Kuvayımilliye Hareketinin Oluşumu ve Millî Mücadele'ye Hazırlık

İşgallerin başlamasıyla Türk halkının direnişi de başladı. İzmir'in 15 Mayıs 1919'da Yunanlılar tarafından işgali, Millî Mücadele'nin fitilini ateşleyen en önemli olaylardan biridir. İngilizler Paris Barış Konferansı'nda sahte belgelerle İzmir'i Yunanlılara vermeyi başarmıştı.

İzmir'e giren Yunan kuvvetlerine ilk kurşunu atan Hasan Tahsin (Osman Nevres), Batı'daki ilk Türk silahlı direnişini başlatmıştır. Yunanlıların İzmir'de halka yaptığı kötü muameleler ve katliamlar, Türk halkının tepkisini artırmıştır.

İzmir'in işgali sonucunda Türk halkı Yunanlılara karşı silahlı direnişe başlamış ve Reddi İlhak Cemiyeti'nin çalışmaları ile Kuvayımilliye birlikleri kurulmuştur. Bu işgal, İşgallerin kalıcı olduğu gerçeğini göstermiş ve İtalya'nın İtilaf Devletleri'nden uzaklaşmasına neden olmuştur.

Önemli Not: Amiral Bristol Raporu (13 Ekim 1919), İzmir'in işgalinin haksız olduğunu tüm dünyaya duyuran ilk resmi belgedir. Raporda İzmir'de Türklerin çoğunlukta olduğu belirtilmiştir.

Kuvayımilliye (Milis Güçleri) Hareketi

Kuvayımilliye, Anadolu'nun işgali karşısında halkın kendi kendini savunmak için oluşturduğu direniş güçleridir. İşgalciler karşısında Osmanlı Devleti'nin sessiz kalması ve Türk halkının can ve mal güvenliğini sağlayamaması, bu hareketin doğmasına neden oldu. İlk Kuvayımilliye birliği Ödemiş'te kurulmuş, zamanla Batı Cephesi'nde Denizli'den Ayvalık'a kadar 12 bin kişilik bir teşkilat oluşturulmuştur.

Kuvayımilliye'nin hem olumlu hem olumsuz yönleri vardı. Olumlu yönleri arasında Yunan ordusunun ilerlemesini yavaşlatması, Türk köylerini çete saldırılarından koruması ve düzenli ordunun kurulmasına zaman kazandırması sayılabilir. Ancak bölgesel amaçlı kurulması, merkezi otoriteden yoksun olması ve zaman zaman halka baskı yapması gibi olumsuz yönleri de vardı.

Bu olumsuzluklar nedeniyle Kuvayımilliye birlikleri daha sonra kaldırılmış ve yerini Düzenli Ordu'ya bırakmıştır.

Millî Cemiyetler ve Millî Varlığa Düşman Cemiyetler

Bu dönemde çeşitli cemiyetler kurulmuştur. Bunlar millî varlığa düşman (zararlı) cemiyetler ve millî (yararlı) cemiyetler olarak ikiye ayrılır. Zararlı cemiyetler kendi içinde Türk-Müslüman cemiyetler ve azınlık cemiyetleri olarak ayrılır.

Millî cemiyetler, Millî Mücadele'yi desteklemek için kurulmuş ve hepsine Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti denmiştir. Bu cemiyetler Sivas Kongresi'nde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adı altında birleştirilmiştir.

Millî Varlığa Düşman Cemiyetler

Türk ve Müslümanların kurduğu cemiyetler arasında Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Sulh ve Selamet-i Osmaniye Fırkası, İslam Teali Cemiyeti, Kürt Teali Cemiyeti, Wilson Prensipleri Cemiyeti ve İngiliz Muhipler Cemiyeti gibi kuruluşlar yer alıyordu. Bunlar genellikle saltanat ve hilafet yanlısı olup manda ve himaye fikrini savunuyorlardı.

Azınlıkların kurduğu cemiyetler arasında ise Etnik-i Eterya Cemiyeti (Rum), Mavri Mira Cemiyeti (Rum), Pontus Rum Cemiyeti (Rum), Taşnak ve Hınçak Cemiyeti (Ermeni), Alyans İsrailist ve Makabi Cemiyeti (Yahudi) bulunuyordu. Bu cemiyetler, Wilson İlkelerine göre çoğunluğu sağlayıp bağımsız olmak için kurulmuşlardı ve İtilaf Devletleri tarafından destekleniyorlardı.

Özellikle Pontus meselesi, Doğu Karadeniz'de bir Rum Devleti kurma çabasıydı. Bu amaçla ilk teşkilatlarını 1904 yılında Merzifon Amerikan Koleji'nde oluşturmuş ve 1908 yılında Atina'da Küçük Asya Derneği'ne bağlı olarak çalışmalarını sürdürmüşlerdi.

