İklim Bilgisi Temelleri

İklim tipleri, sıcaklık, basınç, rüzgarlar ve nem gibi iklim elemanlarının uzun süreli ortalamalarına göre belirlenir. Benzer ortalamalara sahip alanlar, büyük iklim bölgeleri olarak adlandırılır. Bu bölgeler içinde çeşitli nedenlerle farklı özellikler gösteren küçük alanlara ise mikroklima bölgeleri denir. Örneğin, Iğdır'da pamuk, Rize'de turunçgil ve Artvin-Şavşat'ta zeytin yetiştirilmesi mikroklima özelliklerindendir.

İklimler, bulundukları enlemlere göre üç ana kuşağa ayrılır: Sıcak (Ekvatoral, Savan, Muson, Çöl), Ilıman (Akdeniz, Ilıman Okyanus, Step, Sert karasal) ve Soğuk (Tundra, Kutup) iklimler. Bu farklı iklim tiplerinin ortaya çıkmasında enlem, karasallık-denizellik, okyanus akıntıları, rüzgarlar, yükseklik, bakı ve eğim gibi faktörler etkilidir.

Doğal bitki örtüsü, bir bölgenin iklim özelliklerini en iyi yansıtan unsurdur. Ormanların başladığı yükseltiye orman alt sınırı (yağışla belirlenir), sona erdiği yükseltiye ise orman üst sınırı (sıcaklıkla belirlenir) denir. Ekvator'da sıcaklığın yüksek olması nedeniyle orman üst sınırı en yüksekken, kutuplara doğru gidildikçe bu sınır alçalır.

Önemli Bilgi: Sıcaklık, yükseldikçe her 200 metrede 1°C düşer. Bu nedenle dağların zirvelerine doğru bitki örtüsü ve iklim özellikleri değişir.

Ekvatoral İklim, 10° kuzey ve güney enlemleri arasında görülür ve yıl boyunca yüksek sıcaklık (25°C civarı) ile 2000 mm'nin üzerinde düzenli yağış alır. Bu iklimin bitki örtüsü, tropikal yağmur ormanlarıdır ve burada bitki ve hayvan çeşitliliği en fazladır. Topraklar ise demir oksit bakımından zengin olan laterit topraklardır.

Savan İklimi, 10°-20° enlemleri arasında görülür ve yaz mevsimi yağışlı, kış mevsimi kurak geçer. Yıllık sıcaklık ortalaması 20°C'nin üzerindedir. Bitki örtüsü yağışlı dönemde yeşeren uzun boylu otlardan oluşan savanlardır.

Dünya İklim Bölgeleri

Savan ikliminde bitki örtüsü, yağışlı dönemde yeşeren uzun boylu otlardan oluşur. Bu bölgelerde kuraklığa dayanıklı seyrek ağaçlara ve akarsu boylarında galeri ormanlarına rastlanır. Savan ve ekvatoral iklimde yıllık sıcaklık farkının az olmasının nedeni, güneş ışınlarının yıl boyunca düşme açısındaki değişimin az olmasıdır.

Muson İklimi, özellikle Güney, Doğu ve Güneydoğu Asya'da görülür. Bu iklim tipinde muson rüzgarları oldukça etkilidir ve her yıl sel ve taşkınlara neden olur. Yıllık yağış miktarı 2000 mm civarındadır, ancak yağış rejimi düzensizdir. En fazla yağış yaz mevsiminde düşer ve genellikle orografik kökenlidir (yamaç yağışları). Bitki örtüsü, kışın yapraklarını döken muson ormanlarıdır.

Çöl İklimi, genellikle dönenceler çevresinde ve orta kuşağın karasal kesimlerinde etkilidir. 30° enlemlerindeki tropikal çöllerde ve orta kuşak karaların iç kesimlerinde görülür. Sıcaklık ortalaması 30°C civarında olup, en yüksek sıcaklıklar 30° enlemlerindeki çöllerde ölçülür. Yıllık yağış miktarı 200 mm'nin altındadır. Bitki örtüsü, kuraklığa dayanıklı kaktüs gibi dikenli bitkilerdir.

Akdeniz İklimi, 30°-40° enlemleri arasındaki kıyılarda görülür. Bu iklim Akdeniz çevresi, Kaliforniya kıyıları, Orta Şili, Afrika'nın güneyi, Avustralya'nın güney ve güneybatısı bölgelerinde etkilidir. Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlı geçer. Yıllık sıcaklık ortalaması 15-20°C arasındadır. Yağışlar, cephesel kökenli olup kış aylarında düşer. Bitki örtüsü kızılçam ve makidir.

