Eğitim Sosyolojisi Tanımı ve Temel Kavramlar

Eğitim sosyolojisi, toplumsal bir kurum olan eğitimi bilimsel yöntemlerle inceleyen ve eğitim olaylarını toplumsal bağlamda ele alan bir bilim dalıdır. Bu disiplin, eğitim sorunlarını bilimsel yaklaşımla çözümlemeye çalışır ve eğitim alanında kurallar ve kuramlar geliştirmeyi amaçlar.

Eğitim kavramı, bireyin yaşadığı toplumda yeteneğini, tutumlarını ve olumlu değerdeki davranış biçimlerini geliştirdiği süreçler toplamıdır. Durkheim'a göre eğitim, fizik ve sosyal çevrenin insan üzerinde meydana getirdiği etkilerdir.

Bilgi Kutusu: Eğitim, bireyin davranışlarında kendi yaşantısı yoluyla ve amaçlı olarak istendik değişme meydana getirme sürecidir. Bu, kişiliğin gelişmesine yardım eden ve onu temel alan, bireyi yetişkin yaşamına hazırlayan önemli bir süreçtir.

Tarihsel süreçte eğitim anlayışı büyük değişimler göstermiştir. İlkçağ toplumlarında eğitim yaygın eğitim biçimindeydi ve okul kurumu yoktu. Yazının bulunması ve toprağa yerleşme olayı eğitimin örgütlenmesi açısından önemli bir başlangıç noktası olmuştur. Yunan ve Mısır medeniyetlerinde ise eğitim özgünleşmeye doğru ilerlemiş, Sparta devletçi eğitim uygularken Atina bireyci eğitim anlayışını benimsemiştir.

Eğitim Sosyolojisinin Tarihi Gelişimi

Eğitim sosyolojisinin temelleri 19. yüzyılın sonlarında atılmıştır. Lester Ward 1883'te yayınlanan "Dinamik Sosyoloji" adlı eserinde ilk kez eğitim sosyolojisinden söz etmiş ve toplumsal gelişmede eğitimin önemine değinmiştir. Daha sonra John Dewey 1899'daki "Okul ve Toplum" eseriyle bu alanı güçlendirmiş, eğitim sistemini toplumsal değişimin doğrudan aracı olarak görmüştür.

Emile Durkheim, eğitimde bilimsel metodolojinin kullanılabileceğini savunmuş ve eğitimi toplumsal bir olay olarak ele almıştır. Durkheim'e göre eğitim olgusu temelde toplumsaldır ve kökeni, işlevi ve kuramı bakımından sosyoloji ile sıkı ilişkilidir.

Max Weber ise 1920-1930 yılları arasında eğitim sosyolojisinde önemli kavramlar geliştirmiştir. Weber, eğitimi sanayileşmiş ve teknolojik bir toplum içerisinde ele alarak, örgün eğitimi bireyleri özel bir yaşam biçimine hazırlayan bir farklılaşma kurumu olarak görmüştür.

Bilgi Kutusu: 1940'lardan sonra eğitim sosyolojisinde iki farklı görüş belirmiştir: "Eğitim Sosyolojisi" ve "Eğitsel Sosyoloji". Eğitim Sosyolojisi, sosyolojinin bir dalı olarak teorik bilgi üretmeye çalışırken; Eğitsel Sosyoloji ise sosyolojik kuramların eğitim sorunlarına pratik çözümler üretmek için uygulanmasını amaçlamıştır.

Eğitsel sosyolojisi üç temel kuramla şekillenmiştir: İşlevselci Kuram (toplumu bir arada tutan güçleri inceler), Çatışmacı Kuram (toplumsal değişim ve güç mücadelesine odaklanır) ve Etkileşimci Kuram (bireyler arasındaki etkileşimi ve sembolik anlamları vurgular). Bu kuramlar eğitim kurumlarının toplumdaki rolünü farklı açılardan yorumlar.

Eğitim Sosyolojisinin Önemi ve Diğer Bilimlerle İlişkisi

Eğitim sosyolojisi, tüm eğitimciler ve davranış bilimleriyle ilgilenenler için vazgeçilmez bir çalışma alanıdır. Bu disiplinin önemini birkaç noktada toplayabiliriz:

Günümüzde eğitimciler, çok çeşitli toplumsal sınıflardan ve farklı çevrelerden gelen öğrencilere eğitim vermektedir. Eğitim sosyolojisi, bu çeşitliliği anlamada gerekli kavramsal araçları sağlar. Ayrıca öğretmenlere okul ve toplum konusunda daha geniş bir bakış açısı kazandırır.

