Türklerden Önce Anadolu'nun Durumu ve İlk Türk Akınları

Türkler Anadolu'ya gelmeden önce bölge oldukça bakımsız durumdaydı. Bizans-Sasani savaşları nedeniyle harap olan Anadolu'da can ve mal güvenliği kalmamış, halk şehirlere göç etmiş, özellikle Doğu Anadolu'da nüfus azalmıştı. Bölgede Rumlar, Ermeniler ve Süryaniler yaşıyordu. Bizans'ın zayıflamasıyla Ermeniler ve Gürcüler doğuda kendi prensliklerini kurmuşlardı.

Anadolu'ya ilk Türk akınları MS 4. yüzyılda Hunlarla başlamış, 6. yüzyılda Sabirler Ankara, Konya ve Kayseri'ye kadar ilerlemişti. İlk Müslüman-Türk akınları ise Abbasiler döneminde gerçekleşmişti. Bu akınların amacı keşifti, yerleşme amacı taşımıyordu.

Anadolu'nun fethi için yapılan Selçuklu akınları ise Çağrı Bey'in keşif seferiyle başlamış, Tuğrul Bey döneminde sistemli hale gelmiş, 1071 Malazgirt Zaferi ile tamamlanmıştı. Malazgirt Zaferi ile Anadolu'nun kapıları Türklere açılmış ve Türkler kitleler halinde yurt edinmek amacıyla bölgeye yerleşmeye başlamışlardı. Bu zafer, Türkiye Tarihinin başlangıcı kabul edilir.

Not: İlk Türk akınları yurt edinmek amacı taşımıyordu, sadece keşif niteliğindeydi. Yurt edinme amaçlı akınlar Oğuzlarla başladı.

Anadolu'da Kurulan İlk Türk Beylikleri

Türkiye Tarihi, Oğuz Türklerinin 1071 Malazgirt Savaşı'ndan sonra yurt edinmek amacıyla Anadolu'ya gelişlerinden günümüze kadar sürer. Bu tarih beş dönemde incelenir: Beylikler Dönemi, Türkiye Selçuklu Devleti Dönemi, II. Beylikler Dönemi, Osmanlı Devleti Dönemi ve Türkiye Cumhuriyeti Dönemi.

Malazgirt Savaşı'ndan sonra Büyük Selçuklu Sultanları Anadolu'nun fethi görevini Selçuklu prenslerine ve komutanlarına bırakmıştı. Fethettikleri toprakları yönetmeleri sonucunda ilk Türk beylikleri kuruldu.

Danişmentliler (1080-1178), Danişmentoğlu Ahmet Gazi tarafından Sivas merkezli kuruldu. Bizans, Haçlılar ve Ermenilerle savaşan beylik, taht sorunları yüzünden bölündü ve sonunda II. Kılıç Arslan tarafından Türkiye Selçuklu Devleti'ne katıldı. Tokat'ın Niksar ilçesindeki Yağıbasan Medresesi, Türkiye'de inşa edilen ilk medresedir.

Dikkat: Danişmentliler, Türkiye Selçuklu Devleti'ne katılan ilk Türk Beyliğidir ve Danişmentname adlı destanları, Türklerin Bizans'a karşı kahramanlıklarını anlatır.

Saltuklular ve Diğer Beylikler

Saltuklular (1072-1202), Malazgirt Savaşı'ndan sonra Anadolu'da kurulan ilk Türk Beyliğiydi. Alparslan'ın komutanlarından Emir Kasım Saltuk tarafından Erzurum merkezli kuruldu. Haçlılara ve Gürcülere karşı savaşan beylik, Türkiye Selçuklu Sultanı Rükneddin Süleyman Şah tarafından ortadan kaldırıldı. Kale Cami, Tepsi Minare ve Üç Kümbetler, Saltukluların önemli eserleriydi.

Mengücekler (1072-1228), Alparslan'ın komutanlarından Mengücek Gazi tarafından Erzincan, Kemah ve Divriği yörelerinde kuruldu. Anadolu'nun Türkleşmesine ve Türk-İslam kültürünün gelişmesine önemli katkılar sağladılar. Kısa süre sonra Erzincan ve Divriği olmak üzere iki kola ayrılan beylik, I. Alaeddin Keykubat tarafından 1228'de ortadan kaldırıldı.

