Sözcükte Yapı ve Ekler

Bu ünite, KPSS sınavında karşımıza sıkça çıkan sözcük yapısı ve ekler konusunu ele alıyor. Sözcüklerin kök ve eklerine ayrılması, yapılarına göre sınıflandırılması ve çeşitli ek türlerinin işlevlerini öğreneceğiz.

KPSS sınavlarında bu konudan düzenli olarak sorular çıkıyor. 2021'de "hangisinin yapısı farklıdır", 2020'de "belirtme eki -i ile iyelik eki -i'nin farkı", 2019'da "yapım ve çekim eki çeşitleri" gibi sorular soruldu.

Not: Sözcükte yapı konusu, KPSS Türkçe testinin değişmez konularından biridir ve her sınavda mutlaka karşınıza çıkacaktır!

Sözcükte Yapı Soruları ve Kök Türleri

KPSS'de sözcük yapısıyla ilgili genellikle şu soru kalıplarıyla karşılaşırsınız:

• Hangisinin "kökü" diğerlerinden farklıdır?
• Hangisinin "türü" diğerlerinden farklıdır?
• Hangisinin "yapısı" farklıdır?
• Altı çizili sözcüklerden hangisi diğerlerinden "farklı bir ek" almıştır?

Kök: Sözcüğün anlamlı, en küçük ve ilk hâlidir. İsim kök ve fiil kök olarak ikiye ayrılır.

Bir sözcüğün kökünün isim mi fiil mi olduğunu anlamak çok basit: köke "-mek" ekleyin. Anlamlı oluyorsa fiil kök, olmuyorsa isim köktür.

İsim kök örnekleri: hor-ladı, Beşiktaş-lılar, Türk-çemizin, baş-arılı

Fiil kök örnekleri: kal(k)-dırmak, öde-vlerim, çöz-dürdüm, duy-gusuzluk

Dikkat! Yansıma sözcükler (şırıl, pat, çıt gibi) isim kök kabul edilir. Kökteş sözcüklerin isim mi fiil mi olduğu, aldığı ek veya cümledeki anlamından anlaşılır.

Sözcüğün Türü ve Çeşitleri

Sözcüğün türü, yapım eki aldıysa yapım ekinden sonraki son hâlidir. "Türü farklıdır" sorularında önce "isim mi, fiil mi" diye bakılır, sonra detaylı olarak "isim, sıfat, zamir, zarf, edat, bağlaç, ünlem, fiilimsi" ayrımı yapılır.

Sözcüğün türünü bulmak için de benzer bir yöntem kullanılır: Yapım eki almış son hâline "-mek" ekleyin. Anlamlı olursa türü fiil, anlamlı olmazsa türü isimdir.

Örneğin:

• "su-la-dı" sözcüğünde, "su" isim köktür fakat -la yapım eki ile fiil olmuştur. Sözcüğün türü fiildir.
• "ger-gin-ler" sözcüğünde, "ger" fiil köktür fakat -gin yapım eki ile isim olmuştur. Sözcüğün türü isimdir.

Türü isim olanlar: ağla-ş-an-lar, sevda-lı-lar, soğu-k-lar, ben-cil-liğ-in-den

Türü fiil olanlar: su-lu-yor-(i)du, vazgeç-il-di, an-la-ş-mış-lar, yaz-dır-mış-lar

Unutma! Sözcüğün türünü belirlerken nasıl başladığı değil, nasıl bittiği önemlidir. Yani son aldığı yapım ekinden sonraki durumuna bakılır.

Sözcüklerin Yapısal Sınıflandırması

Sözcüğün "yapısı farklıdır" sorularında basit, türemiş ve birleşik olma durumlarına bakılır:

Basit sözcük: Hiç yapım eki almamış sözcüktür. İstediği kadar çekim eki alabilir. Örnek: gör-sün-ler, edebiyat-ımız, gel-meli-y-miş

Türemiş sözcük: En az bir tane yapım eki almış sözcüktür. Örnek: öde-v-ler-imiz, tuz-suz-muş, hız-lan-mış

Birleşik sözcük: İki ismin, bir isim ve bir fiilin veya iki fiilin birleşmesiyle oluşan sözcüktür. Örnek: Beşiktaş-lı-lar, öngör-ü-m-ün

Dikkat! Çekim ekleri sözcüğün yapısını değiştirmez. Bir sözcük ne kadar çekim eki alırsa alsın, yapım eki almadıkça basit yapılı sayılır. Birleşik sözcükler yapım eki alsa da yapı olarak birleşik kabul edilir.

Yabancı kökenli birleşik sözcükler veya yabancı dillerden gelen yapım ekleri Türkçede basit kabul edilir. Örneğin: sudoku, edebiyat, otomobil.

