Mevsimler ve İklim Kavramlar

Dünya, Güneş etrafındaki yörüngesinde 23°27'lik bir eğimle hareket ediyor. Bu eksen eğikliği, mevsimlerin oluşmasının temel nedenidir. Eğer Dünya'nın ekseni eğik olmasaydı, mevsimler oluşmazdı.

İklim ve hava olayları birbirinden farklı kavramlardır. İklim, bir yerde 30-35 yıl gibi uzun zaman diliminde gözlemlenen yağış, sıcaklık, nem gibi olayların ortalama durumudur. Bunu inceleyen bilim dalına Klimatoloji (iklim bilimi), bu alanda çalışan bilim insanlarına Klimatolog (iklim bilimci) denir.

Havadaki su buharına nem denir. Nem; buharlaşma, terleme ve solunum olayları sonucunda artar ve hava olaylarının oluşumunda önemli bir rol oynar.

Unutma! Türkiye Kuzey Yarım Küre'dedir ve bizim için 21 Haziran'da yaz mevsimi, 23 Eylül'de ise sonbahar mevsimi başlar.

İklim ve Hava Olayları Arasındaki Farklar

İklim ve hava olayları birbiriyle bağlantılı ancak farklı kavramlardır. Hava olayları yağmurlu, sisli, rüzgârlı, karlı gibi anlık durumları ifade ederken; iklim ise kurak, ılık gibi uzun süreli ortalama durumları belirtir.

Yıl içinde dört mevsimin başlangıç tarihleri önemlidir: 21 Mart, 21 Haziran, 23 Eylül ve 21 Aralık. Bunlardan gün dönümü tarihleri 21 Haziran ve 21 Aralık'tır. Gece-gündüz eşitliği ise 21 Mart ve 23 Eylül'de yaşanır.

Mevsimlerin oluşumunda etkili olan faktörler Dünya'nın Güneş etrafındaki hareketi ve Dünya'nın dönme ekseninin yörünge düzlemine dik olmamasıdır. Bu iki faktörün birlikte etkisi mevsimlerin oluşmasını sağlar.

Biliyor muydun? Güneş ışınları dik geldiğinde bir bölgeyi daha fazla ısıtır. Çünkü aynı enerji dar bir alana yoğunlaşır. Eğik geldiğinde ise enerji geniş bir alana yayılır ve daha az ısınma olur.

Hava Olayları ve Gözlemler

Hava olayları kısa süreli değişikliklerdir. Örneğin "Rüzgâr öğleden sonra şiddetlendi ve bazı ağaçların dalları kırıldı" gibi bir gözlem bir hava olayıdır. Ancak "Geçen senelerde kışın çok kar yağardı, bu yıl fazla kar yağmadı" gibi bir gözlem iklim değişikliğine işaret edebilir.

Su buharının farklı durumlarda dönüşümüyle çeşitli hava olayları oluşur:

• Yağmur: Su buharının soğuk hava ile karşılaşarak yoğuşması ve su damlacıklarına dönüşmesi
• Kar: Bulutlardaki suyun soğuk havanın etkisiyle buz taneciklerine dönüşmesi
• Sis: Su buharının yere yakın yerde yoğuşması veya kristalleşmesi ile havada asılı kalması
• Kırağı: Soğuk ilkbahar ve sonbahar gecelerinde su buharının toprak ve bitkiler üzerinde kristaller oluşturması

Dünya üzerindeki konumlar farklı mevsim özelliklerine sahiptir. Örneğin, Ekvator'da gece ile gündüz süresi her zaman eşittir. Güney Yarım Küre'de 21 Aralık'ta yaz mevsimi başlar.

İpucu: Kutuplara yakın bölgelere güneş ışınları eğik geldiği için bu bölgeler daha az ısınır. Bu nedenle kutuplarda soğuk iklimler görülür.