Dikkat! Mavri Mira Cemiyeti, İstanbul Rum Patrikhanesi'nin desteğiyle kurulmuş ve Megalo İdea'yı (Büyük Bizans İmparatorluğunu yeniden kurmak) gerçekleştirmeyi amaçlamıştır.

Millî Cemiyetler

Millî cemiyetler, vatanın kurtuluşu için çalışan ve Millî Mücadele'yi destekleyen kuruluşlardı. Bunlar arasında:

Trakya Paşaeli Heyet-i Cemiyeti: Batı Trakya'nın işgal edilmesini engellemek için Edirne'de kurulmuş ilk millî cemiyettir. Trakya'da Türklerin çoğunlukta olduğunu kanıtlamak için gazeteler çıkarmıştır.

Millî Kongre Cemiyeti: Partiler üstü bir tutum izleyerek millî birliği tesis etmeye çalışmıştır. Kuvayımilliye ismini ilk kez kullanmış ve millî cemiyetlerin tek isim altında birleşmesini dile getiren ilk cemiyettir.

Kars İslam Şurası: Wilson Prensiplerine uygun olarak kurulmuş, Elviye-i Selase'nin (Kars, Ardahan, Batum) Ermeni ve Gürcülere verilmesini engellemeyi amaçlamıştır.

Kilikyalılar Cemiyeti: Çukurova bölgesinin Fransız ve Ermeni işgalinden kurtarmak için Ali Fuat Paşa'nın girişimleri ile kurulmuştur.

Diğer önemli millî cemiyetler arasında İzmir Müdafaa-i Hukuki Osmaniye Cemiyeti, Reddi İlhak Cemiyeti, Mim Mim Grubu ve Karakol Cemiyeti, Trabzon Müdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti, Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti yer almaktadır.

Bilgi Notu: Anadolu Kadınları Müdafaa-i Vatan Cemiyeti, Melek Reşit Hanım ve arkadaşları tarafından Sivas'ta kurulmuş, İtilaf Devletleri'ne ve İstanbul Hükümeti'ne karşı protestolar yapmış, Millî Mücadele'ye para ve malzeme yardımında bulunmuştur.

Millî Mücadele'ye Hazırlık (Genelgeler-Kongreler) Dönemi

Mondros Ateşkesi imzalandığında Suriye'de Yıldırım Orduları komutanı olan Mustafa Kemal Paşa, 13 Kasım 1918'de İstanbul'a çağrılmıştı. İstanbul'a geldiğinde boğazda demir atmış İtilaf donanmasını görünce onlara "Geldikleri gibi giderler" demiştir. Bu söz, Mustafa Kemal'in işgallere karşı kararlılığını ve ileri görüşlülüğünü gösteriyordu.

Mustafa Kemal Paşa ve bir grup arkadaşı, İstanbul'da kurtuluş çareleri aradı ancak bulamadı. Bu sırada Samsun'da Rum-Türk çatışmaları yaşanmıştı. İngiltere'nin baskısıyla Osmanlı Devleti güvenliği sağlamak için bölgeye müfettiş göndermeye karar verdi. IX. Ordu Müfettişi olarak görevlendirilen Mustafa Kemal Paşa'ya geniş yetkiler verildi:

• Doğu'daki tüm mülki idarecilere emretmek
• Samsun'da güvenliği sağlamak
• Silah ve cephaneyi kontrol altına almak
• Silah dağıtan, asker toplayan oluşumları dağıtmak

Mustafa Kemal Paşa ve beraberindekiler 16 Mayıs 1919'da İstanbul'dan Bandırma Vapuru ile hareket etmiş ve 19 Mayıs 1919'da Samsun'a varmıştır. Bu tarih, Millî Mücadele'nin başlangıç tarihi olarak kabul edilir.

Önemli! Mustafa Kemal Paşa, 22 Mayıs 1919'da İstanbul Hükümeti'ne gönderdiği Samsun Raporu'nda, Samsun'daki karışıklıkların sebebinin Rumlar olduğunu, Türklerin başka bir devletin mandasına tahammülünün olmadığını ve milletin, millî hakimiyet esasını ve Türk milliyetçiliğini kabul ettiğini vurgulamıştır.

Havza Genelgesi (28-29 Mayıs 1919)

Mustafa Kemal, Samsun'dan daha güvenli bir yer olan Havza'ya geçti ve millî bilinci uyandırmak için Havza Genelgesi'ni yayımladı. Bu genelgede:

• Büyük ve heyecanlı mitinglerle işgallerin protesto edilmesi
• Gösteriler sırasında düzenin korunması ve Hristiyan halka karşı saldırı yapılmaması
• Askerî birliklerin, cephane ve silahların teslim edilmemesi gibi istekler yer alıyordu

Bu genelge, Mustafa Kemal'in IX. Ordu Müfettişliği görevine aykırı hareket ettiğini gösteriyordu. Genelgenin ardından Anadolu'nun birçok yerinde işgalleri protesto eden mitingler düzenlendi. İlk miting Mustafa Kemal'in katılımıyla Havza'da yapıldı.

