Geçiş Dönemi'nin Özellikleri (11-12. Yüzyıl)

Geçiş Dönemi'nde eski Türk kültürü ile İslami unsurlar birlikte yaşamıştır. Bu dönemde hem Uygur hem Arap alfabesi kullanılmış, şiirlerde milli nazım birimi dörtlük ile yeni şiirin nazım birimi beyitten yararlanılmıştır. Dilde Arapça ve Farsça sözcükler görülmeye başlamış, aruz ölçüsü kullanılmakla birlikte hece ölçüsünden vazgeçilmemiştir.

Karahanlılar (840-1212) ve Büyük Selçuklular döneminde yazılan eserlerde Hakaniye lehçesi ya da Karahanlı Türkçesi kullanılmıştır. Bu eserlerin çoğu didaktik (öğretici) niteliktedir ve daha sonra Anadolu'da gelişecek olan Divan Edebiyatı'nın temellerini atmıştır.

Türklerin İslamiyet'i kabulüyle birlikte yaşam tarzları da değişmeye başlamış, göçebelikten yerleşik hayata, hayvancılıktan tarıma geçiş süreci hızlanmıştır. Bu değişimler doğal olarak edebiyata da yansımıştır.

Dikkat! Geçiş Dönemi edebiyatı hem İslam öncesi Türk kültürünün özelliklerini hem de İslami kültürün etkilerini bir arada barındırır. Bu nedenle "geçiş" olarak adlandırılmıştır.

Kutadgu Bilig - Yusuf Has Hacip

"Mutluluk veren bilgi" anlamına gelen Kutadgu Bilig, 1069 yılında Balasagunlu Yusuf tarafından yazılmış ve Karahanlı hükümdarı Tabgaç Büyük Han'a sunulmuştur. 6645 beyitlik didaktik bir mesnevi olan eserde az da olsa yabancı sözcükler kullanılmış, beyitlerin arasına mâni tipinde uyaklanan 173 dörtlük serpiştirilmiştir.

Bu eser, İslamiyet etkisinde yazılan ve aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk Türk eseri olarak kabul edilir. Türk edebiyatının ilk tevhid, münacat ve kaside örneklerini içerir. Karşılıklı konuşmalardan oluştuğu için ilk tiyatro eseri olarak da değerlendirilebilir.

Eserde alegorik bir yapı vardır ve dört sembolik karakter bulunur: Kün Togdı $hükümdar-adalet$, Ay Togdı $vezir-mutluluk$, Öğdülmiş $vezirin oğlu-akıl$ ve Odgurmuş $vezirin kardeşi-akıbet$. Bu karakterler aracılığıyla iyi bir devlet yönetiminin nasıl olması gerektiği anlatılır.

Divânü Lügati't-Türk - Kaşgarlı Mahmut

"Türk Dillerinin Sözlüğü" anlamına gelen bu eser, 1073'te Bağdat'ta Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmış ve Abbasi Halifesi El-Muktedi Billah'a sunulmuştur. Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin gücünü göstermek amacıyla Arapça yazılmıştır.

Eserde 8000 civarında Türkçe sözcüğün Arapça karşılıkları, Türkçenin gramer bilgisi ve şive özellikleri verilmiştir. Türçenin ilk sözlüğü, gramer kitabı, antolojisi ve etimolojik sözlüğü olarak büyük önem taşır.

Divânü Lügati't-Türk'ün Özellikleri

Divânü Lügati't-Türk sadece bir sözlük değil, aynı zamanda Türklerin tarihi ve yaşadıkları coğrafya hakkında ansiklopedik bilgiler içeren bir eserdir. İslamiyet öncesi Türk edebiyatına ait koşuk, sagu, sav, destan gibi ürünlerden örnekler derlenmiştir.

Eserdeki şiirler dörtlük ya da beyit şeklindedir. Dörtlükler hece, beyitlerin çoğu ise aruz ölçüsüyle yazılmıştır. Kitapta şiirlerin kimlere ait olduğu belirtilmese de dönemin Türk boyları, coğrafyası ve gelenekleri hakkında çok değerli bilgiler yer alır.

Önemli! Divânü Lügati't-Türk'te dönemin Türk dünyasını gösteren bir harita da bulunmaktadır. Bu, Türklerin o dönemdeki yaşam alanlarını göstermesi açısından önemli bir belgedir.

Eserde "Aç ne yimes, tok ne times" (Aç ne yemez, tok ne demez) gibi atasözleri ve deyimler de derlenmiştir.

