Sözcükte Anlam

Sözcükler, iletişimimizin yapı taşlarıdır. Bir sözcüğün taşıyabileceği farklı anlamları bilmek, dili etkili kullanmanın anahtarıdır.

Sözcükler kullanıldıkları bağlama göre farklı anlamlar kazanabilir:

• Gerçek anlam: Sözcüğün akla gelen ilk anlamıdır. "Pencere kenarından soğuk geliyordu."
• Mecaz anlam: Sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır. "Soğuk bakışlarına bir anlam veremedim."
• Yan anlam: Gerçek anlamdan tamamen kopmadan benzerlik yoluyla kazanılan anlamdır. "Odanın etrafında renk renk çiçekler vardı."

📌 Dikkat: Bir sözcük cümle içinde kullanılırken farklı anlamlar kazanabilir. Örneğin "ağız" sözcüğü farklı cümlelerde gerçek, mecaz, yan ve terim anlam kazanabilir.

Sözcükleri soyut-somut ve genel-özel olarak da sınıflandırabiliriz:

• Somut anlam: Duyu organlarıyla algılanabilen kavramları karşılar (ağaç, taş, elektrik).
• Soyut anlam: Duyu organlarıyla algılanamayan, zihin yoluyla kavranabilen kavramları karşılar (mutluluk, sevgi, akıl).
• Genel anlam: Bir türün tamamını karşılar. "Kitap en iyi dosttur."
• Özel anlam: Türün dar bir kısmını karşılar. "Kitap çok sıkıcıydı."

Sözcükler arasındaki anlam ilişkileri de önemlidir:

• Eş sesli (sesteş) sözcükler: Yazılışları aynı, anlamları farklı sözcüklerdir. "Yüzünü yıl yıl geçe de unutmam."
• Eş anlamlı sözcükler: Yazılışları farklı, anlamları aynı olan sözcüklerdir. "Hikaye-öykü"
• Zıt anlamlı sözcükler: Anlamları birbirine ters düşen sözcüklerdir. "Zengin-fakir"

Söz öbekleri, deyim ve atasözleri dilde zenginlik yaratır:

• Söz öbeği: Tek sözcükle anlatılamayan kavramları karşılamak için kullanılır.
• Atasözü: Deneyim ve gözlemlere dayanarak söylenen, öğüt veren kalıplaşmış sözlerdir. "Damlaya damlaya göl olur."
• Deyim: En az iki sözcükten oluşan, kalıplaşmış söz öbekleridir. "Baltayı taşa vurmak"

Dil zenginliğimizi artıran diğer anlatım yolları şunlardır:

• Ad aktarma: Bir sözcüğün başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır.
• Deyim aktarması: İnsandan doğaya, doğadan insana, doğadan doğaya, duyudan duyuya yapılan aktarmalardır.
• İkileme: Anlamı kuvvetlendirmek için sözcükleri tekrarlama veya yakın anlamlı sözcükleri yan yana kullanmadır. "Mini mini", "şırıl şırıl", "eğri büğrü"

Cümlede Anlam

Cümle, düşüncelerimizi ifade eden en temel dil birimidir. Cümlelerin anlamını iyi çözümlemek, metni doğru anlamanın ve yorumlamanın ilk adımıdır.

Anlamına Göre Cümleler

Cümleler, taşıdıkları anlam ve ifade şekillerine göre farklı kategorilere ayrılır:

• Doğrudan Anlatım: Bir kişinin sözlerini olduğu gibi aktarır. "Ayşe, 'Bugün çok çalıştım.' dedi."

• Dolaylı Anlatım: Başkasına ait sözleri değiştirerek aktarma şeklidir. "Ayşe, bugün çok çalıştığını söyledi."

• Öznel Cümle: Kişiden kişiye değişkenlik gösteren, kanıtlanamayan yargılardır. "Türkiye'nin en güzel ili İstanbul'dur."

• Nesnel Cümle: Kişiden kişiye değişmeyen, kanıtlanabilen yargılardır. "İstanbul, kalabalık şehirlerden biridir."