Artuklar (1072-1202), Artuk Bey'in oğulları Sökmen ve İl Gazi tarafından Güneydoğu Anadolu'da kuruldu. Hasankeyf, Mardin ve Harput olmak üzere üç kol halinde varlığını sürdürdü. Malabadi Köprüsü ve Mardin Ulu Cami gibi önemli eserler bıraktılar.

Dikkat: Mengücekler, Türkiye Selçuklularına bağlanan son Türk Beyliğidir. Bu beyliğin alınmasıyla Türkiye Selçukluları döneminde Anadolu Türk birliği ilk kez tam olarak sağlanmıştır.

Çaka Beyliği ve İlk Beyliklerin Önemi

Çaka Beyliği (1081-1093), Bizanslıların esaretinden kurtulan Çaka Bey tarafından İzmir'de kuruldu. İlk Türk denizcisi olarak bilinen Çaka Bey, güçlü bir donanma kurarak Ege adalarını fethetmiş, Bizans ve Haçlılara karşı başarılı deniz savaşları yapmıştı. İstanbul'u almak için Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıçarslan ve Peçeneklerle güç birliği yapmak istemiş ancak Bizans'ın entrikaları sonucu damadı I. Kılıçarslan tarafından öldürülmüştü.

Diğer Türk Beylikleri arasında Sökmenliler $Van-Ahlat$, İnaloğulları (Diyarbakır), Çubukoğulları (Harput), Dilmaçoğulları (Bitlis), İnançoğulları (Denizli) ve Tanrıvermişoğulları (Efes) bulunuyordu.

İlk Türk beyliklerinin Türk tarihindeki önemi büyüktür. Bu beylikler:

• Anadolu'nun fethini gerçekleştirdiler
• Gerek fetihlerle gerek imar faaliyetleriyle Anadolu'yu Türkleştirdiler
• Türk-İslam dünyasını Bizans, Ermeni, Gürcü ve Haçlılara karşı korudular
• Anadolu'daki yerlere Türkçe adlar verdiler
• Cami, kervansaray, han, hamam gibi yapılar inşa ederek bölgeyi mamur hale getirdiler

Not: İlk Türk beyliklerinin kurulmasıyla başlayan süreç, Anadolu'daki kalıcı Türk varlığının temellerini attı ve bölgenin kültürel dokusunu değiştirdi.

Türkiye Selçuklu Devleti

Türkiye Selçuklu Devleti tarihini kuruluş, yükselme ve dağılma olmak üzere üç bölümde inceleyebiliriz.

Kuruluş Dönemi: "Anadolu Fatihi" olarak bilinen Kutalmış oğlu Süleyman Şah tarafından İznik merkezinde kuruldu. Büyük Selçuklu hükümdarı Melikşah 1077'de Süleyman Şah'a hükümdarlık unvanı veren bir ferman gönderdi. Abbasi halifesi de menşur göndererek onun hükümdarlığını onayladı. Süleyman Şah'ın Suriye Selçuklu Sultanı Tutuş ile savaşında ölmesinin ardından I. Kılıçarslan tahta geçti. Onun döneminde Haçlı Seferleri başlamış ve başkent İznik'ten Konya'ya taşınmıştı.

Yükselme Dönemi: II. Kılıçarslan döneminde Miryakefalon Savaşı (1176) kazanıldı. Bu zaferle Bizanslıların Türkleri Anadolu'dan atma umutları son buldu ve Türkler kesin olarak Anadolu'ya yerleştiler. Avrupalılar bu zaferden sonra Anadolu'ya "Türkiye/Türk Yurdu" demeye başladılar.

I. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde Antalya alındı ve Venediklilerle ilk uluslararası ticaret antlaşması imzalandı. I. Alaeddin Keykubat döneminde ise devlet en parlak dönemini yaşadı. Alanya (Kalonoros) fethedildi, tersane yaptırılarak denizciliğe önem verildi. Kırım'daki Suğdak ele geçirilerek İpek Yolu'nun Karadeniz'e açılan kapısına sahip olundu.

Dikkat: Alaeddin Keykubat siyasi dehası sayesinde kendi döneminde Moğolların Anadolu'ya girişini önlemeyi başarmıştır.

Devlet Yönetimi ve Ordu

Türkiye Selçuklu Devletinde yönetim anlayışı, eski Türk devletlerinden gelen geleneklerle İslami unsurların birleşiminden oluşuyordu. Kut anlayışı İslamiyet sonrası kurulan devletlerde de devam etti. "Devlet, hükümdar ailesinin ortak malıdır" anlayışı, güçlü kişilerin tahta çıkmasını sağlarken taht kavgalarına da zemin hazırladı.

