Birey ve Toplum

İletişim hayatımızın vazgeçilmez bir parçasıdır. Duygularımızı, düşüncelerimizi ve bilgilerimizi başkalarına aktarırken farklı iletişim yolları kullanırız.

İletişim çeşitli şekillerde gerçekleşir. Sözlü iletişim konuşmayı içerirken, sözsüz iletişimde beden dili, jest ve mimikler kullanılır. İletişim serüveni mağara duvar resimlerinden başlayıp, tamtamlar, dumanlar, ulaklar, güvercinler, telgraf, telefon, mektup ve günümüzün internet teknolojilerine kadar uzanmıştır.

Etkili iletişimde dikkatli dinlemek çok önemlidir. Konuşmacıya göz teması kurmalı, gerektiğinde sorular sormalı ve önemli noktaları not almalıyız. İletişimde empati kurmak, yani kendimizi karşımızdakinin yerine koymak, sağlıklı iletişimin temelidir.

İpucu: "Ben dili" kullanmak iletişimi güçlendirir! "Sen suçlusun" demek yerine "Bu davranışın beni üzdü" demek, karşındakinin savunmaya geçmesini engeller.

İletişimde sorunlar olabilir. Konuşmacıdan kaynaklı sorunlar arasında eksik bilgi vermek veya tek düze konuşmak varken, dinleyiciden kaynaklı sorunlarda ise konuşmacının sözünü kesmek veya ön yargılı olmak sayılabilir.

Medya ve internet, iletişimin önemli araçları haline gelmiştir. RTÜK (Radyo Televizyon Üst Kurulu) ve MEB, "Medya Okuryazarlığı Projesi" ile izleyicilerin gerçeklik ve kurgu ayrımını yapmasını amaçlamaktadır.

İletişim özgürlüğü, anayasamızın güvencesi altındadır. Madde 22'de haberleşme hürriyeti, Madde 26'da düşünce ve kanaatleri açıklama hakkı koruma altındadır.

Beylikten Devlete (1299-1453)

Osmanlı Devleti kısa sürede nasıl büyüdü? Bunun birçok nedeni vardı. Anadolu ve Balkanlarda güçlü bir devletin olmaması, beyliklerin kendi aralarında mücadele etmesi, Osmanlı'nın gaza ve cihat politikası, Ahilerin desteğini alması, başarılı yöneticilere sahip olması ve hoşgörü politikası büyümelerini sağladı.

Osmanlı Devleti'nde askeri yapı çok önemliydi. Orhan Bey döneminde yaya ve müsellim ordusu kuruldu. Daha sonra Yeniçeri Ocağı I. Murad zamanında oluşturuldu. Tımarlı sipahiler savaş zamanında orduya katılan eyalet askerleriydi. Devşirme Sistemi ile Hristiyan topraklardan toplanan yetenekli çocuklar asker veya yönetici olarak yetiştiriliyordu.

Osmanlı padişahları fetihlerle devleti büyütmüştür. Osman Bey döneminde (1299-1324) fetihler gönüllü askerlerle yapılmıştır. Orhan Bey (1326-1362) Bursa'yı fethedip başkent yapmış, ilk medreseyi İznik'te açmıştır. I. Murad (1362-1389) Edirne'yi alarak başkent yapmış, Timar Sistemi'ni uygulatmıştır. Yıldırım Bayezid (1389-1402) Anadolu'da Osmanlı siyasi birliğini sağlamıştır.

Bunu biliyor muydun? Fatih Sultan Mehmet edebiyata çok ilgi duymuş ve "Avni" mahlasıyla şiirler yazmıştır!

İstanbul'un fethi çok önemliydi. Fetih sayesinde İpek Yolu Osmanlı'nın kontrolüne geçmiş, Bizans yıkılmış ve Orta Çağ sona ererek Yeni Çağ başlamıştır. Fetih için 400 parçalık donanma oluşturulmuş, surları yıkmak için "şahi" toplar dökülmüş ve Rumeli Hisarı yapılmıştır.

Osmanlı toplumsal yapısında Ahi Teşkilatı önemli rol oynamıştır. Bu teşkilat toplumsal yardımlaşma ve zanaatkârların yetiştirilmesini sağlamıştır. 18. yüzyıldaki Lale Devri'nde (1718-1730) ilk Türk matbaası kurulmuş, Avrupa'daki gelişmeler takip edilmiş, sanat ve edebiyata önem verilmiştir.

Avrupa'da Uyanış

Avrupa 15. yüzyıldan itibaren büyük bir değişim yaşadı. Rönesans, Avrupa'da 15. ve 16. yüzyıllarda sanat, edebiyat ve bilim alanlarında meydana gelen uyanışı ifade eder. Eski Yunan ve Roma eserlerinin incelenmesi, matbaanın kullanımı ve edebiyata destek veren bir sınıfın varlığı bu değişimi hızlandırdı.