Okuduğunuz metinlerde farklı cümle türleriyle karşılaşırsınız:

• Tanım Cümlesi: Bir kavramın ne olduğunu açıklar. "Şiir, büyük zekaların rüyalarıdır."
• Eleştiri Cümlesi: Bir eser veya durum hakkında değerlendirme yapar. "Bu kitap, uzun betimlemeleriyle okuyucuyu sıkıyor."
• Karşılaştırma Cümlesi: İki veya daha fazla şeyi kıyaslar. "Kışın Erzurum, İstanbul'dan daha soğuk olur."

Cümlelerin Anlam İlişkileri

Cümleler arasında çeşitli anlam ilişkileri bulunur:

1. Neden-Sonuç Cümleleri: Bir eylemin hangi gerekçeyle yapıldığını belirtir. "Arabamı sattığım için toplu taşıma kullanıyorum."

2. Amaç-Sonuç Cümleleri: Eylemin hangi amaca bağlı olarak gerçekleştirildiğini gösterir. "Buraya tatil yapmak için geldiler."

3. Koşul-Sonuç Cümleleri: Bir durumun gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu belirtir. "Sinemaya gidebilirsin ama önce odanı topla."

🔍 İyi Bilgi: Öznel ve nesnel yargıları ayırt ederken "kanıtlanabilirlik" ölçütünü kullanın. Nesnel yargılar kanıtlanabilir, öznel yargılar kişiden kişiye değişir ve kanıtlanamaz.

Anlatımı Güçlendiren Kavramlar

Metinlerde karşılaşacağınız bazı önemli anlatım özellikleri:

• Özlülük: Az sözle çok şey anlatmak
• Akıcılık: Anlatımın pürüzsüz olması
• Açıklık: Anlatımın herkes tarafından aynı şekilde anlaşılması
• Yalınlık: Anlatımın süsten uzak olması
• Evrensellik: Tüm insanlığa seslenecek özellikleri taşıması
• Ulusallık: Milli özellikleri yansıtması

Paragraf

Paragraf, aynı konuyu ele alan cümlelerin bir araya gelmesiyle oluşan metin birimidir. Paragrafları doğru çözümlemek, sınavlarda başarılı olmak için çok önemlidir.

Paragrafın Bölümleri

Bir paragraf genellikle üç bölümden oluşur:

1. Giriş Bölümü: Bağlayıcı öğeler bulunmayan, genel ve bağımsız yargıların olduğu bölümdür.
2. Gelişme Bölümü: Konunun örneklerle zenginleştirilip açıklandığı bölümdür.
3. Sonuç Bölümü: Konunun özetlendiği ve bir sonuca bağlandığı bölümdür.

Paragrafta Anlam

Paragrafı anlamak için dört temel unsuru belirlemelisiniz:

Anlatım Teknikleri

Paragrafta kullanılan anlatım teknikleri yazının amacını ve üslubunu belirler:

• Açıklayıcı Anlatım: Okuyucuyu bilgilendirmeyi amaçlar.
• Tartışmacı Anlatım: Bir düşüncenin savunulduğu veya çürütüldüğü anlatımdır.
• Betimleyici Anlatım: Gözlemlenen bir şeyin okuyucunun gözünde canlandırılmasıdır.
• Öyküleyici Anlatım: Belirli bir yer ve zaman içerisinde geçen bir olayın anlatımıdır.

Düşünceyi Geliştirme Yolları

Yazarlar düşüncelerini çeşitli yöntemlerle geliştirir:

• Tanımlama: "Nedir, kimdir?" sorularına yanıt verir.
• Karşılaştırma: İki ya da daha fazla varlık veya kavramın benzer ve farklı yönleriyle kıyaslanmasıdır.
• Örnekleme: Düşünceyi somutlaştırmak için örnekler verilmesidir.
• Benzetme: Bir varlık ya da kavramın başka bir varlık ya da kavrama benzetilerek anlatılmasıdır.
• Tanık Gösterme: Düşünceyi desteklemek için uzman kişilerin görüşlerine başvurulmasıdır.
• Sayısal Verilerden Yararlanma: İstatistiklerle düşüncenin kanıtlanmasıdır.

💡 Paragraf Çözme Taktiği: Bir paragraf sorusunda önce paragrafı dikkatlice okuyun, konusunu belirleyin, ardından ana düşünceyi tespit edin. Şıklarda ana düşünceye en yakın ifadeyi bulun.

Paragrafta akışı bozan cümle sorularında dikkatli olun. Bu tür sorularda konu bütünlüğünü bozan, farklı bir düşünce içeren cümleyi bulmanız gerekir.