Hükümdarlar Orta Asya'dan getirdikleri Han, Hakan, Kağan gibi unvanların yanında İran-İslam geleneğinden gelen Sultan, Padişah, Şah gibi unvanları da kullanmaya başladılar. Türkiye Selçuklu Devleti'nde İran etkisiyle Keykubat, Keykavus, Keyhüsrev gibi Farsça unvanların kullanımı arttı.

Hanedana mensup olup eyaletlere yönetici olarak atanan şehzadelere melik denirdi. Melikler, Atabey denilen deneyimli kişilerin gözetiminde yetişir, kendi adlarına para bastıramazlar, yabancı devletlerle antlaşma yapamazlardı ancak iç işlerinde serbesttiler.

Türk-İslam Devletleri'nde devlet işlerinin görüşülüp karara bağlandığı organa Divan denirdi. Türkiye Selçuklu Devleti'nde başlıca divanlar: Divan-ı Saltanat, Divan-ı İstifa (maliye işleri), Divan-ı Tuğra (yazışmalar), Divan-ı Arz (askerlik işleri), Divan-ı İşraf (teftiş), Divan-ı Mezalim (yüksek mahkeme) ve Niyabet-i Saltanat'tı.

Not: Türklerin veraset (kalıtım) anlayışı düzensiz olup, devletin en zayıf noktasını oluşturuyordu. Bu aynı zamanda Türk devletlerinin federatif yapısının sebeplerinden biriydi.

Selçuklu Ordusu ve Sosyal Hayat

Türkiye Selçuklu Ordusu dört ana gruptan oluşuyordu:

1. Hassa Askerleri: Doğrudan sultana bağlı, iyi eğitilmiş özel birlikler. Maaşlarını devlet hazinesinden alırlardı.
2. İkta Askerleri: Kendilerine verilen topraklardan elde ettikleri gelirlerle beslenen askerler.
3. Türkmenler: Başlangıçta ordunun asıl unsuru iken sonradan sınırlara yerleştirilen boy askerleri (Alpler).
4. Eyalet Askerleri: Melik ve eyalet valilerinin kontrolündeki birlikler.

Türkiye Selçuklu Devleti'nde halk üç gruba ayrılırdı: Şehirliler (ticaret ve zanaatla uğraşanlar), Köylüler (tarımla uğraşanlar) ve Konar-göçerler (hayvancılıkla uğraşanlar). Toplumda sosyal tabakalaşma yoktu.

Ekonomik Hayat

Türkler Anadolu'ya geldikten sonra yerleşik hayata geçmiş, temel geçim kaynakları tarım olmuştu. Selçuklularda ülke toprakları dört bölüme ayrılırdı:

1. Has arazi: Sultana ve ailesine ait topraklar
2. İkta arazi: Meliklere, emirlere, komutanlara verilen topraklar
3. Mülk arazi: Kişilere ait, satılabilen, miras bırakılabilen topraklar
4. Vakıf arazi: Dini ve sosyal kurumların masrafları için ayrılan topraklar

Dikkat: İkta sistemi sayesinde göçebe Oğuzlar yerleşik hayata geçirildi, hazineden para çıkarmadan büyük bir ordu kuruldu ve toprakların sürekli işlenmesi sağlandı. Bu sistem Osmanlı Devleti'nde Tımar sistemi olarak daha sistemli hale getirildi.

Ticaret ve Bilim Hayatı

Selçuklu esnafı kendi aralarında "Fütüvvet" adı verilen dini-iktisadi bir teşkilat kurmuştu. Her zanaat kolu bir "Lonca"ya bağlıydı. Loncalar sayesinde üretici ve tüketici korunur, üretimin kalitesi kontrol edilir ve usta-çırak ilişkisiyle mesleğe yeni elemanlar yetiştirilirdi.

Anadolu, uluslararası ticaret yollarının kesişme noktasında bulunuyordu. Türkiye Selçuklu sultanları bu yolları canlandırmak için:

• Alanya, Antalya ve Kırım'ın Suğdak limanlarını fethettiler
• Ticaret yolları üzerine kervansaraylar inşa ettiler
• Kervansaraylarda üç güne kadar ücretsiz konaklama sağladılar
• Dünyada ilk kez tüccar mallarına devlet sigortası uyguladılar

Devletin başlıca gelirleri; Müslümanlardan alınan öşür, gayrimüslimlerden alınan haraç ve cizye, gümrük ve ticaret vergileri, savaş ganimetleri ve maden gelirleri idi.