Birleşik sözcüklerde birleşmenin bittiği yerden kök alınır! Örneğin: vazgeç-meli-sin, hastane-miz-de.

Birleşik Yapılı Sözcükler ve Birleşik Fiiller

Birleşik yapılı isimler oluşumu yönünden farklı olabilir:

• İsim tamlamasından oluşanlar: camgöbeği, cumartesi, gözyaşı, yeryüzü
• Sıfat tamlamasından oluşanlar: sivrisinek
• Farklı tür birleşmeleri: biçerdöver $F+F=İ$, ateşkes $F+F=İ$, sivrisinek (İ+İ=İ)

Birleşik fiillerin oluşumu 4'e ayrılır:

1. Yardımcı Eylemlerle Oluşanlar: Etmek, eylemek, olmak, kılmak yardımcı eylemleriyle oluşur. Örnek: hissetmek, fark etmek

2. Deyimler: Yapısı bakımından birleşik kabul edilir. Örnek: aba altından sopa göstermek, açığa vurmak

3. Anlamca Kaynaşmış Fiiller: Zamanla iki fiilin veya bir isim ve bir fiilin birleşmesiyle oluşur. Örnek: başvurmak, öngörmek

4. Kurallı Bileşik Eylemler:

   • Sürerlik: -edur, -ekal (gidedurdunuz, bakakaldı)
   • Tezlik: -iver (çözüver)
   • Yeterlik: -ebil (çözebilirim, çözemem)
   • Yaklaşma: -yaz (düşeyazdım)

Önemli! Kurallı bileşik eylemlerin olumsuzu da yapıca birleşiktir. "Çöz" basit fiil, "çözebilir" birleşik fiil. Olumsuzları ise "çözmem" basit fiil, "çözemem" birleşik fiildir.

Yapım Ekleri ve Fiilimsiler

Yapım ekleri, sözcüğe bir önceki anlamıyla ilgili yeni anlam katan eklerdir:

• FFYE (Fiilden Fiil Yapım Eki): çöz-dür-müş-sün, gör-ül-en
• FİYE (Fiilden İsim Yapım Eki): yan(ı)l-ış-ım, ölç-ü-süz
• İİYE (İsimden İsim Yapım Eki): sevda-lı-lar, yal(ı)n-ız-dır
• İFYE (İsimden Fiil Yapım Eki): ben(i)z-e-miş, baş-la-dı-k

Fiilimsi ekleri de yapım eki sayılır ve hepsi "FİYE" (Fiilden İsim Yapım Eki) kabul edilir:

1. İsim-fiil ekleri: -ma, -ış, -mak
2. Sıfat-fiil ekleri: -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş
3. Zarf-fiil ekleri: -ken, -alı, -e, -madan, -ince, -ip, -arak, -dikça, -e...e, -r...mez, -asiye, -dığında, -maksızın

Çatı Ekleri $-laş, -leş hariç$ "FFYE" kabul edilir:

• Öznesine göre: -ı, -n, -ş
• Nesnesine göre: -r, -t, -dır

Olumsuzluk Ekleri:

• İsimlere gelen -sız: "İİYE" kabul edilir
• Fiillere gelen -me: "FFYE" kabul edilir

Önemli Not: Sıfat yapan -ki yapım ekidir, ilgi zamiri olan -ki ise çekim ekidir. Örnek: sokak-ta-ki adam (yapım eki), benim-ki (çekim eki)

Çekim Ekleri: İsimlere Gelen Çekim Ekleri

Çekim ekleri sözcüğe yeni anlam katmaz, sözcüğün cümle içinde diğer sözcüklerle ilişkisini sağlar.

Çokluk (Çoğul) Eki: -ler / -lar

• İsimlere geldiğinde çokluk anlamı katar: duvarlar, çocuklar
• Süreklilik, aile, millet, benzerleri gibi anlamlar da katabilir
• Fiillere geldiğinde 3. çoğul şahıs eki olur: gittiler, öğrendiler

Tamlama Ekleri:

• İlgi eki $-İN$: benim, senin, onun, bizim, sizin, onların
• İyelik eki (-İ): kalemim, kalemin, kalemi, kalemimiz, kaleminiz, kalemleri

Hâl (Durum) Ekleri:

• Yalın hâl: kitap (∅)
• Belirtme hâli: kitabı $-i$
• Yönelme hâli: kitaba $-e$
• Bulunma hâli: kitapta $-de$
• Ayrılma hâli: kitaptan $-den$

Sınav İpucu! Belirtme hâl eki $-i$ ile iyelik eki $-i$ sıkça karıştırılır. ÖSYM son yıllarda bu konudan 5 kez soru sordu! Sözcük cümlede nesne görevinde ise belirtme hâl eki, tamlama içinde tamlanan ise iyelik ekidir. Örnek: "Öğrencileri dışarı çıkardılar" (nesne, hâl eki) vs "Beşiktaş taraftarı tanınır" (tamlama, iyelik eki)

