Mevsimlerin Oluşumu

Dünya'nın şekli kutuplardan basık, ekvatordan şişkindir ve buna geoid denir. Bu şekil, Dünya üzerindeki doğa olaylarını doğrudan etkiler.

Dünya'nın iki temel hareketi vardır: kendi etrafında dönmesi (günlük hareket) ve Güneş etrafında dolanması (yıllık hareket). Bu hareketler mevsimsel değişimlerin temel nedenidir.

Gök cisimlerinin başka bir gök cismi etrafında dönerken izlediği yola yörünge denir. Dünya'nın ortasından geçen ve onu iki eşit parçaya bölen hayali çizgiye ise ekvator denir.

💡 Merak et! Eğer Dünya tamamen küre şeklinde olsaydı, şu an yaşadığımız mevsimler çok farklı olabilirdi. Ekvator ve kutuplar arasındaki sıcaklık farkı da bu kadar belirgin olmayabilirdi.

Dünya'nın Hareketleri

Dünya kendi etrafında batıdan doğuya doğru (saat yönünün tersine) döner. Bu dönüş günlük hareket olarak bilinir ve 24 saat sürer. Bu hareketin sonucunda:

• Gece ve gündüz oluşur
• Günlük sıcaklık farkları meydana gelir
• Cisimlerin gün içindeki gölge boyu değişir
• Güneş ışınlarının geliş açısı gün içinde farklılık gösterir

Dünya'nın yıllık hareketi ise Güneş etrafında elips şeklinde dolanmasıdır. Bu hareket de batıdan doğuya doğru (saat yönünün tersine) gerçekleşir ve 365 gün 6 saat sürer. Bu hareket sayesinde:

• Mevsimler oluşur
• Yıl içinde sıcaklıklar değişir
• Gece ve gündüz süreleri farklılaşır
• Yıl boyunca gölge boyları değişir

🌍 Unutma! Türkiye, Kuzey Yarım Küre'de yer alır ve Yengeç Dönencesi'nin üst tarafında bulunur. Bu yüzden biz Türkiye'de yaz mevsimini Haziran-Eylül arasında yaşarız.

Mevsimlerin Oluşumu

Mevsimlerin oluşmasının iki temel nedeni vardır: Dünya'nın Güneş etrafında dolanması ve Dünya'nın eksen eğikliğinin olması (23°27'). Bu iki faktör birlikte mevsimleri oluşturur.

Dünya'nın şekli nedeniyle, her zaman yarısı aydınlık yarısı karanlıktır. Güneş ışınlarının düşme açısı ise ekvatordan kutuplara doğru azalır.

Ekvator düzlemi ile dolanma düzlemi çakışık değildir. Aralarında 23°27'lik bir açı vardır. Bu açı, Dünya'nın dönme ekseninin eğik durmasına neden olur. Buna eksen eğikliği denir.

Eksen eğikliği birçok sonuca yol açar:

• Güneş ışınlarının düşme açısı yıl boyunca değişir
• Gece-gündüz süreleri yıl içinde farklılaşır
• Mevsimler oluşur
• Sıcaklık farklılıkları artar
• Gölge boyları değişir

⭐ Biliyor muydun? Kuzey ve Güney Yarım Küre'de mevsimler birbirinin tam tersi yaşanır. Sen yaz tatilini yaşarken, Avustralya'da öğrenciler kış mevsimiyle mücadele ediyorlar!

Eksen Eğikliği Olmasaydı?

Eğer Dünya'nın eksen eğikliği olmasaydı, dünyamız çok farklı olurdu. Mevsimler oluşmaz, gece-gündüz süreleri hep eşit kalır $12-12 saat$, yıl boyunca sıcaklık farkları çok az olur ve Güneş ışınlarının gelme açısı değişmezdi.

Güneş ışınlarının düşme açısı, yeryüzündeki sıcaklığı doğrudan etkiler:

• Dik veya dike yakın açıyla düşen ışınlar daha fazla ısı oluşturur, daha dar alana yayılır ve kısa gölgeler oluşturur.
• Eğik açıyla düşen ışınlar ise daha az ısı oluşturur, daha geniş alana yayılır ve uzun gölgeler oluşturur.

Işınların gelme açısı küçüldükçe (eğikleştikçe), gölge boyu artar. Eğer Güneş ışınları bir cisim üzerine tam dik gelirse, cismin gölgesi oluşmaz.

🔍 Dene ve gör! Bir el feneriyle duvara önce dik sonra eğik açılarla ışık tutarak, ışık huzmesinin kapladığı alanın nasıl değiştiğini gözlemleyebilirsin. Dik tuttuğunda ışık daha parlak ve dar alanda olacak!