Bilim ve Kültür Hayatı

Konya'da 13. yüzyılda Mevlana Celaleddin-i Rumi yaşamış ve ünlü Mesnevi'sini kaleme almıştır. Aynı dönemde Yunus Emre Türkçe tasavvufi şiirler yazmıştır.

Selçuklular Anadolu'yu cami, medrese, kervansaray, darüşşifa, külliye, kümbet ve imarethane gibi eserlerle donattılar. Gevher Nesibe Darüşşifası (1205), Türkiye Selçuklularının ilk tıp okulu olup Erciyes Üniversitesi'nin temelidir.

Not: İslam'da resim ve heykel sanatı yasak olduğu için bu sanatlar yerine minyatür, hattatlık, çinicilik ve oymacılık gibi süsleme sanatları gelişmiştir.

Haçlı Seferleri ve Nedenleri

Haçlı Seferleri, Orta Çağ'da Hıristiyan dünyasının birleşerek düzenlediği ve 11. yüzyıl sonlarından 13. yüzyıl sonlarına kadar süren seferlerdir. Görünürdeki amaç Kudüs ve çevresini Müslümanların elinden almaktı, ancak ekonomik ve siyasi nedenler de büyük rol oynamıştı. Seferlere karşı en çok Türkiye Selçuklu Devleti ve Eyyubi Devleti mücadele etti.

Haçlı Seferlerinin Sebepleri:

1. Ekonomik Sebepler:

   • Avrupa'nın Doğu'nun zenginliklerine ulaşmak istemesi
   • Önemli ticaret yollarının (özellikle Baharat Yolu) Türklerin elinde olması
   • Derebeylerin daha fazla toprak ve zenginlik kazanmak istemesi

2. Dini Sebepler:

   • Müslümanların elindeki kutsal toprakları alma isteği
   • Papa ve kilisenin seferlere katılanlara cennet vaat etmesi
   • Katolik Papa'nın Ortodoks kilisesini kontrolü altına alma isteği

3. Siyasi Sebepler:

   • Bizans'ın Türkler karşısında yardım istemesi
   • Türklerin Anadolu, Suriye, Filistin ve Mısır'ı alarak Avrupa'yı tehdit eder duruma gelmesi

Dikkat: Toplam sekiz büyük Haçlı Seferi düzenlenmiştir. Bunlardan ilk dördü Anadolu'dan geçmiş, diğerleri doğrudan denizden kutsal topraklara yapılmıştır.

Önemli Haçlı Seferleri ve Sonuçları

I. Haçlı Seferi: Başarılı olan tek seferdir. Kudüs'te Latin Krallığı (1099) ve çeşitli kontluklar kuruldu. Ancak yola çıkan 600.000 kişiden sadece 50.000'i Kudüs'e ulaşabildi.

II. Haçlı Seferi: Selçuklunun Musul Atabeyi İmadeddin Zengi'nin Urfa Kontluğu'na son vermesi üzerine düzenlendi ve başarısızlıkla sonuçlandı.

III. Haçlı Seferi: Selahaddin Eyyubi'nin Kudüs'ü geri alması üzerine yapıldı. Avrupa'nın en büyük kralları katılmasına rağmen başarısız oldu.

IV. Haçlı Seferi: Sefere katılanlar deniz yoluyla İstanbul'a gelerek şehri yağmaladılar ve 1204'te Latin Krallığı'nı kurdular. Bu, Katolik-Ortodoks düşmanlığının temel sebebi oldu.

Haçlı Seferlerinin Sonuçları:

Türk-İslam Dünyası Açısından:

• Türklerin batıya ilerleyişi bir süre durdu, Batı Anadolu geçici bir süre kaybedildi
• Türklerin İslam dünyasındaki saygınlığı arttı
• Anadolu, Suriye ve Filistin harap oldu, çok sayıda insan öldü

Avrupa ve Dünya Tarihi Açısından:

• Kiliseye duyulan güven azaldı, skolastik düşünce zayıfladı
• Derebeylik (feodal) düzeni zayıfladı
• Akdeniz ticareti canlandı
• Avrupalılar Müslümanlardan kağıt, matbaa, barut ve pusulayı öğrendi

Not: Haçlı Seferleri sonucunda Avrupa'da başlayan değişimler ileride Rönesans, Reform ve Coğrafi Keşifler'e zemin hazırlamıştır.