Türkistan'dan Türkiye'ye İlk Adımlar

Türklerin Anadolu macerasına ilk adım, MÖ 8. yüzyılda İskitler'in yaptığı akınlarla başladı. Daha sonra 4. yüzyılda Hunlar ve 6. yüzyılda Sibir Türkleri bu bölgeye ticaret ve geçim için geldiler. Avarlar bile İstanbul'u kuşattı ancak alamadı.

11. yüzyılda nüfusları artan Oğuzlar, Karahanlı ve Gaznelilerin baskısıyla yeni yurt arayışına girdiler. Türklerin "Diyar-ı Rum" (Roma Ülkesi) dedikleri Anadolu, 1071 Malazgirt Zaferi'yle bir Türk yurdu haline geldi. İlginç bir şekilde, Haçlı Seferleri sırasında Batılı tarihçiler bölgeye "Türkiye" (Türk'e ait) demeye başladılar.

Selçuklu Devleti'nin kurucusu Selçuk Bey, Oğuzların Kınık boyundandı ve babasının ölümünden sonra Oğuz Yabgu Devleti'nde Subaşı (ordu komutanı) olarak görev yaptı. Yabgu ile anlaşmazlık yaşayınca yanındakilerle Cend şehrine gelip İslamiyet'i benimsedi.

Not: Türklerin Anadolu'ya gelişi sadece askeri bir hareket değildi, aynı zamanda kültürel bir dönüşümün de başlangıcıydı. Bu göçler sonucunda bugün üzerinde yaşadığımız toprakların temelleri atılmıştır.

Selçuklu Devleti'nin Kuruluşu

Oğuzlar, Selçuk Bey'in torunu olan Tuğrul Bey ve Çağrı Bey etrafında toplandı. 1040 yılında gerçekleşen Dandanakan Savaşı, Türk tarihinin dönüm noktalarından biridir. Gaznelilere karşı kazanılan bu savaş sonucunda Selçuklu Devleti kuruldu ve başkent Cend seçildi.

Savaşı Çağrı Bey'in savaş taktiğiyle kazanan Selçuklular, İslam dünyasında söz sahibi bir devlet haline geldi. Gazneliler ağır bir yenilgiye uğradı ve Selçuklular Horasan'da devlet kurma zeminini elde etti. Tuğrul Bey "Sultan" ilan edildi.

Selçuklular batıya doğru ilerleyişlerini sürdürdü ve 1048'de Bizans'a karşı Pasinler Savaşı'nı yaptılar. Erzurum yakınlarında Ermeni ve Gürcülerle güçlenmiş Bizans ordusuna karşı kazanılan bu zafer, Türklerin Bizans'a karşı ilk önemli başarısıydı.

Bilgi Kutusu: Pasinler Savaşı sonrasında yapılan anlaşmayla İstanbul'daki Arap camii onarılıp ibadete açıldı ve Tuğrul Bey ile halife adına hutbe okundu. Bu durum, Sünni İslam'ın hâkimiyet sembolüydü ve Türklerin İstanbul'da dini varlıklarının resmen tanınması anlamına geliyordu.

Anadolu'nun Kapıları Açılıyor

Malazgirt'e kadar geçen sürede Anadolu'da birçok savaş yapıldı ve birçok şehir yıkıldı. Bu dönemde Doğu Roma (Bizans), Oğuz, Kuman ve Peçeneklerle uğraşırken içeride de sürekli taht değişimleri yaşanıyordu.

Anadolu'daki düzen bozulmuştu. Bizans'ın uyguladığı ağır vergiler, zorla çalıştırma politikaları ve tekfurların halka zulmetmesi, Türklerin Anadolu'ya girişini kolaylaştıran faktörlerdi. Halk, Bizans yönetimine karşı büyük bir hoşnutsuzluk duyuyordu.

Sultan Alp Arslan'ın tahta çıkmasıyla Anadolu'ya yönelik seferler hızlandı. 1064'te Ani Kalesi fethedildi. Bizans'ın yeni imparatoru Romen Diyojen, Türkleri geri püskürtmek amacıyla 1071'de ordusunu Malazgirt'e ulaştırdı. O sırada Mısır'da Fatimiler üzerine seferde olan Sultan Alp Arslan, haberi duyunca Halep'ten Malazgirt önlerine geldi.