Eğitimciler, bilimsel araştırmaları yorumlama ve temel istatistiksel analizler yapma becerisine sahip olmalıdır. Eğitim sosyolojisi, grup davranışı ile ilgili araştırmalarda bilimsel yöntemleri kullanma becerisi kazandırır.

Dikkat: Eğitim sosyolojisi, eğitimcileri mesleksel davranış ve tutumlarında bölgecilikten kaçınmaya teşvik eder. Onlara başkalarının da geçerli ve yürürlükte olan bir kültürleri olduğu bilincini aşılar.

Eğitim sosyolojisi, eğitim sistemimizin düzeltilmesi çalışmalarında ve ülke gerçeklerine uyan bir eğitim sistemi modelinin geliştirilmesinde önemli katkılar sağlar.

Eğitim sosyolojisi, diğer davranış bilimleriyle yakından ilişkilidir. Bu ilişki en geniş kapsamlıdan en dar kapsamlıya doğru şöyle sıralanır: Eğitim Antropolojisi, Eğitim Sosyolojisi, Eğitim Psikolojisi ve Klinik/Medikal Psikoloji. Eğitim antropolojisi insanın eğitici süreçlerini evrensel düzeyde incelerken, eğitim sosyolojisi modern eğitim sistemlerindeki grup ilişkilerine odaklanır. Eğitim psikolojisi ise bireyin öğrenme süreçleriyle ilgilenir.

Toplumsallaşma Süreci ve Eğitim

Toplumsallaşma, bireyin içinde yaşadığı topluma uyum sağlama ve o toplumun kültürünü kazanma sürecidir. En geniş anlamıyla toplumsallaşma, çocuğun eğitimi veya "topluma hazırlanma" olarak da ifade edilebilir.

Bu süreçte birey, belli bir toplumla ve dar anlamda belli bir grupla bütünleşir. Toplumsal etkileşim yoluyla grubunun kültürünü kazanır. Çocuk, okula gitmeden çok önce aile gibi temel gruplarda toplumsal öğrenim durumlarına katılır.

Toplumsallaşma için üç temel ön koşul gereklidir:

1. İçinde toplumsallaşabileceği süregelen bir toplumun varlığı
2. Çocuğun yeterli ve gerekli biyolojik ve kalıtsal özelliklere sahip olması
3. Çocuğun diğer insanlarla ilişkiler kurma isteği içinde bulunması

Önemli: Toplumsallaşma sürecinde birey, toplumun isteklerine uyan davranışlar edinir ve bir kişilik kazanır. Bu süreç, doğumdan başlayarak tüm yaşam boyu devam eder.

Toplumsallaşmanın başlıca amaçları şunlardır:

• Temel disiplinleri aşılamak
• Beklentilerin zihne yerleşmesini sağlamak
• Toplumsal rolleri ve onları destekleyen tutumları öğretmek
• Bireye yetişkin eylemlerine katılması için gerekli becerileri kazandırmak

Toplumsallaşmanın nesnel yönü, toplumun birey üzerindeki etkisidir ve kültürün bir kuşaktan diğerine aktarılmasını içerir. Öznel yönü ise bireyin çevreye uyarlanması olayıdır. Başarılı toplumsallaşma bireyi geliştirir ve motive ederken, başarısız toplumsallaşma sapmış davranışlara yol açabilir.

Eğitimin Toplumsal İşlevleri

Eğitimin toplumsal işlevleri "açık" ve "gizli" olmak üzere ikiye ayrılır. Açık işlevler toplumun eğitimden beklediği ve açıkça ifade edilen görevleri kapsarken, gizli işlevler doğrudan belirtilmeyen ancak dolaylı olarak gerçekleşen etkilerdir.

Eğitimin Açık İşlevleri:

1. Toplumun Kültürel Mirasının Birikimi ve Aktarılması: Eğitim, toplumun değerlerinin ve toplumsal normlarının öğrenilmesini sağlar. Her kuşak, kültür birikimi sürecini önceki kuşağın bıraktığı yerden devralarak sürdürür.

