Türklerin İslamiyet'i Kabulü Ve İlk Türk-İslam Devletleri

Türkler ve Müslüman Araplar arasındaki ilk komşuluk Hz. Ömer Dönemi'nde İran'ın fethiyle başladı. Hz. Osman zamanında ilk çatışmalar yaşandı ve bu çatışmalar Emeviler döneminde şiddetlendi. Abbasiler döneminde ise ilişkiler düzeldi. Ortak düşman Çin'e karşı yapılan Talas Savaşı (751) zaferiyle Türkler kitlesel olarak Müslüman olmaya başladı.

X. yüzyıldan itibaren Müslüman tüccar ve dervişlerin çabalarıyla Türkistan'da İslamiyet hızla yayıldı. Türklerin İslamiyet'i kabul etmesini kolaylaştıran birçok benzerlik vardı: tek tanrı inancı, kurban kesme, adalet ve hoşgörü anlayışı, kadına verilen değer gibi.

Not: Satuk Buğra Han'ın (Abdülkerim) Müslüman olması, İslamiyet'in Karahanlılar arasında daha hızlı yayılmasını sağladı.

İlk Türk-İslam Devletleri

Karahanlı Devleti (840-1212)

• Türkistan'da İslamiyet'i kabul eden ilk Türk devletidir
• Bilge Kül Kadir Han tarafından kurulmuştur
• Karluk, Yağma, Çiğil ve Tuhsi Türklerinden oluşuyordu
• Başkenti Balasagun'du
• Doğu-Batı şeklinde ikiye ayrılarak 1211-1212 yıllarında yıkıldı

Gazneli Devleti (963-1187)

• Afganistan'da Alp Tekin tarafından kurulmuştur
• En parlak dönemi, Hindistan'a 17 sefer düzenleyen Gazneli Mahmud Dönemi'dir
• Abbasi halifesi ona "Sultan" unvanı vermiştir
• Selçuklulara karşı Dandanakan Savaşı'nı (1040) kaybederek zayıfladı
• Gurlular tarafından yıkıldı

Büyük Selçuklu Devleti (1040-1157)

• Müslüman olan Oğuzlar (Türkmenler) tarafından Horasan'da kurulmuştur
• Selçuk Bey devletin temelini atmış, Tuğrul Bey tarafından kurulmuştur

Büyük Selçukluların Yükselişi ve Genişlemesi

Tuğrul Bey Dönemi (1025-1063)

• Anadolu'ya ilk akınları düzenleyen Müslüman Türk devleti oldular
• 1040'ta Dandanakan Savaşı'nı kazanarak Büyük Selçuklu Devleti'ni kurdular
• 1048'de Pasinler Savaşı'nı kazandılar (Doğu Roma ile ilk savaş)
• 1055'te Bağdat Seferi ile Abbasi halifesini kurtaran Tuğrul Bey'e "doğunun ve batının sultanı" unvanı verildi

Sultan Alp Arslan Dönemi (1063-1072)

• 1064'te Ani ve Kars'ı fethetti, "Ebu'l Feth" unvanını aldı
• 1071 Malazgirt Zaferi ile Doğu Roma'yı yendi ve Türk tarihinde yeni bir sayfa açıldı

Sultan Melikşah Dönemi (1072-1092)

• En geniş sınırlara ulaşan devlet, Vezir Nizamülmük'ün de hizmetleriyle en parlak dönemini yaşadı
• Anadolu'nun fethi hız kazandı, ilk Türk beylikleri kuruldu
• Melikşah'ın ölümüyle oğulları arasında taht kavgaları yaşandı

Sultan Sencer Dönemi (1115-1157)

• Sultan Sencer ülkeyi toparlamaya çalıştı
• 1141 Katvan Savaşı'nda Karahıtaylar'a yenildi
• 1153 Oğuz İsyanı sonrası devlet yıkıldı

Türkiye Selçuklu Devleti (1077-1308)

• İznik'te Kutalmışoğlu Süleyman Şah tarafından kuruldu
• I. Kılıç Arslan döneminde Haçlı Seferleri başladı, başkent İznik'ten Konya'ya taşındı
• II. Kılıç Arslan 1176 Miryokefalon Savaşı'nı kazandı
• En parlak dönem Alaeddin Keykubad Dönemi'dir (1220-1237)
• 1243'te Kösedağ Savaşı'nı Moğollara kaybedince çöküş başladı

Unutma: Türkiye Selçuklu Devleti'nin zayıflamasıyla Anadolu'da ikinci beylikler dönemi başladı.