Önemli: Anadolu'nun kapılarının açılmasında sadece askeri başarılar değil, Bizans'ın içinde bulunduğu siyasi karışıklık ve halkın yönetime duyduğu tepki de etkili olmuştur. Malazgirt Savaşı öncesinde bile Anadolu'da Türk varlığı hissedilmeye başlanmıştı.

Malazgirt'ten Türkiye Selçuklu Devletine

Malazgirt Savaşı'nda Selçuklular, bozkır savaş taktiğini ustaca kullandılar. Önce geri çekiliyormuş gibi yapıp sonra Bizans ordusunun etrafını sardılar. Bu strateji, Turan Taktiği olarak bilinir ve Bizans'a büyük kayıplar yaşattı. Bu zafer sonucunda Anadolu Türklerin eline geçti.

Bizans'ın batıdan (Avrupa'dan) yardım istemesi, Haçlı Seferlerinin başlamasına neden oldu ve tarihte toplam 8 Haçlı Seferi düzenlendi. Bu seferler, Anadolu'daki Türk varlığını hedef alıyordu.

Kutalmışoğlu Süleyman Şah, 1075'te İznik merkezli Türkiye Selçuklu Devleti'ni kurdu. Onun ardından tahta geçen I. Kılıçarslan, Çaka Bey ile mücadele etti ve I. Haçlı Seferi sırasında başkenti Konya'ya taşıdı. I. Mesut döneminde ise Danişmentlilerle mücadele edildi ve Anadolu'ya "Türkiye" denmeye başlandı. Bu dönemde ilk madeni para bastırıldı.

Dikkat: II. Kılıçarslan zamanında (1176) yapılan Miryokefalon Savaşı, Türklere siyasi üstünlük sağladı. Bu zafer, Türklerin Anadolu'daki varlığını kesin olarak pekiştirdi ve Bizans'ın Anadolu'yu geri alma umutlarını sona erdirdi. Bu dönemde gümüş ve altın para bastırılmaya başlanması, ekonomik güçlenmenin bir göstergesiydi.

Türkiye Selçuklularının Yükselişi ve Düşüşü

I. Gıyaseddin Keyhüsrev tahta geçerek taht yıkılımını önledi, ancak bazı olaylar nedeniyle bir süre hapse atıldı. Onun ardından gelen Rükneddin Süleyman Şah, Ermenilere son vererek devletin gücünü arttırdı.

İzzettin Keykavus döneminde Sinop alındı ve tersane açıldı. Bu gelişme Anadolu ticareti açısından çok önemliydi. Çeşitli devletlerle anlaşmalar yapılarak ticaret geliştirildi ve devletin ekonomik gücü arttı.

Alaaddin Keykubat, Türkiye Selçuklularının en parlak dönemini yaşattı. Alanya (Alaiyye) şehrini imar etti, Artuklulara son verdi ve Sudak limanını fethederek deniz aşırı ilk Türk fethini gerçekleştirdi. Kervansaraylar yaptırdı, surları tamir ettirip güçlendirdi ve hatta kervanları sigortalatmayı başlattı.

Önemli Not: 1230 yılındaki Yassıçemen Savaşı'nda Harzemşahlar yenildi. Ancak bu zafer, Moğolların önündeki engelin kalkmasına neden oldu ve Moğol tehlikesi Anadolu için büyük bir tehdit haline geldi. Kervansarayların ve ticaret yollarının güvenliğinin sağlanması, Anadolu'nun "ticaret cenneti" haline gelmesinde önemli rol oynadı.

Selçuklu'nun Sonu ve Beylikler Dönemi

II. Gıyaseddin Keyhüsrev tahta geçtiğinde Saadettin Köpek ile yaşanan çatışmalar ve katliamlar devleti sarstı. Bu dönemde Baba İshak ayaklanması çıktı. Bu ayaklanma, Türk tarihindeki ilk dini ayaklanma olarak kayıtlara geçti.