Çekim Ekleri: Hâl Ekleri ve Fiillere Gelen Çekim Ekleri

Hâl Ekleri Özellikleri:

Yalın hâl eklerden herhangi birini almamış durumdur. Sözcüğün başka ekleri alması (çokluk, iyelik vb.) yalın hâlini bozmaz. Örnek: sınav, sınavlar, sınavımız (hepsi yalın hâlde)

Belirtme hâli $-i$ eki, sözcüğü cümlede belirtili nesne yapar. İyelik eki -i ile karışmaması için cümledeki görevine bakılır.

Yönelme $-e$, bulunma $-de$ ve çıkma $-den$ hâl ekleri, eklendiği sözcüğü cümlede "dolaylı tümleç" veya "zarf tümleci" yapar. Bazen yapım eki veya tamlama eki olarak da kullanılabilir.

Fiillere Gelen Çekim Ekleri:

1. Kişi (Şahıs) Ekleri:

   • Ben gitti-m
   • Sen gitti-n
   • O gitti
   • Biz gitti-k
   • Siz gitti-niz
   • Onlar gitti-ler

2. Kip Ekleri:

   • Haber kipleri: -yor (şimdiki), -ecek (gelecek), -r (geniş), -di (görülen), -miş (duyulan)
   • Dilek kipleri: ∅ (emir), -e (istek), -se (şart), -meli (gereklilik)

Önemli! Kişi ekleri fiillere, iyelik ekleri isimlere gelir. Bir fiil kip eklerinden birini hiç almazsa veya 1 tane alırsa basit zamanlı, iki tane alırsa birleşik zamanlı olur.

Ek Fiiller ve Kip Ekleri

Ek Fiil Kullanımları:

İsimlere gelen ek fiiller: -idi, -imiş, -ise, -im, -sin, -iz, -siniz, -ler, -dir

• İsim soylu sözcükleri yüklem yapar
• Örnek: öğretmendim, hastasın, güzeldir

Fiillere gelen ek fiiller: -idi, -imiş, -ise, -dir

• Birleşik zamanlı çekimli fiil yapar
• Örnek: gelmiştim, görecekmiş, bilseydim

Ek fiiller benzer eklerle karışabilir. -idi, -imiş ekleri kip ekleriyle karışabilir. Bunların ek fiil mi kip eki mi olduğunu anlamak için sayısına bakılır:

• Bir tane geldiyse kip ekidir
• İkinci olarak geldiyse ek fiildir

Dikkat! "-dir" ek fiildir ama eklendiği fiili birleşik zaman yapmaz! "Gel" basit zaman, "gelecek" basit zaman, "gelecektir" basit zaman, "gelecekti" birleşik zamandır!

Kip Eklerinin Özellikleri:

• Haber kipleri zaman bildirir: -yor, -ecek, -r, -di, -miş
• Dilek kipleri istek bildirir: ∅ (emir), -e (istek), -se (şart), -meli (gereklilik)

Pratik Bilgi: Bir fiil birleşik zamanlıysa mutlaka iki kip eki almıştır: "çözmüştü", "okumalıysa", "geleymiş" gibi.

Ek Fiil Türleri ve Sözcük Çözümlemeleri

Ek Fiil Çeşitleri:

İsimlere gelen ek fiiller, isim soylu sözcükleri yüklem yapar:

• -idi, -imiş, -ise, -im, -sin, -iz, -siniz, -ler, -dir

Fiillere gelen ek fiiller, birleşik zamanlı çekimli fiil yapar:

• -idi, -imiş, -ise, -dir

Ek Fiillerin Karışabileceği Durumlar:

• -idi ve -imiş ekleri hem kip eki hem ek fiil olabilir
• Tek geldiklerinde kip eki, ikinci olarak geldiklerinde ek fiil olurlar

Örnek Çözümlemeler:

• "Vurgulanmıştı": vurgu (isim kök) + la (İFYE) + n (FFYE) + mış (kip eki) + tı (ek fiil)
• "Hissedilmişse": his (isim kök) + et (İFYE) + il (FFYE) + miş (kip eki) + se (ek fiil)
• "Vazgeçebilmiştir": vaz (isim) + geç (fiil) + ebil (FFYE) + miş (kip eki) + tir (ek fiil)
• "Öğretmendi": öğret (fiil kök) + men (FİYE) + di (ek fiil)

Sınav Taktiği: Sözcükleri çözümlerken önce kökü bulun, sonra sırasıyla yapım eklerini ve çekim eklerini belirleyin. Bu teknik, KPSS sınavında büyük avantaj sağlayacaktır!