Basınç ve Dünya'nın Konumu

Basınç farkları rüzgârların oluşmasına neden olur. Rüzgâr, her zaman yüksek basınç alanından alçak basınç alanına doğru eser. Basınç farkı ne kadar fazlaysa, rüzgârın şiddeti o kadar artar.

Alçak basınç alanları, ısınan havanın yükselmesiyle oluşur ve bu bölgelerde havadaki nem oranı yüksektir. Yüksek basınç alanları ise soğuyan havanın alçalması sonucu oluşur ve bu bölgelerde havadaki nem oranı düşüktür.

21 Aralık tarihinde Güneş ışınları Oğlak dönencesine dik olarak gelir. Bu tarihte Kuzey Yarım Küre'de kış, Güney Yarım Küre'de yaz mevsimi başlar. Dünya'nın bu konumunda Güney Yarım Küre daha fazla ısınır.

Hatırla! Dünya'nın eksen eğikliği olmasaydı, Dünya'nın her yerinde aynı mevsim yaşanır, gece-gündüz süreleri hep eşit olurdu ve mevsimler oluşmazdı.

Hava Olayları Gözlemi

Hava olaylarını gözlemlemek için çeşitli ölçüm araçları kullanılır:

• Termometre ile havanın sıcaklığı ölçülür
• Yağmur ölçer ile yağış miktarı ölçülür
• Rüzgârgülü ile rüzgârın hızı ölçülür

Dünya'nın konumu mevsimleri etkiler. Dünya'nın Güneş karşısındaki konumuna göre bazı durumlar oluşur:

• Gün dönümü tarihlerinde (21 Haziran, 21 Aralık) bir yarım kürede en uzun gündüz, diğerinde en uzun gece yaşanır
• Ekinoks tarihlerinde (21 Mart, 23 Eylül) tüm dünyada gece-gündüz süresi eşittir
• Güneş ışınlarının dik geldiği bölgeler daha fazla ısınır

Işık enerjisinin yeryüzüne düşme açısı, bölgenin sıcaklığını belirleyen en önemli faktörlerden biridir. Güneş ışınlarının dik geldiği bölgelerde daha fazla ısınma olur.

Önemli not: Bir model deneyi yaparken el fenerini Güneş, küreyi ise Dünya olarak düşünebilirsin. Işığın dik geldiği yerler daha çok ısınırken, eğik geldiği yerler daha az ısınır.

Hava Durumu Gözlem Etkinlikleri

Hava durumu gözlemleri için basit etkinlikler yapabilirsin:

1. Sıcaklık ölçümü: Termometre ile günün belli saatlerinde gölgede ölçüm yaparak havanın sıcaklığını takip edebilirsin.

2. Yağış miktarı ölçümü: Plastik şişenin üst kısmını keserek huni yapıp bir beherglasa yerleştirebilirsin. Bu düzenek ile belirli bir alana düşen yağmur miktarını ölçebilirsin.

3. Rüzgâr hızı ölçümü: Plastik şişeden kesilen parçalarla rüzgârgülü yaparak rüzgârın hızını gözlemleyebilirsin. Kanatların belli zaman aralığındaki dönüş sayısı, rüzgârın hızı hakkında fikir verir.

Bu etkinliklerle havanın sıcaklığını, yağış miktarını ve rüzgârın hızını ölçebilirsin. Bu veriler hava durumu tahminleri için önemlidir.

Güneş ışınlarının Dünya'ya geliş açısının etkisini gösteren bir deney yapabilirsin. El feneri ile Dünya modeline ışık tuttuğunda, ışığın dik geldiği bölgeler daha fazla ısınır. Bu deneyle, mevsimlerin oluşumunu ve farklı yarım kürelerdeki mevsim farklılıklarını daha iyi anlayabilirsin.

Deney ipucu: El feneri ile Dünya modeline ışık tuttuğunda, ışığın dik geldiği yarım kürede yaz mevsimi, eğik geldiği yarım kürede kış mevsimi yaşanır.