İsim (Ad) ve Zamir (Adıl)

Dildeki en temel sözcük türlerinden olan isimler ve zamirler, cümlede farklı görevler üstlenir ve anlamı şekillendirir.

İsim (Ad)

İsimler, varlıkların, duyguların, düşüncelerin, kavramların ve çeşitli durumların karşılığı olan sözcüklerdir.

Varlıklara Verilişine Göre Adlar:

• Cins Ad (Tür Adı): Aynı türden varlıkları karşılayan sözcüklerdir. Örnek: papatya, çiçek, şehir
• Özel Ad: Tek olan, benzeri olmayan varlıkları karşılayan sözcüklerdir. Örnek: Sabahattin Ali, İstanbul, Galatasaray Lisesi

Varlıkların Oluşuna Göre Adlar:

• Somut Ad: Beş duyudan herhangi biriyle algılanabilen varlıklardır. Örnek: kâğıt, kalem, yağmur
• Soyut Ad: Beş duyudan herhangi biriyle algılanamayan kavramlardır. Örnek: mutluluk, sevinç, zeka

Varlıkların Sayılara Göre Adlar:

• Tekil Ad: Sayıca tek bir varlığı karşılayan adlardır. Örnek: ağaç, kalem
• Çoğul Ad: "-lar/-ler" eki alarak aynı türden birden fazla varlığı karşılayan adlardır. Örnek: ağaçlar, kalemler
• Topluluk Adı: Çoğul eki almadığı hâlde çoğul anlamı olan adlardır. Örnek: orman, sürü, deste

Zamir (Adıl)

Zamirler, adların yerini tutan sözcük türleridir. Türkçede beş tür zamir vardır:

1. Kişi (Şahıs) Zamiri: İnsan adlarının yerini tutar. Örnek: ben, sen, o, biz, siz, onlar

   • "O ve onlar" zamirleri insan dışı varlıklar için kullanılırsa işaret zamiri olur.
   • Dönüşlülük Zamiri: "Kendi" sözcüğüdür. Örnek: Bu resmi kendisi yapmış.

2. İşaret Zamiri: Adların yerini işaret yoluyla tutar. Örnek: bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar

   • İşaret zamiriyle işaret sıfatını karıştırmamak gerekir: Zamirler adın yerini tutar, sıfatlar adı belirtir.

3. Belgisiz Zamir: Adların yerini belgisizlik yönüyle tutar. Örnek: bazı, kimi, biri, çoğu, hepsi

4. Soru Zamiri: Adların yerini soru yoluyla tutar. Örnek: hangisi, nereye, ne, kim

   • Soru zamirleriyle soru sıfatlarını karıştırmamak gerekir.

5. Ek Hâlindeki Zamirler:

   • İlgi Zamiri: Adın yerini tutan "-ki" ekidir. Örnek: Sizinki yine okula gitmemiş.
   • İyelik Zamiri: Aitlik anlamı katan tamlanan ekleridir $-m, -n, -ı, -miz, -nız, -ları$.

⚠️ Önemli Not: "O" sözcüğünün zamir mi sıfat mı olduğunu anlamak için cümleyi incelemek gerekir: "O, senin değil miydi?" (zamir), "O evde yıllardır kimse yaşamıyor." (sıfat)

Zamirler, bütün ad çekim eklerini alabilir. Adları yerini tutan bu sözcükler, cümlede farklı görevlerde kullanılabilir. Sınavlarda zamir-sıfat ayrımını iyi yapabilmeniz önemlidir.

Sıfat (Ön Ad)

Sıfatlar, adları niteleyen veya belirten sözcük türleridir. Cümlede adlardan önce gelerek onları çeşitli yönlerden tamamlarlar.

Niteleme Sıfatı

Adları renk, durum, biçim bakımından tamamlayan sıfatlardır. "Nasıl?" sorusuna yanıt verir.

• Akıllı öğrenci (Nasıl öğrenci?)
• Kaygan yol (Nasıl yol?)

Unvanlar: Kişilerin makam, meslek, statü ve rütbelerini belirten sıfatlardır. Adın başında veya sonunda bulunabilir.