Reform hareketleri 16. yüzyılda Almanya'da Martin Luther öncülüğünde başladı. Kilisenin insanları kullanarak zenginleşmesi, din adamlarının ayrıcalıklı olması gibi nedenlerle kiliseye karşı çıkan hareketler hızla yayıldı. Reform sonucunda Avrupa'da mezhep birliği bozuldu ve yeni mezhepler (Protestanlık, Anglikonizm, Kalvenizm) ortaya çıktı.

Coğrafi Keşifler Avrupalıların yeni ticaret yolları ve kıtalar keşfetmesini sağladı. İpek ve Baharat yollarının Müslümanların elinde olması, Doğu'nun zenginliklerini ele geçirme düşüncesi ve pusulanın kullanılması keşifleri hızlandırdı. Keşifler sonucunda Atlas Okyanusu önem kazandı, yeni ülkeler keşfedildi ve Avrupa'da zenginlik arttı.

İlgini çekebilir: Sanayileşme, Avrupa'da halkın refah düzeyini artırırken, Osmanlı Devleti'nde küçük atölyelerin kapanmasına ve işsizliğin artmasına neden oldu.

Aydınlanma Çağı'nda (17. yüzyıl) akıl ve bilimsellik ön plana çıktı. Newton, Galileo, Descartes gibi bilim insanları önemli çalışmalar yaptı. Sanayi Devrimi 1750'lerde İngiltere'de buhar gücüyle çalışan makinelerin kullanılmasıyla başladı. Üretim arttı, fiyatlar ucuzladı ama işçi sınıfı gibi yeni toplumsal sınıflar da ortaya çıktı.

Fransız İhtilali (1789) Avrupa'da eşitlik, özgürlük ve adalet kavramlarını yaydı. Milliyetçilik akımı ortaya çıktı ve imparatorlukların dağılmasına neden oldu.

Bu gelişmelerin Osmanlı Devleti'ne etkileri büyük oldu. Osmanlı ekonomisi geriledi, azınlıklar ayaklandı ve ülke Avrupalı devletlerin açık pazarı haline geldi. Tanzimat ve Islahat Fermanı gibi yenilik hareketleri başladı.

İnsanlar, Yerler ve Çevreler: Nüfus

Bir ülkenin geleceğini planlamak için nüfusun özelliklerini bilmek çok önemlidir. Nüfus, belli bir alanda yaşayan insan sayısıdır. Türkiye'de ilk nüfus sayımı 1927 yılında yapılmış ve o zaman nüfusumuz 13.6 milyon olarak belirlenmiştir.

Nüfus yoğunluğu bir kilometrekareye düşen insan sayısını ifade eder. Nüfusun dağılışını etkileyen faktörler arasında iklim, yeryüzü şekilleri, su kaynakları gibi doğal faktörler ile sanayi, tarım, ulaşım, ticaret gibi beşeri faktörler vardır.

Nüfus artışını etkileyen faktörler çeşitlidir. Doğum oranlarının azalması, eğitim seviyesinin yükselmesi, kadınların iş yaşamına girmesi, savaşlar ve doğal afetler nüfus artışını etkileyen başlıca faktörlerdir. 1935-1945 yılları arasında 2. Dünya Savaşı'ndan dolayı nüfus artış hızı düşükken, 1950-1960 yılları arasında ülkedeki yatırımlarla nüfus artış hızı yükselmiştir.

Dikkat et: Nüfus artışının hem olumlu hem olumsuz etkileri vardır. İşgücü artarken, eğitim ve sağlık alanlarında sorunlara neden olabilir.

Türkiye'de nüfus sürekli artarken, artış hızı azalmıştır. Bunun nedenleri arasında kentleşmenin artması, eğitim seviyesinin yükselmesi ve yaşam standartlarının iyileşmesi sayılabilir.

Nüfus piramitleri bize nüfusun yaş ve cinsiyet dağılımı hakkında bilgi verir. Gelişmiş ülkelerde doğum oranı düşük, yaşlı nüfus oranı yüksek ve ortalama yaşam süresi uzundur. Az gelişmiş ülkelerde ise doğum oranı yüksek, genç nüfus oranı fazla ve ortalama yaşam süresi kısadır.

Türkiye'de nüfus piramidi taban kısmı giderek daralan bir şekil almaktadır. Bunun nedeni doğum oranlarının azalması ve ortalama yaşam süresinin uzamasıdır.

İnsanlar, Yerler ve Çevreler: Göç

Göç, insanların çeşitli nedenlerle bir yerden başka bir yere yerleşmek amacıyla yer değiştirmesidir. Göçler; süresine, mesafesine, yapıldığı yerin özelliğine ve oluşum nedenine göre farklı şekillerde sınıflandırılır.