Atabetü'l-Hakayık - Edip Ahmet Yükneki

"Gerçeklerin eşiği" anlamına gelen Atabetü'l-Hakayık, 12. yüzyılda Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmış ve Karahanlı beyi Muhammed Dad Sipehsalar'a sunulmuştur. Karahanlı Türkçesi (Hakaniye lehçesi) ile yazılan eserde Arapça kökenli sözcükler bulunur.

İslami bilgileri öğretmek amacıyla yazılmış bir nasihatname olan eser, 40 beyit ve 101 dörtlükten oluşur. Aruz ölçüsü kullanılmış olup Kutadgu Bilig'in etkisinde kalmıştır. Dil bakımından Kutadgu Bilig'e göre daha ağırdır.

Eserin en önemli özelliği ayet ve hadislere çokça yer vermesidir. Kitapta dünya, Tanrı, insan ve bilginin önemi anlatılır, bilginin faydasına ve bilgisizliğin zararına vurgu yapılır. Uygur ve Arap alfabesi karışık olarak kullanılmıştır.

Divan-ı Hikmet - Ahmet Yesevi

"Hikmetler kitabı" anlamına gelen Divan-ı Hikmet, 12. yüzyılda Ahmet Yesevi tarafından Türklere İslam'ın esaslarını öğretmek amacıyla yazılmıştır. Eserde Allah aşkı ve peygamber sevgisi işlenmiştir.

Sade ve yalın bir dil kullanan eser, genellikle hece ölçüsüyle $4+3=7, 4+4+4=12'li kalıplarla$ yazılmış olsa da az da olsa aruz ölçüsü de kullanılmıştır. 144 hikmet ve 1 münacaattan oluşan eser, didaktik ve manzum bir yapıya sahiptir.

Ahmet Yesevi, dini-tasavvufi halk edebiyatının kurucusu kabul edilir ve ilk Türk mutasavvıfıdır. Hz. Peygamber'in vefat yaşı olan 63 yaşından sonra yerin altında yaşamayı seçmiştir. Öğrencilerine "alperen" demiştir.

Her hikmetin son dörtlüğünde şairin adı verilir. Eser, Ahmet Yesevi ve öğrencilerinin şiirlerini içerir. Divan-ı Hikmet, Türk kültürünün İslamiyet'i kabulüyle başlayan değişiminin ve yeniden yapılanmasının ilk ürünlerindendir.

Geçiş Dönemi Eserlerinin Karşılaştırması

Geçiş Dönemi eserlerinin her biri Türk edebiyatına farklı açılardan katkıda bulunmuştur. Kutadgu Bilig, ideal bir devlet yönetiminin nasıl olması gerektiğini alegorik bir şekilde anlatırken, Divânü Lügati't-Türk Türkçenin zenginliğini ve gücünü göstermeyi amaçlamıştır.

Atabetü'l-Hakayık bilginin önemini vurgulayan didaktik bir eserken, Divan-ı Hikmet ise tasavvufi düşünceleri halka ulaştırma çabasındadır. Bu eserler farklı yazım teknikleri kullanmış olsalar da hepsi öğretici niteliktedir.

Divânü Lügati't-Türk, dilbilimsel ve kültürel açıdan en kapsamlı eser olarak öne çıkar. Kaşgarlı Mahmut, bir alan araştırmacısı gibi çalışarak Türk dilinin lehçelerini ve kurallarını sistemli bir şekilde ilk kez belirlemiştir.

Hatırlatma: Kutadgu Bilig üzerinde ilk kez günümüz harfleriyle çalışma yapan ve eserin metnini ve tercümesini yayımlayan kişi Reşit Rahmeti Arat'tır.

Bu dönemin eserleri, hem hece hem aruz ölçüsü kullanılarak yazılmıştır. Divan-ı Hikmet'te dörtlükler ve beyitler bir arada yer alırken, Kutadgu Bilig'de daha çok mesnevi tarzı kullanılmıştır.

Geçiş Dönemi eserleri, İslam öncesi Türk kültürünün özelliklerini taşırken aynı zamanda İslami unsurları da bünyesine katmış, böylece Türk edebiyatının daha sonraki dönemlerinde görülecek olan sentezin temellerini atmıştır. Bu eserler, Türk dilinin ve edebiyatının zenginliğini, Türk kültürünün adaptasyon yeteneğini göstermesi açısından büyük önem taşır.