İstanbul Hükümeti, İtilaf Devletleri'nin baskısıyla Mustafa Kemal'i İstanbul'a geri çağırdı. Ancak o bu çağrıya uymayarak Amasya'ya geçti.

Amasya Genelgesi (22 Haziran 1919)

Mustafa Kemal, çalışmalarını bir program haline getirmek, millî birliği sağlamak ve Millî Mücadele'nin amacını, gerekçesini ve yönetimini belirlemek için Amasya Genelgesi'ni yayınladı. Bu genelge, Kâzım Karabekir, Ali Fuat Paşa, Refet Bele ve Rauf Orbay'ın da imzaları ile yayınlandı.

Bilgi Notu: Genelge, tamim ve bildiri kelimeleri aynı anlamda kullanılır.

Amasya Genelgesi'nin Kararları ve Önemi

Amasya Genelgesi'nde alınan önemli kararlar şunlardır:

1. "Vatanın bütünlüğü, milletin bağımsızlığı tehlikededir." Bu madde Kurtuluş Savaşı'nın gerekçesini belirtmiştir.

2. "İstanbul Hükümeti üzerine aldığı sorumluluğu yerine getirmemektedir." Bu maddeyle ilk defa İstanbul Hükümeti'ne karşı çıkılmıştır.

3. "Milletin bağımsızlığını yine milletin azmi ve kararı kurtaracaktır." Bu madde Kurtuluş Savaşı'nın yöntemini belirtmiş ve millî egemenlik kavramından ilk kez bahsedilmiştir.

4. "Ulusal bir heyetin oluşturulması gereklidir." Bu maddeyle Kurtuluş Mücadelesi kişisellikten çıkarılarak kurumsallaştırılmaya çalışılmıştır.

5. "Anadolu'nun en güvenli yeri olan Sivas'ta millî bir kongre toplanacaktır." Bu maddeyle millî birlik ve beraberlik sağlanmak istenmiştir.

6. "Delegelerin olabildiğince çabuk Sivas'a yetişmesi gerekmektedir." Bu maddeyle kararların halkın istekleri doğrultusunda alınması amaçlanmıştır.

7. "Delegeler gerekli görülen yerlerde değişik adlarla yolculuk yapmalıdır." Bu karar güvenlik amacıyla alınmıştır.

Amasya Genelgesi, Millî Mücadele hareketinin ilk siyasi belgesidir ve ulusal egemenliğe dayalı yeni bir Türk devleti kurulması yolunda atılan ilk adımdır. Bu genelgeyle Mustafa Kemal, "Artık İstanbul Anadolu'ya egemen değil, bağlı olmak zorundadır" demiştir.

Amasya Genelgesi, Mustafa Kemal'in resmî görevle yaptığı son çalışmadır. Genelgeden sonra İstanbul Hükümeti tarafından tekrar çağrılmış, ancak bu emre uymayarak askerlik görevinden istifa etmiştir.

Erzurum Kongresi (23 Temmuz - 7 Ağustos 1919)

Doğu Anadolu Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ve Trabzon Muhafaza-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti tarafından düzenlenen Erzurum Kongresi'ne Kâzım Karabekir'in daveti üzerine Mustafa Kemal de katıldı. Kongrenin toplanma nedenleri:

• Doğu vilayetlerinin İtilaf Devletleri'nin tehdidi altına girmesi
• Doğu bölgelerinde bir Ermeni Devleti kurulmasını engellemek
• Doğudaki cemiyetleri birleştirmek

Kongrede alınan en önemli kararlar:

1. Millî sınırlar içinde vatan bir bütündür, asla parçalanmaz. Bu kararla ilk defa millî sınırlardan bahsedilmiş ve tüm Türk ulusunu ilgilendiren ulusal bir karar alınmıştır.

2. Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı millet birleşerek karşı koyacaktır. Bu kararla millî birlik ve beraberlik amaçlanmıştır.

3. Geçici bir hükümet kurulacaktır. Bu kararla ilk defa yeni bir hükümetin kurulmasından bahsedilmiştir. Ayrıca 9 kişiden oluşan Temsil Heyeti kurulmuş ve başkanlığına Mustafa Kemal seçilmiştir.

4. Millî kuvvetleri etkili, millî iradeyi hâkim kılmak temel ilkedir. Bu kararla millet egemenliğinin koşulsuz olarak gerçekleşeceği belirtilmiştir.