Anadolu'ya Türk Akınları ve Önemli Savaşlar

Anadolu'ya yönelik Türk akınları aslında çok eskiye dayanır. MÖ 8. yüzyılda İskitler, MS 4. yüzyılda Hunlar ve 6. yüzyılda Sibir Türkleri Anadolu'ya akınlar düzenledi. Bu ilk akınlar genellikle geçim kaynağı bulma ve ticari amaçlıydı.

7. yüzyılda Avar Türkleri İstanbul'u kuşatmışlar ancak alamamışlardır. 11. yüzyılda ise Karahanlı ve Gazneli baskısından kaçan Oğuz Türkleri Anadolu'ya kalıcı olarak yerleşmek amacıyla akınlar düzenlemeye başladılar.

Batılı tarihçiler, 2. Haçlı Seferi'nden (1148) sonra Anadolu için "Türkiye" adını kullanmaya başlamışlardır. Türkiye Selçukluları için de "Selâçıka-yı Rum" adı kullanılmıştır.

1. Dandanakan Savaşı (23 Mayıs 1040)

• Büyük Selçuklular ile Gazneliler arasında Horasan Bölgesi için yapıldı
• Çağrı Bey liderliğinde Selçuklular kazandı
• Bu zaferle Büyük Selçuklu Devleti kuruldu ve Tuğrul Bey sultan ilan edildi
• Gazneliler yıkılış sürecine girdi

2. Pasinler (Kaputru) Savaşı (18 Eylül 1048)

• Selçuklular ve Doğu Roma arasındaki ilk savaştır
• Tuğrul Bey liderliğindeki Selçuklular, Erzurum yakınlarındaki Pasinler Ovası'nda Doğu Roma'yı yendi
• Savaşın sonucunda ilk diplomatik ilişkiler kuruldu
• İstanbul'daki Arap Camii restore edildi ve Selçuklu hakimiyeti simgesi olan ok ve yay damgası mihrabına işlendi

Önemli: Pasinler Savaşı, Anadolu'ya yönelik fetihleri ve Büyük Selçuklu Devleti'nin büyümesini hızlandırmıştır.

Malazgirt Zaferi ve Sonuçları

3. Malazgirt Savaşı (26 Ağustos 1071)

• Büyük Selçuklular ile Doğu Roma İmparatorluğu arasında yapıldı
• Doğu Roma'nın baskısından bunalan halklar (Gürcüler, Ermeniler, Süryaniler) Selçukluları kurtarıcı olarak görüyordu
• Sultan Alp Arslan'ın Ani Kalesi'ni fethetmesi büyük yankı uyandırdı
• Savaş, bugünkü Ahlat-Malazgirt arasındaki Rahve Ovası'nda yapıldı
• Sultan Alp Arslan'ın cuma günü savaşmayı seçmesi ve yaptığı etkileyici konuşma önemliydi
• Doğu Roma ordusundaki Uz ve Peçenek Türklerinin Selçuklu saflarına geçmesi ve Turan taktiği uygulanması zaferi getirdi

Malazgirt Zaferi'nin Sonuçları:

• Doğu Roma İmparatoru Romen Diyojen esir alındı
• Sultan Alp Arslan'a "İslam Ülkelerinin Sultanı" unvanı verildi
• Anadolu kapıları Türklere açıldı ve Türkistan'dan gelen Türkler yerleşmeye başladı
• Doğu Roma Avrupa'dan yardım istedi, bu durum Haçlı Seferlerinin başlamasına neden oldu
• Anadolu'da ilk Türk beylikleri kuruldu (I. Türk Beylikleri Dönemi)

Anadolu'da Kurulan İlk Türk Beylikleri

1. Saltuklular (1072-1202): Erzurum'da kuruldu, ilk Türk beyliği
2. Mengücekliler (1080-1229): Erzincan'da kuruldu, Divriği Ulu Cami'yi inşa ettiler
3. Danişmentliler (1080-1178): Sivas'ta kuruldu, en güçlü beylikti
4. Artuklular (1102-1231): Mardin'de kuruldu, en uzun ömürlü beylik
5. Çaka Beyliği (1081-1093): İzmir'de kuruldu, ilk Türk donanmasını oluşturdu

Dikkat: Bu beylikler Anadolu'nun Türkleşip İslamlaşmasında büyük rol oynadılar ve Bizans, Haçlı, Ermeni ve Gürcülerle mücadele ettiler.

