçuklular muhteşem eserler üretmiştir. Divriği Ulu Cami ve Darüşşifası gibi yapılar, taş işçiliğinin en güzel örneklerini sergiler ve günümüzde UNESCO Dünya Mirası Listesi'nde yer alır.

Türk-İslam Medeniyetinde Tasavvuf ve Düşünce Hayatı

Türk-İslam medeniyetinde tasavvuf düşüncesi, toplumsal hayatı şekillendiren önemli bir unsurdu. Mevlana Celaleddin Rumi, Hacı Bektaş Veli ve Yunus Emre gibi mutasavvıflar, Anadolu'da insana değer veren, birleştirici ve şefkatli bir anlayışı yaygınlaştırdılar.

Bu düşünürler, Türkiye Selçuklu Devleti'nin son dönemlerindeki siyasi, sosyal ve ekonomik sıkıntılar nedeniyle zor durumda kalan Anadolu halkının dayanma gücünü artırdılar. Onların öğretileri sayesinde Anadolu'daki farklı gruplar arasında hoşgörü ve barış ortamı sağlandı.

Türk-İslam Medeniyetinde Eğitim ve Bilim

Türk-İslam dünyasında eğitim, çok çeşitli kurumlarda veriliyordu. Medreseler yüksek eğitim kurumlarıydı ve buralarda dini ilimlerin yanı sıra fen bilimleri de öğretilirdi. Selçuklular döneminde kurulan Nizamiye Medreseleri, sistematik eğitimin en güzel örneklerini oluştururdu.

Sağlık eğitimi ise darüşşifa adı verilen hastanelerde verilirdi. Buralarda hem hastalar tedavi edilir hem de tıp öğrencileri yetiştirilirdi. Selçuklular döneminde Kayseri, Sivas ve Konya'da kurulan darüşşifalar, dönemin en ileri sağlık kurumlarıydı.

Rasathaneler ise astronomi çalışmalarının yapıldığı merkezlerdi. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah döneminde İsfahan'da kurulan rasathanede, Ömer Hayyam gibi bilim insanları çalışmış ve Celâli takvimini hazırlamışlardı.

Ayrıca kütüphaneler (darülkütüp), bilimsel çalışmaların yapıldığı önemli merkezlerdi. Türkiye Selçukluları Dönemi'nde birçok şehirde kütüphaneler açıldı, cami ve medreselerde de kitap koleksiyonları oluşturuldu.

Mesleki eğitim ise Ahilik teşkilatı içinde veriliyordu. Çırak-kalfa-usta sistemiyle gençler hem meslek öğreniyor hem de ahlaki değerlerle yetişiyorlardı.

Türk-İslam bilginleri, matematik, astronomi, tıp, kimya, fizik ve felsefe alanlarında önemli eserler verdiler. Bu bilimsel birikim, Avrupa'daki Rönesans'ın da temellerini oluşturdu.

Türk-İslam Medeniyetinde Mimari

Selçuklular döneminde mimari alanda muhteşem eserler ortaya kondu. Konya, Sivas, Kayseri, Erzurum gibi şehirlerde inşa edilen yapılar, Türk-İslam mimarisinin en güzel örneklerini oluşturdu.

Camiler, İslam inancının sembolü olan yapılardı. Selçuklu camileri genellikle avlulu ve çok kubbeli olarak inşa edilirdi. Divriği Ulu Camii, Konya Alaeddin Camii ve Malatya Ulu Camii, dönemin önemli ibadet yapılarıydı.

Medreseler, eğitim kurumları olarak tasarlanmış yapılardı. Genellikle bir avlu etrafında sıralanmış odalardan oluşurdu. Sivas'taki Gök Medrese ve Konya'daki Karatay Medresesi, Selçuklu medrese mimarisinin en güzel örneklerindendi.

Kervansaraylar, ticaret yolları üzerinde inşa edilen konaklama yapılarıydı. Yolcuların ve kervanların güvenle konaklamasını sağlayan bu yapılar, Anadolu'daki ticaretin gelişmesine büyük katkı sağladı. Aksaray-Konya yolu üzerindeki Sultan Han, en görkemli kervansaraylardan biriydi.

