Dış Kuvvetlerin Genel Özellikleri ve Çözülme

Yeryüzünü şekillendiren dış kuvvetlerin etki alanları farklılık gösterir. Nemli bölgelerde akarsular, kurak bölgelerde rüzgarlar, kıyılarda dalga ve akıntılar, karstik bölgelerde yer altı suları, yüksek enlemlerde ise buzullar etkilidir.

Çözülme, yeryüzünü oluşturan malzemelerin çatlama, ufalanma, dağılma ve erime şeklinde parçalanmasıdır. Sıcak ve nemli bitki örtüsünün yoğun olduğu yerlerde kimyasal çözülme, kurak-yarı kurak bölgelerde ise fiziksel çözülme görülür. Çözülme sonucu malzemelerin bir kısmı taşınırken, geride kalan kısımlar balçık, blok ve toprak gibi ürünlere dönüşür.

Kütle hareketleri, çözülmeyle oluşan malzemelerin yer çekiminin etkisiyle eğim doğrultusunda yer değiştirmesidir. Heyelan, kaya düşmesi ve çamur akıntısı gibi olaylar kütle hareketlerine örnektir. Bu hareketlerde iklim, jeolojik yapı, eğim, bitki örtüsü ve insan faaliyetleri etkilidir.

Dikkat! Heyelanlar bazen vadilerin önünü kapatarak set gölleri oluşturabilir. Bu durum, doğal afetler sırasında yeni coğrafi şekillerin nasıl ortaya çıkabileceğini gösterir.

Akarsu Aşındırması ve Denge Profili

Akarsular, belirli bir yatak içerisinde akan sulardır ve yeryüzünü en fazla şekillendiren dış kuvvettir. Akarsu aşındırması iki şekilde gerçekleşir: Suyun kayaçları çözerek yaptığı kimyasal aşındırma ve suyun kütlesi ile taşıdığı malzemelerin etkisiyle yaptığı fiziksel (mekanik) aşındırma.

Akarsular yatak boyunca üç yönde aşındırma yapar:

• Derine aşındırma: Yatak eğiminin fazla olduğu yerlerde akarsuyun dikey doğrultuda aşındırma yapması
• Yana aşındırma: Yatak eğiminin azaldığı yerlerde akarsuyun salınımlar yaparak yanlara doğru genişlemesi
• Geriye aşındırma: Akarsuyun yatağın aşağı kısmından kaynak kısmına doğru aşındırma yapması

Akarsuyun yatağını aşındırabileceği en son nokta deniz seviyesidir, buna kaide seviyesi (taban seviyesi) denir. Denge profiline ulaşan bir akarsuda derine aşındırma sona erer, akış hızı ve hidroelektrik potansiyel azalır, taşımacılığa elverişli hale gelir ve menderesler yaparak akar.

Not: Türkiye'de akarsuların çoğu, ülkenin engebeli yapısı nedeniyle henüz denge profiline ulaşmamıştır. Ege ve Marmara bölgesindeki akarsular ise denge profiline daha yakındır.

Akarsu Aşındırma Şekilleri

Vadi, akarsular tarafından derine ve yana aşındırarak oluşturulan yataklardır. Vadi tipleri çeşitlilik gösterir:

V profilli vadi $çentik/kertik vadi$, akarsu yatak eğiminin fazla olduğu alanlarda ve kaynak kesimlerinde görülen derine aşındırmayla oluşur. Vadi tabanı dar, yamaçları diktir.

Boğaz/yarma profilli vadi, akarsuyun sıradağları enine keserek oluşturduğu vadilerdir. Vadi tabanı dar, yamaçları diktir ve dağların uzanışına paralel değildir.

Kanyon vadi, yamacı oluşturan tabakaların farklı dirençlerde olması sonucunda oluşur. Dayanıklı tabakalar daha az aşınırken, dayanıksız tabakalar daha fazla aşınır, böylece yamaçları basamak şeklinde olan dik ve derin vadiler ortaya çıkar.

Asimetrik vadi, vadinin iki yamacındaki tabakaların farklı dirençte olması sonucu oluşan vadilerdir. Dirençli yamaç az aşınırken, dirençsiz yamaç fazla aşınır.

Hatırlatma: Akarsu vadileri yalnızca doğal görünüm açısından değil, tarım, ulaşım ve yerleşim için de önemlidir. Özellikle tabanlı vadilerin geniş tabanları, verimli tarım alanları sunar.