Ayrıca kongrede "Manda ve Himaye kabul olunamaz" kararı alınarak manda ve himaye fikri ilk defa reddedilmiştir. Erzurum Kongresi, toplanış amacı bölgesel olsa da aldığı kararlar ulusaldı ve Mustafa Kemal'in Millî Mücadele'nin liderliği yolunu açmıştır.

Önemli Not: Erzurum Kongresi'nde alınan "Millî irade Padişah ve Halife'yi kurtaracaktır" kararı, millî birlik ve beraberlik için alınmıştır.

Sivas Kongresi (4-11 Eylül 1919)

Amasya Genelgesi'nde kararlaştırıldığı üzere Sivas'ta ulusal bir kongre toplandı. Kongrenin amaçları:

• Erzurum Kongresi kararlarını yurdun geneline yaymak
• Ulusal güçleri birleştirmek
• Millî Mücadele'yi tek elden yönetmek

İstanbul Hükümeti kongreyi engellemek için Harput Valisi Ali Galip'i görevlendirmiş ve Fransızların Sivas'ı işgal edeceği haberi yayılmıştı. Ancak Mustafa Kemal büyük bir kararlılıkla kongreyi topladı.

Sivas Kongresi'nde alınan önemli kararlar:

1. Millî sınırlar içinde bulunan vatan parçaları bir bütündür, birbirinden ayrılamaz. Bu kararla Erzurum Kongresi kararları tekrar edilmiştir.

2. Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı millet hep birlikte savunma ve direnme edecektir. Bu kararla millî birlik ve beraberlik vurgulanmıştır.

3. Manda ve himaye kabul edilemez. Bu kararla Erzurum Kongresi kararları tekrarlanmıştır.

4. Temsil Heyeti, millî iradeyi hâkim kılmak esastır. Bu kararla millî egemenliğe vurgu yapılmıştır.

5. Hristiyan azınlıklara siyasal hâkimiyetimizi ve sosyal dengemizi bozacak ayrıcalıklar verilemez. Bu kararla azınlık haklarına sınırlama getirilmiştir.

Ayrıca cemiyetler "Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" adıyla birleştirilmiş ve Temsil Heyeti'nin yetkileri tüm vatanı kapsayacak şekilde genişletilmiştir.

Önemli! Sivas Kongresi'nde Ali Fuat Paşa, Batı Anadolu'daki kuvvetlerin başına getirilmiş ve böylece ilk düzenli ordu adımı atılmıştır.

Amasya Görüşmeleri (20-22 Ekim 1919)

İstanbul Hükümeti, Temsil Heyeti'nin gücünün artması üzerine Salih Paşa'yı Amasya'ya göndererek görüşmeler yapmıştır. İki taraf arasında karara varılan konular:

1. Türk vilayetleri düşmana terk edilmeyecek, hiçbir şekilde manda ve himaye kabul edilmeyecek, Türk vatanının bütünlüğü ve bağımsızlığı korunacaktır.

2. Azınlıklara Türk milletinin siyasi egemenliğini bozacak şekilde imtiyazlar verilmeyecektir.

3. Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, hukuki bir kuruluş olarak İstanbul Hükümeti'nce tanınacaktır. Bu maddeyle Millî Mücadele resmen tanınmış ve meşrulaşmıştır.

4. Meclis-i Mebusan derhal toplanmalı, milletvekili seçimleri serbest yapılmalıdır.

Ancak Meclis'in nerede toplanacağı konusunda anlaşmazlık yaşanmıştır. Mustafa Kemal Paşa, İstanbul'da toplanacak Meclis'te ulusal iradenin hür olarak ortaya konulamayacağını savunmuştur. Nitekim daha sonra İstanbul'un işgaliyle haklılığı ortaya çıkmıştır.

Amasya Görüşmeleri'nin sonucunda seçimler yapılmış ve Müdafaa-i Hukukçular kazanmıştır. Mustafa Kemal Paşa Erzurum'dan milletvekili seçilmiştir.

Temsil Heyeti'nin Ankara'ya Gelişi (27 Aralık 1919)

Temsil Heyeti'nin Ankara'ya gelmesinin nedenleri:

• İstanbul'da açılacak Mebusan Meclisi'nin çalışmalarını yakından takip etmek
• Milletvekilleriyle görüşmek
• Batı Cephesi'ndeki gelişmeleri yakından takip edebilmek
• Millî Mücadele yanlısı olan Ankara halkından destek almak

Mustafa Kemal Paşa, İstanbul'a gidecek milletvekillerinden Sivas Kongresi kararlarının Meclis'e kabul ettirilmesini, Meclis'te Müdafaa-i Hukuk adıyla bir grup kurulmasını, Meclis'in İstanbul dışında toplanmasını ve kendisinin Meclis başkanı seçilmesini istemiştir.