Gönüllü göç, insanların kendi istekleriyle yer değiştirmesidir. Zorunlu göç ise savaş, çatışma gibi nedenlerle kendi iradeleri dışında yer değiştirmeye mecbur kalmalarıdır. İç göç ülke sınırları içinde yapılan göçken, dış göç ülkeler arasında gerçekleşir.

Göçün nedenleri çeşitlidir. Ekonomik nedenler arasında işsizlik ve daha iyi iş imkanları arayışı vardır. Siyasi nedenler arasında rejim değişiklikleri, etnik ve dini nedenler sayılabilir. Doğal nedenler arasında ise erozyon, kuraklık, heyelan ve deprem gibi olaylar gösterilebilir. Sosyal nedenler arasında eğitim ve sağlık hizmetlerine ulaşma isteği yer alır.

Unutma: Beyin göçü, eğitimli ve yetenekli kişilerin çalışma ya da fırsat azlığı gibi nedenlerle başka ülkelere göç etmesidir.

Köyden kente göçün nedenleri arasında tarım alanlarının miras yoluyla bölünmesi, tarımda makineleşme ve şehirdeki imkanların çekiciliği vardır. Bu göçler sonucunda kentlerde plansız yapılaşma, işsizlik, alt yapı sorunları ve çevre kirliliği gibi sorunlar ortaya çıkmaktadır.

Yerleşme ve seyahat özgürlüğü Anayasamızın 23. maddesinde güvence altına alınmıştır: "Herkes, yerleşme ve seyahat hürriyetine sahiptir. Vatandaş sınır dışı edilemez ve yurda girme hakkından yoksun bırakılamaz." Ancak bu özgürlük; sosyal ve ekonomik gelişmeyi sağlamak, sağlıklı ve düzenli kentleşmeyi sağlamak, kamu mallarını korumak ve suç işlenmesini önlemek amacıyla sınırlandırılabilir.

Bilim, Teknoloji ve Toplum

"Söz uçar, yazı kalır" sözü bilgilerin kayıt altına alınmasının önemini vurgular. İnsanlık tarihinde çivi yazısı, Sümerler tarafından MÖ 3500'lerde bulunmuştur. Mısırlılar hiyeroglif yazıyı geliştirmiş, Fenikeliler ise günümüz alfabelerine ilham olan Fenike alfabesini oluşturmuşlardır.

Bilgiyi kaydetme araçları da zaman içinde değişmiştir. Kil tabletler tarihte bilinen ilk kitap örnekleridir. Mısırlılar papirüs bitkisinden kağıt yaparken, Bergama Krallığı'nda parşömen kullanılmıştır. Günümüzdeki kağıt ise 18. yüzyılda Avrupalılar tarafından ağaç kütüklerinden üretilmiştir.

Düşünce özgürlüğü bilimsel gelişme için çok önemlidir. Özgür düşüncenin olduğu toplumlarda bilimsel gelişmeler hız kazanır. İyon Medeniyeti'nde özgür düşünce ortamı sayesinde bilimsel gelişmeler yaşanmıştır. Orta Çağ'da ise Avrupa'da skolastik düşünce bilimsel gelişmeleri durdurmuş, bu döneme "Karanlık Çağ" denilmiştir.

İlginç bilgi: İslam bilim tarihinde Buhara "İslamiyet'in Kubbesi" unvanını almış, önemli bir bilim merkezi olmuştur.

Tarih boyunca önemli buluşlar yaşamımızı kolaylaştırmıştır. Matbaa Çinliler tarafından icat edilmiş, Johan Gutenberg (1440) tarafından geliştirilmiştir. Kütle Çekim Kanunu'nu İngiliz bilim insanı Newton sistemleştirmiştir. İspanyol denizci Macellan, Dünya'nın etrafını dolaşarak Dünya'nın yuvarlak olduğunu ispatlamıştır.

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası düşünce özgürlüğünü güvence altına almıştır. Madde 25 "Düşünce ve Kanaat Hürriyeti", Madde 26 "İfade Hürriyeti" ve Madde 27 "Bilim ve Sanat Hürriyeti" ile herkesin düşünce ve bilim konularında özgür olduğu belirtilmiştir.

Günümüzde bilgisayarlar, internet ve e-kitap okuyucuları bilgiye ulaşmayı kolaylaştırmıştır. 1971 yılında mikro işlemcinin bulunması, bilgi teknolojilerinde dönüm noktası olmuştur.