2. Yenilikçi ve Değişimi Sağlayacak Elemanlar Yetiştirmek: Eğitim sistemi, yenilikçi elemanlar sağlamak ve asgari uyuşmazlıklarla gerekli değişmeleri gerçekleştirmek rolünü üstlenir.

Dikkat: Eğitimin siyasal işlevi, hem mevcut siyasal sisteme sadakati sağlamak hem de liderlerin seçilmesi ve eğitilmesiyle ilgilidir. Demokratik rejimlerde siyasal önder yetiştirmesi genellikle ihmal edilmiştir.

3. Seçme İşlevi: Eğitim, toplumun yetenek havuzundaki en yetenekli bireyleri seçerek onlara eğitim imkânı verir ve potansiyellerini en uygun biçimde geliştirmelerini sağlar.

4. Ekonomik İşlev: Eğitim, ekonominin gereksinimlerine uyan insan gücü ve beyin gücü sağlar. Bu işlev hem nitel (endüstriyel becerilerin öğretilmesi) hem de nicel (gerekli sayıda işgücü sağlanması) yönlerden incelenebilir.

Eğitimin Gizli İşlevleri: Eş seçme, tanıdık sağlama, konum kazandırma, çocuk bakıcılığı, işsizliği önleme, çocuğun ekonomik sömürülmesini önleme ve temizleyicilik gibi doğrudan amaçlanmayan ancak eğitim sürecinin sonucu olarak ortaya çıkan işlevlerdir.

Ekonomi ve Eğitim İlişkisi

İnsangücü kaynağının geliştirilmesi ile ekonomik kalkınma arasındaki ilişkiler, eğitim ve ekonomi ilişkilerinin odak noktasını oluşturur. Bertrand Russell ekonomik etkenlerin eğitime etkisini dört açıdan değerlendirir: Ülkenin ekonomik durumu eğitime ayrılan kaynakları belirler; eğitim verimi artırmayı amaçlar; dağıtım düzeni eğitimi etkiler; ve kişiler tarafından yapılan bağışlar eğitimi şekillendirir.

Eğitimin Tüketim Özelliği: Eğitim harcamaları bir tüketim olarak görülebilir, ancak eğitim diğer tüketim mallarından farklıdır çünkü kullanılmakla tükenmez. Eğitime yapılacak harcamaların miktarı ulusal gelir, halkın ilgisi, öğrenim çağındaki gençlerin sayısı gibi faktörlere bağlıdır.

Önemli: "İnsan Sermayesi" kuramı, insanların eğitim yoluyla kendilerine yatırım yaparak gelecekteki gelirlerini yükseltmelerini öngörür. Ancak Türkiye'de eğitilmiş bireylerin her zaman ekonomik getiri sağlayamadığı görülmektedir.

Eğitimin Yatırım Özelliği: Eğitim, çalışan nüfusun gelecekteki verimlilik kapasitesini artırmak açısından bir yatırımdır. Eğitim harcamaları, öğrencinin gelecekteki verimliliğini ve kazancını artırması oranında yatırım sayılır.

Eğitim, verimliliğin ve ulusal üretimin artırılmasında şu işlevlere sahiptir:

1. Bilimsel araştırma teknikleri geliştirmek ve öğretmek
2. Potansiyel yetenekleri keşfetmek ve işlemek
3. Üretim için gerekli bilgilerin kuşaklararası aktarımını sağlamak

Sanayileşmiş toplumlarda işçi eğitimi büyük önem taşır. İşçi eğitimi ile ilgilenen kurumlar arasında resmi organlar, üniversiteler, bağımsız gönüllü kuruluşlar, sendikalar ve uluslararası kuruluşlar yer alır. Türkiye'de işçi eğitimi çoğunlukla resmi organlar ve işverenler tarafından yürütülürken, genel işçi eğitimi sendikalar tarafından gerçekleştirilir.

Siyaset ve Eğitim İlişkisi

Devlet, toplumsal görevlerini yerine getirebilmek için yaşamın her alanına girmektedir. Eğitim sistemleri, siyasal sistemin özelliğine göre otokratik ya da demokratik biçimde örgütlenir. Siyasi gücün biçimi, eğitimin en önemli sınırlayıcısıdır.