Akarsu Aşındırma ve Biriktirme Şekilleri

Plato, akarsular tarafından yarılmış yüksek düzlüklerdir. Şelale, arazideki eğim kırıklıklarından dolayı suyun yüksekten düşmesidir. Dev kazanı ise yüksekten düşen suların düştüğü yeri oymasıyla oluşan çukurlardır.

Kargı, kurak ve yarı kurak alanlarda bitki örtüsünün seyrek olduğu yerlerde, birbirinden keskin sırtlarla ayrılmış aşınım şeklidir. Peneplen, akarsu aşınımının son evresinde oluşan deniz seviyesindeki engebesi az düzlüklerdir.

Menderes, akarsuyun yatak eğiminin azaldığı alanlarda büklümler yaparak akmasıdır. Menderesli bir akarsuda akış hızı azalır, aşındırma gücü azalır, uzunluk artar ve yatak değiştirebilir.

Taraça (seki), akarsuyun biriktirdiği alüvyonların sonra yeniden aşındırmasıyla oluşan basamak yapısıdır. Epirojenez hareketlerle arazinin yükselmesi sonucunda akarsuyun yeniden aşındırma yapmasıyla oluşur.

İpucu: Menderesli akarsular hem aşındırma hem de biriktirme yapar. Bu durum, akarsuyun dinamik yapısını ve zamanla nasıl değiştiğini anlamamız açısından önemlidir.

Akarsu Biriktirme Şekilleri

Akarsuyun biriktirme yapabilmesi için eğimin azalması, akış hızının azalması, debinin azalması ve taşıdığı yük miktarının artması gerekir. Biriktirme şekillerinden bazıları şunlardır:

Birikinti Konisi: Akarsuyun getirdiği malzemelerin yamaçta birikmesi sonucunda oluşur. Birikinti yelpazesi de denir.

Dağ Eteği Ovası: Birikinti konilerinin dağ eteklerinde zamanla birleşip büyümesiyle oluşan şekillerdir.

Taban Seviyesi Ovası: Akarsuyun taşıdığı malzemeleri eğimin azalmasıyla beraber taban seviyesine yakın yerlerde biriktirmesi sonucunda oluşur.

Irmak Adası: Yatak eğiminin azaldığı yerde malzemelerin akarsu yatağında birikmesi sonucunda oluşan şekillerdir.

Delta Ovası: Akarsuyun taşıdığı malzemelerin deniz kıyısında biriktirmesiyle oluşan, D harfine benzeyen şekillerdir. Delta ovası oluşumu için akarsuyun alüvyal taşıma yapması, denizin sakin olması, gel-git etkisinin az olması ve kıyının sığ olması gerekir.

Gerçek Hayatta: Türkiye'deki en önemli delta ovalarından biri olan Çukurova, ülkemizin en verimli tarım alanlarından biridir. Seyhan ve Ceyhan nehirlerinin taşıdığı alüvyonların denize döküldüğü yerde oluşmuştur.

Akarsularla İlgili Temel Kavramlar

Kaynak: Akarsuyun doğduğu yüksek yerleri ifade eder. Burada akış hızı fazla, eğim fazla ve aşındırma fazladır.

Ağız: Akarsuyun döküldüğü yeri ifade eder. Burada akış hızı yavaşlamış ve biriktirme artmıştır.

Havza: Akarsuyun sularını topladığı alandır. Açık havzadaki sular denize ulaşabilirken, kapalı havzadaki sular denize ulaşamaz.

Taban Seviyesi: Akarsuyun göle veya denize döküldüğü en alçak yeri ifade eder. Genel kaide seviyesi deniz seviyesi olarak kabul edilir.

Su Bölümü Çizgisi: İki akarsu havzasını birbirinden ayıran sınırdır.

Akım (Debi): Akarsu yatağının herhangi bir bölümünden bir saniye içerisinde geçen su miktarını ifade eder. Akımı etkileyen faktörler yağış, iklim, havza büyüklüğü, zeminin geçirgenliği gibi unsurlardır.

Önemli Bilgi: Akarsu rejimi, akarsuyun akımının yıl içinde gösterdiği değişimi ifade eder. Düzenli rejimde yıl içinde akım değişimleri azdır, düzensiz rejimde ise büyük değişimler görülür. Türkiye'deki çoğu akarsu, düzensiz rejime sahiptir.

Karstik Şekiller ve Rüzgarların Oluşturduğu Şekiller

Karstik şekiller, kolay aşınabilen kireçtaşı (kalker), jips ve kaya tuzu gibi kayaçlar üzerinde oluşur. Ülkemizde en çok Akdeniz Bölgesi'nde görülür.