Üretim, Dağıtım, Tüketim

Toprak, insanoğlunun en önemli üretim kaynağıdır. Tarih boyunca toprak, farklı sistemlerle yönetilmiştir. Orta Çağ Avrupası'nda feodalite sistemi uygulanmış, derebeyler toprağı kontrol etmiş ve köylüler bu topraklarda çalışmıştır. Anadolu'da Büyük Selçuklu Devleti zamanında ikta sistemi uygulanmış, bu sistemde toprak devletin kontrolünde kalmış ve ikta sahipleri vergi toplayarak geçimlerini sağlamışlardır.

Osmanlı Devleti'nde uygulanan timar sistemi Selçuklu'daki ikta sistemine benzemektedir. Timar sisteminde toprak devletin mülkiyetindedir ve tımar sahipleri vergi toplar, bunun karşılığında asker besler ve savaş zamanı orduya katılırlardı. Bu sistem sayesinde merkezi otorite güçlenmiş ve sınır güvenliği sağlanmıştır.

Üretim teknolojisinin gelişmesi hayatımızı büyük ölçüde etkilemiştir. İnsan gücünden makine gücüne geçiş, üretimi arttırmış ancak işsiz çiftçilerin oluşmasına da neden olmuştur. Sanayi Devrimi, 1750'li yıllarda İngiltere'de buhar gücüyle çalışan makinelerin kullanılmasıyla başlamış ve zamanla diğer Avrupa ülkelerine yayılmıştır.

Faydalı bilgi: Ahi Teşkilatı, Anadolu'da Selçuklu Devleti'nde kurulmuş olan sanatkarlar birliğidir. Burada usta-çırak ilişkisi vardı ve meslek ahlakı öğretilirdi.

Cumhuriyetin ilk yıllarında tarımın gelişmesi için önemli çalışmalar yapılmıştır. 1923'te toplanan İzmir İktisat Kongresi'nde Türkiye'nin ekonomik sorunları tartışılmış, çözüm yolları aranmıştır. Aşar vergisi kaldırılmış, çiftçilere kredi verilmiş ve yerli malı kullanımı teşvik edilmiştir. Atatürk Orman Çiftliği (1925) kurularak modern tarım uygulamaları desteklenmiştir.

Vakıflar, toplumumuzda önemli bir yere sahiptir. Vakıf, insanların belirli bir hizmetin yerine getirilmesi için maddi bağışta bulunduğu kuruluşlardır. Anadolu'da vakıf çalışmaları Selçuklular ile başlamış, Osmanlı Devleti döneminde gelişmiştir. İlk Osmanlı vakfı Orhan Bey tarafından kurulmuştur.

Etkin Vatandaşlık ve Küresel Bağlantılar

Demokrasi serüveni eski Yunan toplumunda başlamıştır. Agora denilen meydanlarda meclis oluşur, kararlar burada alınırdı. Eski Türk devletlerinde de demokratik değerlere ait uygulamalar görülmüştür. Kurultay, farklı kişilerin düşüncelerine danışılan bir meclis işlevi görmüştür.

Demokrasinin temel ilkeleri arasında katılım, özgürlük, eşitlik, milli egemenlik ve çoğulculuk bulunur. Demokrasi, doğrudan ve temsili olarak iki şekilde uygulanabilir. Doğrudan demokraside halk bir yerde toplanıp oy kullanır, temsili demokraside ise halk kendisini temsil edecek kişileri seçer.

Türkiye Cumhuriyeti'nde demokrasi, 23 Nisan 1920'de TBMM'nin açılmasıyla gelişmeye başlamıştır. 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet ilan edilmiş, böylece ulusal egemenlik ve demokrasi daha iyi uygulanır hale gelmiştir.

Önemli not: TBMM'nin açılmasıyla birlikte yasama ve yürütme yetkisi meclise verilmiş, "güçler birliği" ilkesi benimsenmiştir.

Türkiye, uluslararası alanda birçok kuruluşun üyesidir. Birleşmiş Milletler, savaşları engellemek ve ülkeler arasında işbirliğini geliştirmek amacıyla kurulmuştur. Türkiye 1945'te kurucu üye olarak katılmıştır. NATO, askeri amaçlı bir örgüttür ve Türkiye 1952'de üye olmuştur. Avrupa Konseyi, OECD ve AGİT gibi kuruluşlarda da Türkiye kurucu üye olarak yer almıştır.

Günümüzde dünyayı etkileyen küresel sorunlar arasında iklim değişiklikleri, çevre kirliliği, nüfus artışı ve işsizlik bulunmaktadır. İklim değişiklikleri, atmosfere yayılan zararlı gazların artmasıyla sıcaklık değerlerinin yükselmesine neden olmaktadır. Çevre kirliliği, canlıların sağlığını olumsuz etkilemektedir. Nüfus artışı ise kaynakların yetersiz kalmasına yol açabilmektedir.