• Gazi Mustafa Kemal Paşa
• Ayşe Hatun

İşaret Sıfatı

Adları işaret yoluyla belirten sıfatlardır. "Hangi?" sorusuna yanıt verir.

• Bu çocuk (Hangi çocuk?)
• Öteki ev (Hangi ev?)

⚠️ Dikkat: İşaret sıfatıyla zamir karıştırılmamalıdır. İşaret sözcüğü bir addan önce gelerek onu belirtiyorsa sıfat, adın yerini tutuyorsa zamir olur.

• Bu, senin değil miydi? (Zamir)
• Bu evde yıllardır kimse yaşamıyor. (Sıfat)

Sayı Sıfatı

Adları sayı yoluyla belirten sıfatlardır. Dört türü vardır:

a. Asıl Sayı Sıfatı: Tam sayı bildirir. "Kaç?" sorusuna yanıt verir.

• Üç yüz soru (Kaç soru?)

b. Sıra Sayı Sıfatı: "-inci" ekini alarak "Kaçıncı?" sorusuna yanıt verir.

• Birinci kat (Kaçıncı kat?)
• Sekizinci hafta (Kaçıncı hafta?)

c. Üleştirme Sayı Sıfatı: "-ar, -er, -şar, -şer" eklerini alarak "Kaçar?" sorusuna yanıt verir.

• Altışar kitap (Kaçar kitap?)
• Beşer saat (Kaçar saat?)

d. Kesir Sayı Sıfatı: Kesir olarak adları belirten sıfatlardır.

• Dörtte bir şans (Kaçta kaç şans?)
• Yarım ekmek (Ne kadar ekmek?)

Belgisiz Sıfat

Adları belgisizlik (belirsizlik) yönüyle belirten sıfatlardır. "Hangi?" sorusuna yanıt verir.

• Birçok kişi
• Bazı insanlar
• Birtakım sorular

Soru Sıfatı

Adları soru yoluyla belirten sıfatlardır.

• Hangi evde oturuyorsun?
• Kaç ekmek alalım?
• Nasıl bir iş istiyorsun?

💡 Pratik Bilgi: Adlaşmış sıfat, sıfat tamlamalarında adın düşmesiyle sıfatın ad görevinde kullanılmasıdır.

• Çürük meyveleri çöpe at. (Niteleme sıfatı)
• Çürükleri çöpe at. (Adlaşmış sıfat)

Sıfatlar cümlenin anlamını zenginleştiren önemli yapı taşlarıdır. Sınavlarda özellikle sıfat-zamir ayrımı ve adlaşmış sıfat konuları sıkça karşınıza çıkacaktır.

Tamlamalar

Tamlamalar, Türkçede sözcüklerin anlamlı birimler oluşturarak birbirine bağlanma şeklidir. Ad tamlamaları ve sıfat tamlamaları olmak üzere ikiye ayrılır.

Sıfat Tamlaması

Sıfatların adların önüne gelerek onlarla oluşturdukları söz öbekleridir. Yapısı şu şekildedir:

Sıfat + Ad
Tamlayan + Tamlanan

Örnek: Çalışkan öğrenci $Sıfat + Ad$

Sıfat tamlamalarında, tamlanana (ada) "nasıl, hangisi, kaç, kaçıncı" soruları sorularak tamlayan (sıfat) bulunur:

• Kırk gün (Kaç gün?)
• Nitelikli yazar (Nasıl yazar?)

Ad Tamlaması

Ad ve ad soylu sözcüklerin aitlik ilgisi yönünden birbirini tamamlamasıyla oluşan söz öbekleridir. Ad tamlamaları, tamlayan ve tamlanandan oluşur.

Ad tamlamalarının özellikleri:

• Tamlayan ve tamlanan zamir olabilir: "Kiminin duası", "Öğrencilerin birçoğu"
• Tamlayan durumdaki zamir düşebilir: "(Benim) Kitabım yok."
• Ad tamlamalarında tamlayan ve tamlanan yer değiştirebilir: "Lambası yanıyordu köşkün."

Ad tamlamaları dört çeşittir:

1. Belirtili Ad Tamlaması: Tamlayanın ilgi eki, tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır. "Neyin/kimin" sorularına yanıt verir.

   • Kitabın sayfası (Neyin sayfası?)
   • Benim kararım (Kimin kararı?)