1243 yılında Türkiye Selçukluları ile Moğollar arasında yapılan Kösedağ Savaşı, Moğolların zaferiyle sonuçlandı. Bu yenilgi sonucunda İkinci Beylikler Dönemi başladı. Benzer şekilde, Büyük Selçuklu Devleti de daha önce Karahitaylar (Moğollar) ile yaptığı Katvan Savaşı'nı kaybetmişti.

Haçlı Seferlerinin başlamasının çeşitli nedenleri vardı. Dini nedenler arasında Kudüs ve çevresinin Müslümanların elinden alınmak istenmesi, Papa ve din adamlarının sayıyı artırmak için dini kullanması sayılabilir. Siyasi nedenler olarak Malazgirt Savaşı sonrası Avrupa'dan yardım istenmesi ve kralların toprak genişletme arzusu öne çıkarken, ekonomik nedenler arasında doğudan gelen ticaret yollarının ve zengin toprakların ele geçirilme isteği bulunuyordu.

Öğren: Kösedağ Savaşı'ndaki yenilgi, Anadolu Türk tarihinde bir dönüm noktasıdır. Selçuklu Devleti bu tarihten sonra Moğol egemenliğine girmiş ve zamanla küçük beyliklere bölünmüştür. Bu beyliklerden biri olan Osmanlı Beyliği, ileride büyük bir imparatorluğa dönüşecektir.

Türklerin İslamiyeti Kabulü ve Devlet Teşkilatı

Türkler İslamiyetle 751 Talas Savaşı'yla tanıştılar. IX-X. yüzyılda toplu halde Müslüman olmaya başladılar. Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu devletleri, Türk-İslam sentezini en güzel şekilde yaşattılar.

Eski Türk kut inancı (yönetme hakkının tanrı tarafından verilmesi), İslamiyet'ten sonra "zillullah fil-arz" (Allah'ın yeryüzündeki gölgesi) anlayışıyla bütünleşti. Hükümdar, gök tanrının yeryüzündeki temsilcisi olarak görülürdü.

Türk devlet geleneğinde töre çok önemliydi. Hükümdarın bile töre sınırları içinde hareket etmesi gerekiyordu. Adaletsiz davranırsa "kut"unu kaybederdi. İslamiyet'le birlikte şer'i hukuk töreye eklendi ve yeni bir sentez oluştu.

Bilgi Notu: Türkler, İslam'ın koruyucusu ve yayılmasının öncüsü olarak kendilerine önemli bir misyon biçtiler. Eski Türklerdeki cihan hakimiyeti düşüncesi, İslamiyet'teki "i'la-yı kelimullah" (Allah'ın adını yüceltme) anlayışıyla birleşince "nizam-ı alem" (dünya düzeni kurma) ideali doğdu. Bu anlayış, Türk-İslam devletlerinin politikalarını şekillendiren temel unsurlardan biri oldu.

Türk-İslam Devlet Teşkilatı

Karahanlılar, Türk-İslam devlet geleneğinin temelini attılar. Gazneliler ise İran ve Abbasi etkisini Türk sistemiyle birleştirdiler. Gazneli Mahmud, tarihte ilk "sultan" unvanını alan Türk hükümdarı oldu.

İslamiyet öncesi Türklerdeki Kurultay, İslamiyet sonrasında Divana dönüştü. Yönetim sisteminde en üst kurul Divan-ı A'la (Büyük Divan) olarak adlandırıldı. Alt birimler ise maliye, askeri ve yazışma gibi alanlarda özelleşti. Karahanlılarda Meclis-i Ali, Gaznelilerde Divan-ı Vezaret, Selçuklularda Divan-ı Ala olarak isimlendirilirdi.