Harika Detay: Selçuklu mimarisinin en önemli özelliklerinden biri, taş işçiliğindeki ustalıktı. Kapı ve pencere kenarlarına işlenen geometrik ve bitkisel motifler, hat sanatı örnekleri ve mukarnas adı verilen üç boyutlu süslemeler, Selçuklu yapılarına estetik bir görünüm kazandırıyordu.

Türk-İslam Medeniyetinde Sanat ve Estetik

Selçuklu döneminde sanat ve estetik anlayışı, İslam öncesi Türk sanatının izlerini taşımakla birlikte İslam sanatının unsurlarıyla zenginleşti. Bu dönemde gelişen sanat dalları, Türk-İslam medeniyetinin estetik anlayışını ortaya koydu.

Hüsnühat (güzel yazı yazma sanatı), İslam sanatının en önemli dallarından biriydi. Kur'an-ı Kerim'in estetik bir şekilde yazılması amacıyla gelişen bu sanat dalında, sülüs, nesih, talik gibi farklı yazı stilleri kullanılırdı.

Tezhip sanatı, yazma kitapları süsleme tekniğiydi. Özellikle dini kitapların sayfa kenarları, altın varaklar ve çeşitli renklerle bezenirdi. Bu süslemeler, kitaplara sanatsal bir değer katardı.

Ebru sanatı, kitreli su üzerine boyaların serpilmesiyle yapılan bir bezeme tekniğiydi. Selçuklular döneminde gelişen bu sanat, daha sonra Osmanlı döneminde zirveye ulaştı.

Minyatür sanatı, el yazması kitaplardaki metinleri görselleştiren küçük boyutlu resimleri ifade ederdi. Selçuklu minyatürleri, İran ve Orta Asya etkilerini taşırdı.

Çini sanatı, Selçukluların en çok geliştirdiği sanat dallarından biriydi. Özellikle mimari yapıların iç ve dış yüzeylerinin seramik karolarla kaplanması, yapılara göz alıcı bir güzellik katardı. Konya'daki Karatay Medresesi ve Sırçalı Medrese, çini sanatının en güzel örneklerini sergiler.

Hakkaklık, taş, maden veya ahşap gibi malzemeler üzerine yazı ve şekiller kazıma sanatıydı. Özellikle mimari yapıların kapı ve pencere kenarlarındaki taş süslemeler, hakkaklığın en güzel örneklerindendi.

Ciltçilik ise kitapların dağılmadan bir arada durmasını sağlayan kapakların yapılması ve süslenmesi sanatıydı. Selçuklu deri ciltleri, geometrik motiflerle süslenerek estetik bir görünüm kazanırdı.

Türk-İslam Medeniyetinde Tasavvuf ve Toplum

Türk-İslam medeniyetinde tasavvuf düşüncesi, toplumu derinden etkiledi. Hoca Ahmed Yesevi'nin öğretileri, Horasan erenleri aracılığıyla Anadolu'ya taşındı ve burada yeni bir form kazandı.

Endülüs'ten Anadolu'ya gelen Muhyiddin İbnülarabi, buradaki tasavvuf düşüncesine yeni bir anlayış kazandırdı. Onun öğretileri, sonraki dönemlerde Türk-İslam düşünce hayatını derinden etkiledi.

Türkiye Selçuklu Devleti'nin son dönemlerinde yaşayan Mevlana Celaleddin Rumi, Hacı Bektaş Veli ve Yunus Emre gibi mutasavvıflar, Anadolu'da birleştirici bir rol oynadılar. Onların insana değer veren, hoşgörülü ve şefkatli yaklaşımları, farklı kültür ve inançlara sahip toplulukların bir arada barış içinde yaşamasına katkı sağladı.

Bu mutasavvıfların öğretileri sayesinde Anadolu halkı, Moğol istilası gibi zor dönemlerde bile umudunu koruyabildi ve toplumsal dayanışma güçlendi.

Yunus Emre'den: "Yaratılanı sevdik, Yaratan'dan ötürü." Bu söz, Türk-İslam tasavvuf düşüncesindeki insan sevgisini ve hoşgörüyü en güzel şekilde özetler.

Türk-İslam medeniyeti, bilim, kültür, sanat ve düşünce alanlarında zengin bir miras bıraktı. Bu miras, sonraki yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu'nun da temelini oluşturdu ve günümüz Türkiye'sinin kültürel kimliğinin şekillenmesinde önemli rol oynadı.