2. Belirtisiz Ad Tamlaması: Sadece tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır. "Ne" sorusuna yanıt verir.

   • Kitap kapağı (Ne kapağı?)
   • Soru sayısı (Ne sayısı?)

3. Zincirleme Ad Tamlaması: En az iki ad tamlamasının bir araya gelmesiyle oluşur.

   • Mahalle bakkalının camı
   • Öğretmenlerin sınav soruları

4. Takısız Ad Tamlaması: Tamlayan ve tamlananın ek almadığı tamlamalardır. "Nasıl" sorusuna yanıt verir. Tamlayan, tamlananın neye benzediğini veya neyden yapıldığını belirtir.

   • Pamuk yorgan (Nasıl yorgan?)
   • Taş kalp (Nasıl kalp?)

⚠️ Dikkat: Takısız ad tamlaması ile sıfat tamlamasını karıştırmamak gerekir.

• Yaşlı adam (Sıfat tam.)
• Altın bileklik (Takısız ad tam.)

Ad tamlamalarında bir tamlayan, birden çok tamlanana ya da birden çok tamlayan, bir tamlanana bağlanabilir:

• Komşumuzun evi ve bahçesi (Bir tamlayan, iki tamlanan)
• Şiirin ve hikâyenin kuralları (İki tamlayan, bir tamlanan)

Tamlamalar cümlede anlam bütünlüğünü sağlayan önemli yapılardır. TYT sınavında tamlamaların yapısını ve özelliklerini bilmek, hem anlam hem dil bilgisi sorularında başarılı olmanızı sağlayacaktır.

Zarf (Belirteç)

Zarf (belirteç), fiilleri, fiilimsileri, sıfatları ve kendi türünden sözcükleri çeşitli yönlerden belirten sözcük türüdür. Zarflar, cümleye anlam zenginliği katarak, eylemlerin nasıl, ne zaman, nerede ve ne kadar gerçekleştiğini açıklar.

Durum Zarfı

Eylemleri ve fiilimsileri durum yönünden belirten sözcüklerdir. "Nasıl" sorusuna yanıt verir.

• Eğri oturalım doğru konuşalım. (Nasıl konuşalım?)
• Adam çekine çekine içeri girdi. (Nasıl girdi?)

Durum zarfları, bazen eyleme kesinlik, olasılık, yineleme ya da sebep anlamları da katar:

• Oraya asla gitmeyeceğim. (Kesinlik)
• Tane tane anlatırsan belki anlar. (İhtimal)
• Sürekli aynı konuyu konuşuyor. (Yineleme)

⚠️ Dikkat: Niteleme sıfatı ile durum zarfını karıştırmamak gerekir. "Nasıl" sorusu ada sorulduğunda alınan yanıt niteleme sıfatını, eylem ve eylemsiye sorulduğunda alınan yanıt durum zarfını verir.

• Dikkatli bir çocuktu. (Nasıl çocuktu?) - Niteleme sıfatı
• Dikkatli davranıyordu. (Nasıl davranıyordu?) - Durum zarfı

Zaman Zarfı

Eylem ve eylemsileri zaman yönünden belirten sözcüklerdir. "Ne zaman" sorusuna yanıt verir.

• Program birazdan başlıyor. (Ne zaman başlıyor?)
• Az önce konuşan kimdi? (Ne zaman konuşan?)

📌 Unutma: Cümlede zaman anlamı taşıyan her sözcük, belirteç görevinde olmayabilir. Sözcük "ne zaman" sorusuna cevap veriyorsa belirteçtir, vermiyorsa belirteç değildir.

• Akşam, sinemaya gideceğiz. (Ne zaman gideceğiz?) - Belirteç
• Akşam, şairlerin ilham kaynağıdır. (Ne şairlerin ilham kaynağıdır?) - Ad

Yer-Yön Zarfı

Eylem ve eylemsileri yer ve yön ilgisiyle tamamlayan sözcüklerdir. "Nere" sorusuna yanıt verir.

• Dışarı çıkıp herkese kızdı. (Nere çıkıp?)
• Misafirleri içeri alalım. (Nere alalım?)

⚠️ Dikkat: Yer-yön sözcükleri, adları belirttiğinde sıfat; ek aldığında ad olur.