Aristo ve Eflatun eğitim ve siyaset ilişkisini ilk kez incelemişlerdir. Eflatun, devletin görevinin tüm toplumu mutlu etmek olduğunu savunmuş ve yöneticilerin filozof olması gerektiğini belirtmiştir. Aristo ise eğitimin devlete ait olması ve yasalarla düzenlenmesi gerektiğini düşünmüştür.

İdeolojik Güç ve Eğitim: İdeolojik güç, siyasal gücü meşrulaştırarak belli bir düşünceye dayanan güçtür. Eğitim, egemen ideolojiyi besleyerek siyasal sistemin kendini yeniden üretmesinde etkin rol oynar.

Dikkat: Eğitim, egemen ideolojiyi sürekli besleyerek siyasal sistemin kendini yeniden üretmesinde önemli bir role sahiptir. Bu nedenle devlet tarafından düzenlenir, denetlenir ve finanse edilir.

Yönetim Biçimleri ve Eğitim:

1. Bireysel Yönetim: Monarşik sistemlerde eğitim otorite merkezlidir. Son kararı hükümdar verir ve yönetilenlerin eğitimi ihmal edilebilir.

2. Seçkin Grup Yönetimi: Oligarşik sistemlerde eğitim, belli bir grubun değerlerini ve ekonomik çıkarlarını koruyacak biçimde düzenlenir. Toplum sınıflara ayrılır ve her sınıfa belirli bir konum verilir.

3. Demokrasi: John Dewey'e göre demokrasi eğitime adanmıştır ve devletin başarısı toplumun eğitiminde yatmaktadır. Demokratik toplumlarda eğitim, farklı gereksinimlere sahip grupları bir araya getiren temel bir araçtır.

Demokratik bir eğitim sisteminde bireyler üretken, etkin ve eleştirel düşünceye sahip vatandaşlar olarak yetiştirilir. Eğitim sistemi yeniliklere açık, esnek ve merkezi olmayan bir yapıya sahiptir. Herkes için eşit fırsatlar sunulur ve okul yönetimine katılım teşvik edilir.

Sivil Toplum Kuruluşları ve Eğitim

Demokratik ülkelerde sivil toplum kuruluşları (STK'lar) toplumun vazgeçilmez ögeleri arasında yer alır. Türkiye'de sivil toplum kavramı özellikle 1980'li yıllardan sonra gündeme gelmiştir.

Sivil Toplum Kavramı: Sivil toplum, üyeleri öncelikle devlet dışı etkinliklerle uğraşan ve bu etkinlikler dolayısıyla devlet kurumları üzerinde bir çeşit baskı ve denetim uygulayan, kendi kimliklerini koruyan ve dönüştüren kurumların oluşturduğu bir bütündür.

Sivil toplumun başlıca özellikleri şunlardır:

• Devlet denetimi dışında hareket etme
• Gönüllülük ve rızaya dayalı ilişkiler
• Ekonomik ilişkilerin baskısından bağımsız olma

Bilgi Kutusu: Sivil toplum kuruluşları; kamusal gereksinimler, özel ilgi alanları, meslek gereksinimleri ve hayırseverlik gibi alanlarda etkinlikler gösterirler. Demokratik bir ortamda gelişir ve devletle karşılıklı destek ilişkisi içindedir.

STK'ların Eğitim Hizmetleri:

1. Vakıflar ve Eğitim Hizmetleri: Vakıflar tarih boyunca çeşitli eğitim hizmetleri sunmuşlardır. Bunlar arasında yoksul öğrencilere yardım, eğitim kurumlarına katkı, öğrenci kampları ve yurtları açma, burs verme gibi etkinlikler yer alır.

2. Dernekler ve Eğitim Hizmetleri: Eğitim amaçlı dernekler özellikle yoksul ve başarılı çocukların okutulmasına katkıda bulunmuşlardır.

Çağdaş demokrasilerde devletin sosyal yardım işlerini sivil toplum kuruluşlarına devretme eğilimi vardır. Türkiye'de devletin yetersiz kaldığı alanlardaki boşluklar, bireylerin kendi örgütlenmeleriyle doldurulmaya başlanmıştır.

Çevre ve Eğitim

1970'li yıllardan sonra çevre sorunları küresel bir önem kazanmış ve sosyolojide "Çevre Sosyolojisi" adında yeni bir alan ortaya çıkmıştır. Bu dal, çevre-toplum ilişkilerini çok boyutlu ve disiplinlerarası bir yaklaşımla incelemektedir.