Dikkat: Maki bitkileri, yazın su kaybını azaltmak için yaprakları meşin veya kadifemsi tüylerle kaplıdır. Zeytin, zakkum, keçiboynuzu, defne ve mersin başlıca maki türleridir.

Ilıman Okyanusal İklim (Karadeniz İklimi), genellikle 40-60° enlemleri arasındaki kıyılarda görülür. Batı Avrupa, Kuzey Amerika'nın batısı, Şili'nin güney kıyıları gibi bölgelerde ve Türkiye'de Doğu ve Batı Karadeniz kıyılarında etkilidir. Bu iklim tipinin oluşumunda batı rüzgarları ve sıcak su akıntılarının etkisi fazladır. Yazları serin, kışları ılık geçer ve yıllık yağış miktarı 1000 mm civarındadır. Bitki örtüsü karma ormanlardır.

İklim Bölgelerinin Devamı

Step İklimi, orta kuşak karalarının iç kesimlerinde görülür ve en belirgin olarak Orta Asya çöllerinin etrafında rastlanır. Türkiye'de İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da yaygındır. Geçiş iklimi özelliği gösterir ve sıcaklık farkı oldukça yüksektir $20-30°C$. Yıllık yağış miktarı 250-400 mm arasındadır, en fazla yağış ilkbahar ve kışın görülür.

Bitki örtüsü, ilkbahar yağışlarıyla yeşerip yazın sararan otlardan oluşan bozkırdır. İnsanlar tarafından ormanların tahrip edilmesi sonucunda oluşan bozkırlara antropojen bozkır denir. Bu alanlar özellikle büyükbaş hayvancılık için elverişli bir ortam oluşturur.

İlginç Bilgi: İç Anadolu'da ilkbaharda görülen konveksiyonel yağışlar halk arasında "Kırkikindi yağışları" olarak bilinir.

Sert Karasal İklim, orta kuşak karalarının deniz etkisinden uzak iç kısımlarında ve yüksek dağlık alanlarda görülür. Kanada, İskandinavya Yarımadası ve Rusya'nın Sibirya bölgesinde yaygındır. Türkiye'de Doğu Anadolu'nun yüksek kesimleri, Erzurum-Kars ve Ardahan platolarında etkilidir.

Bu iklimde kış erken gelir, uzun sürer ve yaz mevsimi kısa geçer. Yıllık sıcaklık ortalaması 0-10°C arasında, sıcaklık farkı ise oldukça yüksektir (40°C'yi geçebilir). Yağış en fazla yazın düşer ve kış yağışları genelde kar şeklindedir. Bitki örtüsü, soğuğa dayanıklı iğne yapraklı ağaçlardan oluşan tayga ve boreal ormanlardır.

Tundra İklimi, kuzey yarım kürede 60° paraleli ile kutup ikliminin yayıldığı alan arasında görülür. Kutup altı iklimi olarak da bilinir. Sıcaklık oldukça düşüktür, en sıcak ayın ortalaması bile 10°C'yi geçmez. Yıllık yağış 200-250 mm civarındadır. Bitki örtüsü, yosun, liken ve çiçekli bitkilerden oluşan tundra adı verilen ot topluluklarıdır. Düşük sıcaklıklar nedeniyle ağaç yoktur.

Kutup İklimi, kuzey kutbu çevresinde, Grönland Adası'nın iç kesimlerinde ve Antarktika kıtasında görülür. Sıcaklık ortalaması yıl boyunca 0°C'nin altındadır ve yıllık sıcaklık farkı oldukça yüksektir. Buharlaşma olmadığı için yağış miktarı düşüktür (200 mm civarı). Toprak, kalıcı kar ve buzullarla kaplıdır ve bu iklimde bitki örtüsü görülmez.

İklim Etkileri ve Rüzgarlar

Dağların güneşe dönük olma durumuna bakı denir ve bu durum iklimi doğrudan etkiler. Karalar çabuk ısınır, çabuk soğurken; denizler geç ısınır, geç soğur. Bu nedenle kara ve deniz arasında sıcaklık farklılıkları oluşur.

Türkiye'de kuzeyden esen rüzgarlar sıcaklığı düşürürken, güneyden esen rüzgarlar sıcaklığı artırır. Bu durum enlem etkisinin bir sonucudur. Dönenceler civarının dünyanın en sıcak yerleri olması, nem oranının azlığından kaynaklanır.

Föhn rüzgarları, İsviçre Alplerinin kuzey yamaçlarında ve Türkiye'de Toroslar ile Kuzey Anadolu dağlarında görülür. Bu rüzgarlar dağların eteklerinde sıcaklığın artmasına neden olur. Ege kıyılarında deniz meltemine imbat adı verilir.