• Biraz ileri gider misiniz? (Belirteç)
• İleri ülkeler daha demokratiktir. (Sıfat)
• Bizi ileride bekleyin. (Ad)

Miktar Zarfı (Azlık-Çokluk / Derecelendirme Zarfı)

Eylem, eylemsi, sıfat, adlaşmış sıfat ya da başka bir zarfın anlamını miktar bakımından tamamlayan zarflardır. "Ne kadar" sorusuna yanıt verir.

• Çok çalışarak sınavı kazandı.
• Oldukça büyük bir evde oturuyor.

Soru Zarfı

Eylemleri soru yoluyla belirten sözcüklerdir.

• Köye ne zaman varırız?
• Bana niye bağırıyorsun?

💡 Unutma: "Ne" sözcüğü cümle içinde farklı görevlerde kullanılır: adın yerini tutarsa adıl (zamir), bir adı belirtip "hangi" sorusuna yanıt verirse sıfat, "niçin" ya da "çok" anlamlarında kullanılırsa zarf olur.

• Sandığın içinde ne var? (Soru adılı)
• Ne gün bize geleceksin? (Soru sıfatı)
• Ne kızıyorsun yine? (Soru zarfı)
• Ne akıllı bir çocuk bu! (Miktar belirteci)

Edat (İlgeç), Bağlaç ve Ünlem

Bu sözcük türleri, cümlelerin akışını ve anlamını düzenleyen, duyguları ifade eden önemli yapı taşlarıdır.

Edat (İlgeç)

Tek başına anlamı olmayan ancak kullanıldığı cümlede anlam kazanan ve diğer sözcükler arasında anlamsal bağ kuran sözcük türüdür. Edatlar cümleden çıkarılınca anlam bozulur ya da değişir.

Önemli edatlar ve kattıkları anlamlar:

• Kadar: Karşılaştırma, yaklaşıklık, ölçü, benzerlik, zaman anlamları katar.

  • Roman, öykü kadar ilgi görmedi. (Karşılaştırma)
  • Elli kadar öğrencisi var. (Yaklaşıklık)

• Gibi: Benzerlik, karşılaştırma anlamları katar.

  • Kesilmiş limon dilimleri gibiydi güneş. (Benzerlik)
  • Senin gibi birini görmedim! (Karşılaştırma)

• İçin: Amaç-sonuç, neden-sonuç, görelik anlamları katar.

  • Onu mutlu etmek için çok uğraştım. $Amaç-sonuç$
  • Sıkıldığı için dışarı çıktı. $Neden-sonuç$

• Göre: Karşılaştırma, uygunluk, görelik anlamları katar.

  • Bu araba seninkine göre daha ucuz. (Karşılaştırma)
  • Anneme göre elbise bakıyorum. (Uygunluk)

⚠️ Dikkat: "Yalnız" ve "ancak" sözcükleri, cümledeki görevlerine göre edat veya bağlaç olabilir.

• Yalnız sana inandım. $Edat - Sadece anlamında$
• Biliyorum yalnız anlatamıyorum. $Bağlaç - Ama anlamında$

Bağlaç

Tek başına anlamı olmayan; aynı görevdeki sözcükleri, söz öbeklerini, anlamca birbiriyle ilgili cümleleri birbirine bağlayan sözcük türleridir. Bağlaçlar cümleden çıkarılınca cümlenin anlamı bozulmaz, sadece daralır.

Önemli bağlaçlar:

• Ve: "Leyla ve Mecnun" bir halk hikâyesidir.
• Veya/Ya da: Annesi veya babası gelsin. / Film izle ya da kitap oku.
• Ki: Martılar ki sokak çocuklarıdır.
• Da/de: Sana da bunları aldım.
• Ne... ne: Ne geldi ne de aradı.
• Hem... hem: Hem sevindi hem sevindirdi.
• Ama: Okudum ama anlamadım.

💡 Pratik bilgi: "ile" bağlacını ayırt etmek için "ve" yazıp anlam değişmiyorsa bağlaçtır, değişiyorsa edattır.

• Şiirle müzik her zaman birbirinden beslenmiştir. $Bağlaç - ve yazılabilir$
• Elindeki boyayla her tarafı boyadı. $Edat - ve yazılamaz$

Ünlem

Sevinç, acı, korku gibi duyguları anlatan veya seslenme, buyruk, onaylama gibi durumları bildiren sözcük türleridir.