Lapya: Suların etkisiyle karstik kayaçların erimesi sonucu oluşan yer şekilleridir.

Dolin: Erime devam ettiğinde ortaya çıkan tava biçimindeki çukurlardır.

Uvala: Dolinlerin birleşmesi sonucunda oluşmuş daha geniş çukurlardır.

Polye: Dolinler ve uvalaların birleşmesi ve genişlemesi sonunda oluşan en geniş karstik çukurlardır. Karstik yerlerde ovalar genellikle polye ovalı olarak adlandırılır ve tarım burada yapılır.

Mağara: Yer altına sızan suların kayaçları aşındırması sonucunda oluşturdukları boşluklardır. Sarkıt, dikit ve sütunlar mağaralarda görülen oluşumlardır.

Bilgi Notu: Karstik arazilerde sular genellikle yüzeyde değil, yer altında akar. Bu nedenle bu bölgelerde su bulmanın en iyi yolu kuyular açmak veya yeraltı sularını takip etmektir.

Rüzgarların Oluşturduğu Yerşekilleri

Rüzgarlar, toprağı yerinden aşındırır, taşır ve hızının azaldığı yerde biriktirir. Özellikle kurak ve yarı kurak alanlarda, fiziksel çözülmenin fazla olduğu, bitki örtüsünün seyrek veya olmadığı ve arazinin engebeli olduğu yerlerde etkilidir.

Rüzgar Aşındırma Şekilleri:

Mantar kaya: Rüzgarların taşıdığı malzemeleri kayanın alt kısmına çarptırarak alt kısmını fazla, üst kısmını az aşındırması sonucunda ortaya çıkan mantar biçimindeki şekillerdir.

Tafoni: Rüzgarların kayaçların aşınabilen kısımlarını aşındırması sonucunda ortaya çıkar.

Yardang: Rüzgar yönüne paralel olarak uzanan, birbirlerinden keskin sınırlarla ayrılmış düzlüklerdir.

Sahit tepe: Farklı dirençteki kayaçların aşınmasıyla oluşmuş tepelerdir.

Rüzgar Birikim Şekilleri:

Barkan: Rüzgarın taşıdığı kumları oluşturduğu hilal biçimindeki kumullardır.

Lös: Rüzgarların taşıdığı ince yapıdaki malzemeleri, hızının azaldığı yerlerde biriktirmesiyle oluşan toprak depolardır.

Coğrafi Not: Kumul tepeleri yer değiştirebilen şekillerdir. Bu nedenle çöllerde yapılan karayolları sürekli kumlarla kapanabilir ve ulaşım zorlaşabilir. Bu durumu önlemek için yol kenarlarına çit ve ağaçlar dikilir.

Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Yerşekilleri

Dalga, deniz yüzeyinde rüzgarların etkisiyle oluşan salınım hareketleridir. Akıntı ise okyanus ve denizlerdeki su kütlelerinin çeşitli nedenlerle yer değiştirmesidir. Akıntıların oluşmasında sıcaklık farkı, seviye farkı, şiddetli rüzgarlar, gelgit olayları, tuzluluk farkı etkilidir.

Aşınım Şekilleri:

Falez (yalıyar): Dalgaların kıyıları aşındırması sonucunda kıyılarda oluşan dik kaya duvarlarıdır.

Aşınım düzlüğü: Falezlerin gerilemesiyle birlikte falezlerin önünde oluşan düzlüklerdir. Abrazyon platformu da denir.

Doğal köprüler: Dalgaların aşındırması sonucunda kıyıda oluşan doğal oluşumlu köprülerdir.

Birikim Şekilleri:

Plaj (kumsal): Dalgaların taşıdığı malzemeleri kıyı boyunca biriktirmesi sonucunda oluşan kumluk alanlardır.

Kıyı oku: Dalga ve akıntıların taşıdığı malzemeleri kıyıdan açığa doğru biriktirmesiyle oluşan kum setleridir.

Kıyı kordonu: Dalga ve akıntıların taşıdığı malzemeleri kıyıya paralel olarak biriktirmesi sonucu oluşan kum setleridir.

İlginç Bilgi: Lagün, kıyı kordonlarının bir koy veya körfezin önünü kapatması sonucunda oluşan göllere verilen isimdir. Tombolo ise kıyı okunun adaları karaya bağlaması sonucu oluşan şekillerdir. Türkiye'de Göksu deltasındaki Paradeniz Lagünü önemli bir örnektir.