Meltem rüzgarları, Dünya'nın ekseni etrafında hareketi sonucu oluşan sıcaklık ve basınç farklarından meydana gelir. Gün içinde yön değiştirip zıt yönde eserler. Bu rüzgarlar kıyı bölgelerde günlük sıcaklık farklarını azaltır.

Bulutlar, yeryüzündeki sıcaklığı düzenler. Kışın bulutlu gecelerin sabahı, açık gecelerin sabahına göre daha ılık olur. Bu durumun nedeni, bulutların ısı kaybını engellemesidir.

Önemli Not: Kanada kıyılarının aynı enlemlerdeki İngiltere kıyılarından daha soğuk olmasının nedeni okyanus akıntılarıdır. Gulf Stream sıcak su akıntısı İngiltere kıyılarını ılımanlaştırırken, Kanada kıyılarına soğuk su akıntıları etki eder.

Basınç merkezleri, hava hareketlerini belirleyen önemli etmenlerdir. Dinamik basınçlar Dünya'nın dönmesi sonucu oluşurken, termik basınçlar sıcaklık farklarına bağlı olarak meydana gelir. Kuzey yarım küredeki basınç merkezleri "S" harfiyle, güney yarım küredeki basınç merkezleri ise "Z" harfiyle gösterilir.

Kutup İkliminde bitki örtüsü görülmez. Bunun nedeni, sıcaklığın yıl boyunca 0°C'nin altında olması ve toprağın kalıcı kar ve buzullarla kaplı olmasıdır.

Türkiye'nin İklimi

Türkiye'nin mutlak konumu $26-45° Doğu meridyeni, 36-42° Kuzey paraleli$ ve göreceli konumu (denizlere göre konum, yükselti, yer şekilleri, çevredeki basınç merkezleri) çeşitli iklim tiplerinin görülmesinde birlikte etkili olmuştur.

Ülkemizde sıcaklık dağılışını etkileyen faktörler şunlardır:

• Enlem etkisiyle güneyden kuzeye doğru azalma
• Karasallık etkisiyle kıyılardan iç kesimlere doğru azalma
• Yükselti etkisiyle batıdan doğuya doğru azalma

Türkiye'de yıllık ortalama sıcaklık dağılışına göre en yüksek sıcaklıklar Güneydoğu, Akdeniz ve Güney Ege kıyılarında, en düşük sıcaklıklar ise Doğu Anadolu'nun yüksek kesimlerinde görülür. Karadeniz kıyılarında, denizelliğin etkisiyle sıcaklık değerleri iç kesimlere göre daha yüksektir.

Not: Bazı merkezlerin sıcaklık farklılıklarının nedenleri: Antalya-Samsun (enlem), İzmir-Zonguldak (yükselti ve karasallık), Antalya-Şanlıurfa (karasallık), Sivas-Kars (yükseklik) gibi faktörlerdir.

Türkiye genel olarak yazın güneyden gelen tropikal, kışın ise kuzeyden gelen kutupsal hava kütlelerinin etkisinde kalır. Ülkemizi etkileyen başlıca basınç merkezleri şunlardır:

• Sibirya Termik Yüksek Basıncı (kış)
• Azor Dinamik Yüksek Basıncı (yaz)
• Basra Termik Alçak Basıncı (yaz)
• İzlanda Dinamik Alçak Basıncı (kış)

Azor DYB Türkiye'de yıl boyunca etkili olabilir ve özellikle yazın Ege ve Akdeniz kıyılarında kuraklığa neden olur. Türkiye'de kuzey yönlü rüzgarlar sıcaklığı azaltırken, güney yönlü rüzgarlar sıcaklığı artırır.

Türkiye'nin en yaygın rüzgarları arasında karayel, yıldız, poyraz, lodos, keşişleme ve samyeli sayılabilir. Her birinin estiği yön ve etkileri farklıdır.

Türkiye'de yıllık yağış miktarı ortalama 600 mm olmakla birlikte, kıyı ve iç kesimler arasında büyük farklar vardır. Yağış miktarı ve dağılışında dağların kıyıya uzanış doğrultusu, yükselti, denize olan uzaklık, hava kütleleri ve çevredeki basınç merkezleri etkili olmaktadır.

Türkiye'nin Yağış Özellikleri ve İklim Tipleri

Türkiye'nin yer şekilleri, yağış miktarının kısa mesafelerde değişmesine neden olur. Kuzey Anadolu Dağları ve Torosların denize bakan yamaçları bol yağış alırken, iç kesimler genellikle daha az yağış alır. Rize çevresi 2400 mm'lik yağışla Türkiye'nin en çok yağış alan yeridir. Buna karşılık Tuz Gölü çevresi ve Iğdır Ovası'nda yağış miktarı 400 mm'nin altına düşer.