• Hey, buraya bak!
• Eyvah, ona haber vermeyi unuttuk!

Ünlemler, cümle içinde değişik görevlerde de bulunabilirler:

• Kimsenin ahını alma. (Ad)
• Amansız bir derde düştük. (Sıfat)
• Her işi vahlayarak yapma! (Zarf)

Edatlar, bağlaçlar ve ünlemler, cümlenin anlamını ve yapısını zenginleştiren önemli unsurlardır. TYT sorularında bu sözcük türleri arasındaki farkları ayırt etmeniz önemlidir.

Fiil (Eylem)

Fiiller (eylemler), cümlelerin temel yapı taşlarıdır ve iş, oluş, durum bildiren sözcüklerdir. Fiillerin çekim özellikleri, kipler ve zaman kavramları dil bilgisinin önemli konularındandır.

Kip

Fiiller, kip açısından iki ana gruba ayrılır:

Haber Kipleri

İşin, oluşun ya da durumun gerçekleşme zamanını bildiren kiplerdir:

• Görülen Geçmiş Zaman $-dı/-di/-du/-dü$: Eylemin geçmişte yapıldığını ve yapılırken tanık olunduğunu belirtir. "Kitabı beraber okuduk."

• Duyulan Geçmiş Zaman $-mış/-miş/-muş/-müş$: Eylemin geçmişte yapıldığını ve başkasından öğrenildiğini belirtir. "Kitabı beraber okumuşlar."

• Şimdiki Zaman $-yor/-(ı)yor/-makta/-mekte$: Eylemin henüz yapılmakta olduğunu belirtir. "Kitabı beraber okuyoruz."

• Gelecek Zaman $-ecek/-acak$: Eylemin gelecekte yapılacağını belirtir. "Kitabı beraber okuyacağız."

• Geniş Zaman $-r/-ar/-er/-ir/-ır/-maz/-mez$: Eylemin her zaman yapıldığını ve yapılacağını belirtir. "Kitabı beraber okuruz."

Dilek Kipleri

İşin, oluşun ya da durumun gerçekleşme şartını, dileğini, isteğini ve gerekliliğini bildiren kiplerdir:

• Gereklilik $-meli/-malı$: Eylemin yapılması gerektiğini belirtir. "Kitabı okumalısın."

• Dilek-Koşul (Şart) $-sa/-se$: Eylemin gerçekleşmesinin bir şarta bağlı olduğunu belirtir. "Kitabı okursan ne demek istediğimi anlarsın."

• İstek $-a/-e$: Eylemin gerçekleşmesinin bir isteğe bağlı olduğunu belirtir. "Kitabı okuyalım."

• Emir: Eylemin yapılmasını buyurur. Özel bir eki yoktur. "Kitabı oku."

Çekimli Fiil

Fiiller çekimlenme şekillerine göre ikiye ayrılır:

1. Basit Çekimli Eylem: Tek kip eki olan eylemdir. "Gitmeliyim", "Dinledik"

2. Birleşik Çekimli Eylem: Basit çekimli eylemin ek eylem almasıdır.

   • Hikâye: "Biliyordu" $Şimdiki zaman + hikâye$
   • Rivayet: "Yazacakmış" $Gelecek zaman + rivayet$
   • Şart: "Dinlemezse" $Geniş zaman + şart$

Ek Eylem (Ek Fiil)

Sözcük özelliğini yitirip ek durumuna gelen "imek $i-$" eylemidir. İki görevi vardır:

1. Basit çekimli eylemleri birleşik çekimli yapar. "Ah gitmeden görseydim onu." (görse idim)
2. Ad soylu sözcükleri yüklem yapar. "Bugün hava çok sıcaktı." (sıcak idi)

🔍 İyi Bilgi: Fiillerde olumsuzluk "-ma/-me" ekleriyle, soru anlamı ise "mı, mi, mu, mü" ile sağlanır.

• Kitabı okumadım. (Olumsuzluk)
• Onu tanıyor musun? (Soru)
• Onu tanımıyor musun? (Olumsuz soru)

Fiillerde Anlam Kayması

Bir kip ekinin başka bir kip eki yerine kullanılmasıdır. Örneğin:

• "Yarın buraya geliyor." (Aslında gelecek anlamı taşır)
• "Nasrettin Hoca, bir gün göle gider." (Aslında gitmiş anlamı taşır)

Fiiller, cümlenin temel öğesi olan yüklemi oluşturduğu için dil bilgisinin en önemli konularından biridir. Kip, zaman, anlam kayması gibi kavramları iyi anlamanız, sınavlarda başarılı olmanızı sağlayacaktır.