Haçlı Seferleri

Haçlı Seferleri (1096-1270), Malazgirt Zaferi'nin ardından Papa'nın çağrısıyla Avrupalıların İslam dünyasına karşı düzenlediği seferlerdir. Bu seferler haç işaretini sembol olarak kullanmışlardır.

Haçlı Seferleri'nin Sebepleri:

• Kudüs gibi kutsal şehirleri Müslümanlardan almak
• Papa'nın gücünü artırma ve Hristiyanlığı yayma çabası
• Türkleri durduramayan Doğu Roma'nın yardım istemesi
• Avrupalıların İslam dünyasının zenginliklerine sahip olmak istemesi
• Kralların ve şövalyelerin güçlerini artırma isteği

I. Haçlı Seferi (1096-1099)

• Keşiş Piyer Lermit öncülüğündeki ilk Haçlılar Selçuklularca yenildi
• Sonradan gelen büyük Haçlı ordusu İznik'i aldı
• I. Kılıç Arslan gerilla savaşıyla dirense de Haçlılar Kudüs, Antakya ve Urfa'yı alarak Latin krallıkları kurdular

II. Haçlı Seferi (1147-1149)

• Urfa'nın geri alınması üzerine düzenlendi
• Alman Kralı III. Konrad ve Fransa Kralı VII. Luis'in orduları Türkiye Selçukluları tarafından Dorileon'da yenildi
• Bu tarihten sonra Batılılar Anadolu'ya "Türkiye" demeye başladılar

III. Haçlı Seferi (1189-1192)

• Selahaddin Eyyubi'nin Kudüs'ü geri alması üzerine düzenlendi
• Alman İmparatoru Friedrich, Fransız Kralı II. Philippe ve İngiliz Kralı Aslan Yürekli Richard katıldı
• Alman İmparatoru Silifke Çayı'nda boğuldu
• Kıbrıs ve Akka alındı ama Kudüs alınamadı

IV. Haçlı Seferi (1202-1204)

• Amacından sapan Haçlılar İstanbul'u yağmaladı
• Doğu Roma'ya son verip İstanbul'da Latin Krallığı kuruldu
• 1261'de İznik Rum İmparatorluğu İstanbul'u geri aldı

İlginç Bilgi: İstanbul'dan kaçan Doğu Roma hanedan mensupları Trabzon, Epir ve İznik'te devletler kurdular. İznik'tekiler daha sonra İstanbul'u geri alsa da Doğu Roma bir daha eski gücüne kavuşamadı.

Haçlı Seferlerinin Sonuçları ve Önemli Savaşlar

Haçlı Seferlerinin Sonuçları:

• İslam dünyasını savunan Türklerin saygınlığı arttı, ancak batıya ilerleyişleri yavaşladı
• Papaya güven sarsıldı, kiliseye bağlı skolastik düşünce zayıfladı
• Avrupalılar, Müslümanlardan barut, pusula, kağıt, matbaa gibi yenilikler öğrendi
• Doğu-Batı ticareti gelişti, Akdeniz limanları önem kazandı
• Avrupa'da burjuva sınıfı oluşmaya başladı
• Haçlılar ele geçirdikleri yerlerdeki Müslümanları ve Yahudileri katlettiler

Miryokefalon Savaşı (1176)

• II. Kılıç Arslan döneminde Doğu Roma İmparatoru Manuel Komnen'e karşı yapıldı
• Çok uluslu büyük Doğu Roma ordusu Selçuklular tarafından pusuya düşürüldü
• Türkiye Selçukluları büyük zafer kazandı
• Önemli Sonuç: Malazgirt Zaferi ile Türklerin yurdu haline gelen Anadolu, Miryokefalon Zaferi ile kesin olarak korundu ve Anadolu kalıcı şekilde Türk yurdu oldu

Kösedağ Savaşı (1243)

• Cengiz Han'ın 1206'da Moğol İmparatorluğu'nu kurmasıyla Türkistan'dan Türkmenler Anadolu'ya kaçmaya başladı
• Moğolların Anadolu'ya ilk saldırısı 1242'de Erzurum'a oldu
• II. Gıyaseddin Keyhüsrev'in tecrübesizliği ve savaştan kaçması nedeniyle Selçuklular büyük bir yenilgiye uğradı
• Baycu Noyan komutasındaki Moğollar Turan taktiği uyguladı
• Moğolların Anadolu'yu şiddetli istilası başladı

Dikkat: Kösedağ Savaşı öncesinde yaşanan Baba İshak İsyanı (1241), devleti zayıflatarak Moğolları cesaretlendirmiştir.