Vezirlik makamı farklı devletlerde farklı adlarla anılırdı. Karahanlılarda vezire "yuğruş", Gaznelilerde "hace-i buzurg", Selçuklularda ise "Sahib-i Divan-ı vezaret" denirdi. Büyük Divan'ın altında çeşitli divanlar bulunurdu: Divan-ı İstifa (Maliye), Divan-ı Arz (Ordu), Divan-ı İşraf (Mali ve idari denetim), Divan-ı İnşa (Yazı işleri), Divan-ı Berid (Posta ve haberleşme), Divan-ı Mezalim (Adalet) ve Divan-ı Hatun (Sultanın eşinin kontrolündeki birim).

Önemli: Türk-İslam devlet teşkilatının en önemli özelliği, eski Türk gelenekleriyle İslami kurumları başarılı bir şekilde birleştirmesiydi. Bu sentez, sonraki yüzyıllarda kurulacak olan Osmanlı İmparatorluğu'nun idari yapısının da temelini oluşturmuştur.

Saray ve Taşra Teşkilatı

Büyük Selçuklu Devleti'nde saray "dergah" veya "bargah" adıyla anılırdı. Saray görevlilerine hacip denirdi ve haciplerin başında "hacibül hüccab" bulunurdu. Hacipler, hükümdarın halk ve diğer devlet adamlarıyla iletişimini sağlardı.

Sarayda görev yapan diğer önemli memurlar şunlardı: Emir-i Candar (güvenlik sorumlusu), Emir-i Silah (silah sorumlusu), Emir-i Alem (bayrak taşıma sorumlusu), Emir-i Ahur (saray ahırlarının sorumlusu), Emir-i Çeşnigir (hükümdarın sofrasını denetleyen), İdişçibaşı (saraydaki meşrubatların sorumlusu), Camedar (hükümdarın kıyafetçisi) ve Hansalar (aşçıbaşı).

Taşra teşkilatı, yani merkez dışındaki yönetim, devletlere göre farklılık gösterirdi. Karahanlılar ikili teşkilat anlayışına göre taşra idaresi oluşturmuş, ülkenin doğusu Arslan Kara Han'a, batısı Buğra Kara Han'a bağlanmıştı. Gazneli ve Büyük Selçuklu Devleti'nde ise taşra eyaletlere ayrılmıştı.

Bilgi Kutusu: Türk-İslam devletlerindeki saray teşkilatı, hem devlet yönetiminin merkezi hem de kültür-sanat faaliyetlerinin yürütüldüğü yerdi. Saray, hükümdarın otoritesini ve devletin ihtişamını göstermenin yanında, bilim insanlarının ve sanatçıların himaye edildiği bir merkez olarak da işlev görürdü.

Taşra Yönetimi ve Atabeylik Sistemi

Taşra yönetiminde çeşitli görevliler bulunurdu: Şihne (eyaletleri yöneten askeri vali), amid (şehirdeki mülki amir), amil (mali işlerden sorumlu), kadı (adli işlerden sorumlu), subaşı/serleşker (askeri işlerden sorumlu) ve muhtesip (belediye işlerinden sorumlu).

Hukuk sisteminde şer'i (dini) ve örfi (geleneksel) hukuk bir arada uygulanırdı. Şer'i hukukun en üst temsilcisi "Kadi'ül-kudat", örfi hukukun en üst temsilcisi ise "Emir-i dad" idi. Zulme uğrayanların davaları, başkanı sultan olan Divan-ı Mezalim'de görülürken, ordudaki davaları kadıasker incelerdi.

Atabeylik sistemi, Türk-İslam devlet geleneğinin önemli bir parçasıydı. Melikler (hükümdarın oğulları) tecrübe kazansın diye atabey gözetiminde eyaletlere gönderilirdi. Ancak zamanla atabeyler güçlenip bağımsızlık ilan ettiler ve bu durum merkezi otoriteyi zayıflattı.

Unutma: Atabeylik sistemindeki bu bozulma, Türk-İslam devletlerinin zayıflamasında önemli bir faktördü. Güçlenen atabeylerin kendi bağımsız beyliklerini kurma çabaları, merkezi otoritenin parçalanmasına ve sonunda devletin çöküşüne katkıda bulunmuştur. Bu tecrübe, daha sonra Osmanlı Devleti'nin taşra yönetimini şekillendirirken dikkate alınmıştır.