Eylemsi (Fiilimsi)

Eylemsi, eylem anlamını kaybetmeden cümle içinde sıfat, zarf ve ad olarak kullanılan sözcük türüdür. Eylemsiler, yan cümleciği oluşturan önemli yapılardır.

Özellikleri

Eylemsiler şu özelliklere sahiptir:

• Eylem anlamını koruyarak cümle içinde sıfat, zarf ve ad olarak kullanılırlar
• Eylemden türerler
• Olumsuzluk eki $-ma, -me$ alabilirler
• İsim fiil ve sıfat fiil isim çekim eklerini alabilirler
• Fiil çekim eklerini (şahıs ve kip ekleri) almazlar
• Yan cümleciği oluştururlar
• Cümlede ad soylu sözcük gibi görev yaparlar

Eylemsi türleri üçe ayrılır: isim fiil, sıfat fiil ve zarf fiil.

İsim Fiil (Ad Eylem)

Eylem kök ve gövdelerine -ma/-me, -mak/-mek, -(y)ış/-iş/-uş/-üş ekleri getirilerek oluşturulur. Bulundukları cümlede ad olarak kullanılırlar.

Örnekler:

• Okuma, zekâyı güçlendirir.
• Bu yüzü olması şartıyla madalya getirdi.

⚠️ Dikkat: "-ma, -me" isim fiil ekiyle olumsuzluk eki karıştırılmamalıdır.

• Seni dinlemeye geldim. (Ad eylem)
• Onu dinleme artık, dedi. (Olumsuzluk eki)

Sıfat Fiil (Ortaç)

Eylem anlamını yitirmeden cümle içinde genellikle sıfat görevinde olan sözcüklerdir.

Sıfat fiil ekleri: -an/-en, -ası/-esi, -mez/-maz, -ar/-er, -dık/-dik, -ecek/-acak, -miş/-mış

Örnekler:

• Kitap okumayan insanları anlamıyorum.
• Çıkmaz bir sokağa girmiştim.
• Gördüğümüz herkese selam verdi.

💡 İyi Bilgi: Sıfat fiiller bazen adlaşabilir. Bu durumda nitelediği ad düşer ve sıfat fiil, o adın görevini üstlenir.

• Ağlayan adam güler. (Sıfat fiil)
• Dün geceki gösteride tanıdıklar da vardı. (Adlaşmış sıfat fiil)

Zarf Fiil (Bağ Fiil / Ulaç)

Eylem anlamını yitirmeden cümle içinde her zaman zarf görevinde kullanılan sözcüklerdir. Cümleye durum ve zaman anlamı katarlar.

Zarf fiil ekleri: -ip, -arak/-erek, -madan/-meden, -meksizin, -dikçe, -ince, -eli/-alı, -ken, -a...-a, -r...-maz, -asıya, -çasına

Örnekler:

• Gelmeden önce arasam sevinirim.
• Onu beklerken uyuyakaldım.
• Çalışıp bize para gönderecek. (Durum)
• Gelirken ekmek al. (Zaman)

⚠️ Dikkat: "-ken" zarf fiil eki, diğer zarf fiil eklerinden farklı olarak zaman ekinden sonra gelir.

• Giderken bunu al.
• "-ken" zarf fiil eki adlara geldiğinde onları zarf yapar, ama bu durumda eylemsi sayılmaz.
• Çocukken çok yaramazdı. (Yan cümlecik, eylemsi değil)

Kalıcı Ad

Bazı sıfat fiil ve ad eylemler kalıplaşarak eylemsilik özelliğini yitirir ve bir varlık ya da kavrama ad olurlar.

• Dolmuş, çaydanlık, dolma, yapma...

Eylemsiler cümleden çıkarılabilirken çekimli eylemler çıkarılamaz. Bu fark, eylemsilerle çekimli eylemleri ayırt etmenize yardımcı olacaktır. Eylemsiler, cümleleri daha zengin ve karmaşık hale getiren yapılardır.