Kösedağ Savaşı'nın Sonuçları

Kösedağ Savaşı, Anadolu'nun geleceğini derinden etkilemiştir:

• Anadolu şiddetli bir Moğol istilasına uğradı, katliam ve yağmalar yaşandı
• Türkiye Selçuklu Devleti, Moğollara bağımlı hale geldi ve vergi ödemek zorunda kaldı
• Anadolu'daki tüm topluluklar Moğol hakimiyetini kabul etti
• Sosyal, ekonomik ve kültürel hayat büyük oranda geriledi
• Moğol zulmünden kaçan Türkmenler Batı Anadolu'ya göç etti ve bölgenin Türkleşmesi hızlandı
• Türkiye Selçuklu Devleti'nin otoritesini kaybetmesiyle Anadolu'da II. Türk Beylikleri Dönemi başladı

Türk-İslam Devletlerinde Devlet Teşkilatı

Türk devlet teşkilatının temelleri Asya Hun Devleti'yle atılmış, Göktürk, Uygur ve Avrupa Hun devletleriyle gelişmiş, Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu gibi Türk-İslam devletleriyle devam etmiştir.

Yönetim Anlayışı

Türklerin Müslüman olmasıyla:

• İlk Türk devletlerindeki "kut" anlayışı yerini "zillullah fi'l-arz" (hükümdar Allah'ın yeryüzündeki gölgesi) anlayışına bıraktı
• "Cihan hakimiyeti mefkûresi" yerini "nizam-ı âlem" anlayışına bıraktı
• "İl" ifadesi "mülk" ifadesine dönüştü
• Yönetimde töre (örfi hukuk) yanında şeri hukuk (İslam hukuku) da uygulanmaya başladı

Hükümdarlık Alametleri: Para bastırma, hutbe okutma, hilat, çetr, taç, tevki, nevbet, saray, menşur

Türk-İslam Devletlerinde Hükümdarlık Unvanları:

• Karahanlılarda: hakan, arslan han, ilig han, satuk han
• Gaznelilerde: sultan
• Büyük Selçuklularda: sultanü'l alem, sultanü'l azam, melik
• Türkiye Selçuklularında: keykavus, keyhüsrev, keykubad, sultanu'l berr ve'l bahr

Türk-İslam Devletlerinde Saray ve Merkez Teşkilatı

Saray Teşkilatı

Saray (Bârgâh), hükümdarın ailesiyle yaşadığı ve devleti idare ettiği büyük yapıydı. Büyük Selçuklularda saray görevlileri arasında:

• Hâcibü'l-Hüccâb: Sarayda hükümdardan sonraki en yetkili kişi
• Hâcib: Hükümdarın halk ve devlet adamlarıyla bağlantısını sağlayan
• Emîr-i Candar: Saray muhafızlarından sorumlu
• Emîr-i Silah: Saraydaki silahlardan sorumlu
• Emîr-i Şikâr: Av merasimlerinden sorumlu
• Emîr-i Alem: Sancak ve bayrak taşıma sorumlusu
• Emîr-i Âhur: Saray ahırlarından sorumlu
• Emîr-i Çeşnigir: Hükümdarın sofra düzeni ve yemeklerin tadımından sorumlu
• İdişçibaşı: Saraydaki içeceklerden sorumlu
• Câmedar: Hükümdarın giyim kuşamından sorumlu
• Hansâlâr (Aşçıbaşı): Saray mutfağından sorumlu

Merkez Teşkilatı

İlk Türk devletlerindeki kurultaylar, İslamiyet'in kabulünden sonra divan adını almıştır:

• Karahanlılarda: Meclis-i Âlî (yuğruş başkanlığında)
• Gaznelilerde: Divan-ı Vezaret $hâce-i buzurg başkanlığında$
• Büyük Selçuklularda: Divan-ı A'lâ/Divan-ı Saltanat $sahib-i Divan-ı Vezâret başkanlığında$

Büyük Divan'a Bağlı Divanlar:

• Divan-ı Tuğraî (İnşa): İç ve dış yazışmalar
• Divan-ı İstîfâ: Mali işler
• Divan-ı Arz (Ceyş): Askeri işler
• Divan-ı İşraf: İdari ve mali denetim

Büyük Divan'a Bağlı Olmayan Divanlar:

• Divan-ı Berid: Posta ve haberleşme
• Divan-ı Mezalim: Yüksek mahkeme
• Divan-ı Hatun: Sultanın eşinin divanı

İlginç Bilgi: Günümüzde devlet kurumlarında gördüğümüz birçok işlevin temeli, Selçuklu devlet teşkilatında atılmıştır.