Çevre Eğitimi: Çevre eğitimi, çevrenin tasarımcısı, öğesi ve kullanıcısı olan insanın çevre açısından eğitilmesi sürecidir. Bu eğitim; bilgilendirme, bilinçlendirme, uyarlama, geliştirme ve koruma gibi öğeleri içerir.

Çevre eğitiminin temel nitelikleri:

• Sürekli bir süreçtir
• Multidisipliner bir yaklaşım gerektirir
• Çok işlemli ve uygulamalıdır
• Toplumda ve tüm eğitim kurumlarında gerçekleştirilmelidir
• Çevreyi bir bütün olarak ele alır

Bilgi Kutusu: Çevre eğitiminin başlıca amaçları bilinçlendirme, bilgilendirme, beceri kazandırma ve katılımı sağlamaktır. Nihai hedef sürdürülebilir bir çevre ve toplumun oluşturulmasıdır.

Öğretim Düzeylerine Göre Çevre Eğitimi:

1. Okulöncesi Dönem: Bu dönemde çevre, çocuğun içinde bulunduğu ortamın tümüdür. Çocuk çevreyi tanıma ve koruma bilinci kazanır.

2. İlk ve Ortaokul Dönemi: Çevre eğitimi ayrı bir ders olarak değil, tüm derslerin içine yayılarak öğretilmelidir.

3. Ortaöğretim Dönemi: Temel Ekoloji Bilgisi, Yaşadığımız Çevre, Çevre ve Sağlık gibi seçmeli dersler yoluyla çevre bilinci pekiştirilir.

Çevre eğitiminde, öğrencilerin çevre sorunlarının gerçek nedenlerini kendilerinin bulması ve eleştirel düşünce ile sorun çözme becerilerinin geliştirilmesi hedeflenmelidir.

Eğitimde Fırsat Eşitliği

Eğitimde fırsat eşitliği, eğitimsel kaynaklara ulaşabilme ya da onlardan yararlanma eşitliğini ifade eder. Özellikle demokratik toplumlarda, hiçbir ayrım yapmaksızın herkesin potansiyel ve yeteneklerini geliştirmede eğitim hizmetinden eşit ölçüde yararlanma şansına sahip olmasıdır.

Eğitimde Eşitlik Kavramı: Genellikle üç tür eğitim eşitliği üzerinde durulmaktadır:

1. Herkese en üst basamağa kadar öğretim sağlamak
2. Herkese asgari bir öğrenim hakkı sağlamak
3. Her bireyin kendi potansiyelinin tamamından yararlanmasını sağlayan bir öğretime kavuşturulması

Dikkat: Anayasamızın 10. maddesi: "Herkes, dil, ırk, renk, cinsiyet, siyasi düşünce, felsefi inanç, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrım gözetilmeksizin kanun önünde eşittir."

Eğitimde Fırsat Eşitliğini Engelleyen Etmenler:

1. Ekonomik Etmenler: Ailenin gelir ve mesleği, eğitime ayrılabilecek kaynak miktarını ve çocuğun eğitim süresini etkiler. Devletin ekonomik gücü de eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanmasında önemli rol oynar.

2. Coğrafi Etmenler: Kırsal alanda yaşayan ailelerin çocuklarının ortaokul ve liseye devam etmeleri daha zordur. Ayrıca bölgeler arasındaki eğitim hizmetleri farkları da eşitsizliğe neden olur.

3. Toplumsal Etmenler: Cinsiyet ayrımı, din ayrımı, dil faktörü ve ırk ayrımı gibi faktörler eğitimde fırsat eşitliğini engeller.

4. Siyasal Etmenler: Eğitim politikalarını belirleyen devlet, istikrarlı ve dengeli bir eğitim politikası izleyemediğinde fırsat eşitliği zedelenebilir.

5. Bireysel Farklılıklar: Zekâ, özel yetenek ve diğer bireysel özellikler de eşitsizliğin sürmesine neden olabilir.

Eğitimde fırsat eşitliğini sağlamak için okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılması, yoksul aile çocuklarına ekonomik destek, öğretim kademeleri arasında geçiş olanaklarının sağlanması ve rehberlik hizmetlerinin yaygınlaştırılması gibi önlemler alınabilir.