Türkiye'de kış yağışları genellikle cephesel, ilkbahar ve yaz yağışları ise konveksiyonel karakterlidir. Dağlık bölgelerde orografik yağışlar görülür. Karadeniz'in kıyı kesiminde yağış rejimi düzenli seyrederken, diğer bölgelerde düzensizdir.

Yağışların mevsimlere dağılışı bölgelere göre farklılık gösterir:

• Karadeniz kıyılarında her mevsim yağışlı
• İç ve doğu kesimlerde en fazla ilkbahar yağışları
• Akdeniz, Marmara ve Ege kıyılarında en fazla kış yağışları
• Anadolu'nun kuzeydoğusunda en fazla yağış yaz başlarında

Türkiye, dünya iklim sınıflandırmasında Akdeniz iklimi kuşağında yer alır, ancak çeşitli faktörler nedeniyle birbirinden farklı iklim tipleri görülür:

1. Karadeniz İklimi: Yazları serin, kışları ılıman ve her mevsimi yağışlı. Ilıman okyanus iklimine benzer özellikler gösterir. Yıllık ortalama sıcaklık 13-15°C'dir. En fazla yağış sonbaharda, en az yağış ilkbaharda düşer. Bitki örtüsü ormandır.

2. Akdeniz İklimi: Yazları sıcak ve kurak, kışları ılıman ve yağışlı. Yıllık sıcaklık ortalaması 15-20°C'dir. Yağışların yarıdan fazlası kışın düşer ve genellikle cephesel kökenlidir. Kar yağışı ve don olayları nadirdir. Bitki örtüsü makiliktir.

3. Anadolu Tipi Karasal İklim: Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı geçer. Yıllık sıcaklık ortalaması 10-12°C, yıllık sıcaklık farkı 20-25°C'dir. En yağışlı mevsim ilkbahar, en az yağışlı mevsim yazdır. Yağışlar konveksiyonel kökenlidir. Bitki örtüsü steptir.

Bilgi: Karadeniz kıyılarında ormanların tahrip edildiği yerlerde yalancı maki (psödomaki) görülür. Akdeniz kıyılarında makiler 800-1000 m, Ege kıyılarında 500-700 m, Marmara kıyılarında 300-400 m yüksekliğe kadar çıkar.

Türkiye'nin Farklı Karasal İklim Tipleri

Güneydoğu Anadolu Tipi Karasal İklim, Türkiye'nin en sıcak bölgesini oluşturur. Ocak ayı sıcaklık ortalaması 0°C, Temmuz ayı ise 32°C civarındadır. Yağışlar kış mevsiminde fazla ve genellikle cephe yağışları şeklindedir. Yıllık yağış ortalaması 400-500 mm civarında seyreder.

Bu bölge, Türkiye'de yaz sıcaklığının, tarımda sulama ihtiyacının ve güneşli gün sayısının en fazla olduğu iklim özelliğini gösterir. Doğal bitki örtüsü steptir.

Doğu Anadolu Tipi Karasal İklimin en belirgin özelliği sıcaklık ortalamasının düşük olmasıdır. Kışlar çok uzun ve sert geçer; kış sıcaklığı -5°C ile -10°C civarındadır. Yazlar kısa sürer ve yıllık sıcaklık farkı 30°C civarındadır.

Yükseltiden dolayı yağış, İç Anadolu'ya göre daha fazladır. Yıllık yağış miktarı 500-600 mm kadardır. En fazla yağış ilkbahar sonu ve yaz başlarında, en az yağış ise kışın düşer.

Bölgenin doğal bitki örtüsü, yaz yağışlarıyla gelişen gür çayırlardır. İnsan etkisiyle tahrip olan alanlarda eskiden çam, meşe ve ardıç ormanları varken, şimdi bu bölgelerde daha çok ot formasyonu hakimdir.

Dikkat: Trakya, Batı Anadolu'nun dağlıkları ve İç Anadolu'nun yüksek kesimlerinde görülen antropojen bozkırlar (ağaçlı bozkır), ormanların insan eliyle tahrip edilmesi sonucu oluşmuştur.

Türkiye'nin iklim çeşitliliği, yeryüzü şekilleri, denizlere olan uzaklık ve yükselti gibi faktörlerden kaynaklanır. Bu çeşitlilik, farklı tarım ürünlerinin yetiştirilebilmesine ve çeşitli ekosistemler oluşmasına olanak sağlar.