Taşra ve Adalet Teşkilatı

Taşra Teşkilatı

Türk-İslam devletlerinde başkentin dışındaki yerlere taşra denirdi. Büyük Selçuklularda taşra, eyalet adı verilen idari birimlere ayrılırdı.

Selçuklularda Taşra Teşkilatındaki Görevliler:

• Melik (Şehzade): Hükümdarın erkek çocuğu
• Atabey: Meliklerin eğitiminden sorumlu öğretmen
• Şıhne (veya şahne): Eyaletlerin yönetiminden sorumlu askeri valiler
• Amîd: Şehir ve kasabalardaki sivil vali
• Âmil: Taşradaki mali işlerden sorumlu görevli
• Kadı: Adalet işlerini yürüten görevli
• Subaşı/serleşker: Taşrada asayiş ve güvenlikten sorumlu
• Muhtesip: Belediye işlerini yürüten görevli

Adalet Teşkilatı

Büyük Selçuklu Devleti'nde adalet teşkilatının başında en büyük yargıç sıfatıyla sultan bulunurdu. Adalet sistemi ikiye ayrılırdı:

1. Şeri Hukuk (Dini Hukuk)

   • Başkanı: Kadılkudat (başkadı)
   • Konusu: Aile, miras ve vergi gibi konular

2. Örfi Hukuk (Gelenek Hukuku)

   • Başkanı: Emir-i Dad
   • Konusu: Devletin temel kuralları, siyasi konular ve devlet-toplum ilişkisi

Zulme uğrayanların ve devlet memurlarından şikâyetçi olanların davalarına, sultanın başkanlığındaki Divan-ı Mezâlim denilen yüksek mahkeme tarafından bakılırdı.

Ordu mensuplarının davaları ise kadı askerler $kadıleşker/kazasker$ tarafından karara bağlanırdı.

Önemli: Türk-İslam devletlerindeki adalet sistemi, hem geleneksel Türk hukukunun hem de İslam hukukunun bileşiminden oluşuyordu. Bu iki hukuk sisteminin birlikte uygulanması, Türk devlet geleneğinin esnekliğini göstermektedir.

Türk-İslam Devletlerinde Ordu Teşkilatı

Türk-İslam devletlerinde ordu teşkilatı, devletin en önemli kurumlarından biriydi. Selçuklularda ordu, merkez ve taşra olmak üzere iki ana kısma ayrılırdı.

Merkez Ordusu $Hassa/Saray Ordusu$

• Başkomutan sultandı
• Daimi ve düzenli askerlerden oluşurdu
• Gulâm sistemiyle oluşturulan askeri birliklerdi
• Türk kökenli askerlerin yanı sıra farklı milletlerden de askerler vardı
• Düzenli maaş alırlardı
• Silah ve teçhizatları devlet tarafından sağlanırdı

Taşra Ordusu

• Eyalet ve şehirlerdeki komutanlar tarafından yönetilirdi
• İkta topraklarından gelir sağlayan sipahilerden oluşurdu
• Savaş zamanında merkez ordusuyla birleşirdi
• İkta sahipleri belirli sayıda asker beslemek zorundaydı

Türk-İslam Devletlerinde Askerî Birlikler

• Hassa Ordusu: Sultanın özel korumaları ve saray muhafızları
• Türkmenler: Göçebe Türk boylarından oluşan atlı birlikler
• İkta Askerleri: İkta sahipleri tarafından beslenen birlikler
• Gönüllüler: Gaziler, dervişler ve din adamlarından oluşan birlikler

Selçuklu Ordusunun Özellikleri

• Disiplinli, hareketli ve çevik bir ordu yapısına sahipti
• At üzerinde ok atma konusunda çok ustaydılar
• Turan taktiği (sahte ricat) sıkça kullanılan bir savaş taktiğiydi
• Orduda önemli miktarda istihkâm ve kuşatma birliği bulunurdu
• Okçuluk, kılıç kullanımı ve binicilik temel askerî eğitimlerdi
• Merkez ve iki kanat şeklinde savaş düzeni kurulurdu

Unutma: Türk-İslam devletleri, güçlü orduları sayesinde geniş coğrafyalarda hakimiyet kurabilmiş ve İslam dünyasının liderliğini üstlenmişlerdir.