Mevsimlerin Değiştiği Önemli Tarihler

Dünya'nın Güneş etrafındaki dolanımı ve eksen eğikliği sonucu, mevsim geçişlerinin yaşandığı önemli tarihler oluşur: 21 Aralık, 21 Mart, 21 Haziran ve 23 Eylül.

21 Aralık: Güneş ışınları, Güney Yarım Küre'de bulunan Oğlak Dönencesi'ne öğle vakti dik açıyla düşer. Bu tarihten itibaren Güney Yarım Küre yaz, Kuzey Yarım Küre kış mevsimini yaşar.

Bu tarihte:

• Kuzey Yarım Küre en uzun geceyi yaşar
• Güney Yarım Küre en kısa geceyi yaşar
• Güneş ışınları Güney Yarım Küre'de daha fazla, Kuzey Yarım Küre'de daha az ısı enerjisi oluşturur

🌞 Dikkate değer! 21 Aralık'ta Yengeç Dönencesi'nde gölge boyu en uzunken, Oğlak Dönencesi'nde öğle vakti gölge oluşmaz. Ekvator'da ise gölge boyu orta seviyededir.

Mevsim Geçişleri ve Önemli Tarihler

21 Mart: Bu tarihte Güneş ışınları Ekvator çizgisi üzerine öğle vakti dik açıyla düşer. Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre'de ilkbahar, Güney Yarım Küre'de sonbahar başlar. İki yarım kürede de gece-gündüz süreleri eşittir ve eksen eğikliği etkisi ortadan kalkar.

21 Haziran: Güneş ışınları Yengeç Dönencesi üzerindeki noktalara öğle vakti dik açıyla düşer. Bu tarihten itibaren Kuzey Yarım Küre yaz, Güney Yarım Küre kış mevsimi yaşamaya başlar. Kuzey Yarım Küre en uzun gündüzü, Güney Yarım Küre en uzun geceyi yaşar.

23 Eylül: Güneş ışınları Ekvator çizgisi üzerindeki noktalara dik açıyla düşer. Kuzey Yarım Küre'de sonbahar, Güney Yarım Küre'de ilkbahar başlar. Gece-gündüz süreleri eşittir ve eksen eğikliği etkisi ortadan kalkar.

🌎 Önemli Bilgi: 21 Aralık ve 21 Haziran "gün dönümü" (solstis), 21 Mart ve 23 Eylül ise "gece-gündüz eşitliği" (ekinoks) tarihleridir. Güneş ışınları, yıl içerisinde Ekvator'a iki kez dik düşerken, dönencelere sadece bir kez dik düşer.

İklim ve Hava Olayları

Dünya'yı dıştan saran hava katmanına atmosfer denir. Atmosfer tabakası yaklaşık 10.000 km kalınlığındadır ve Güneş'ten gelen zararlı ışınları engeller, Dünya'nın aşırı ısınmasını veya soğumasını önler.

Atmosferde meydana gelen değişimlere hava olayları denir. Basınç, rüzgar, nem, yağış ve sıcaklık gibi değişkenler hava olaylarıdır. Belirli bir bölgede ve kısa süre içerisinde etkili olan hava olaylarına hava durumu denir.

Atmosferin içerdiği su buharı miktarına nem denir ve higrometre aletiyle ölçülür. Atmosferdeki nem, yoğunlaşarak yağmur, kar, dolu, çiğ ve kırağı olarak yeryüzüne iner.

Sıcaklık ile nem arasında doğru orantı vardır: Sıcaklık arttıkça nem artar. Ancak sıcaklık ile hava basıncı arasında ters orantı vardır: Sıcaklık arttıkça hava basıncı azalır.

💧 Deney zamanı! Boş bir cam şişeyi buzlukta soğutup sonra dışarı çıkarırsan, şişenin dış yüzeyinde su damlaları oluştuğunu göreceksin. Bu, atmosferdeki nemin soğuk yüzeyde yoğuşmasını gösteren küçük bir deneydir.

Hava Basıncı ve Basınç Alanları

Atmosferdeki gazlar ağırlıkları nedeniyle yeryüzünde basınç oluşturur. Bu basınç, havanın farklı ölçülerde ısınması nedeniyle bölgelere göre değişiklik gösterir.

Alçak Basınç Alanı:

• Sıcaklık arttıkça yoğunluğu azalan hava yükselir
• Hava yükselirken yüzeye uygulanan basınç azalır
• Yükseltici hava hareketleri görülür
• Hava bulutludur ve yağış görülme ihtimali fazladır
• Hava hareketi çevreden merkeze doğrudur
• Kodla: "SICAK ALÇAK"

Yüksek Basınç Alanı:

• Hava yoğunluğu artar, tanecikler sıklaşır
• Hava alçalırken yüzeye uygulanan basınç artar
• Alçalıcı hava hareketleri görülür
• Hava açıktır ve yağış görülmez
• Hava hareketi merkezden çevreye doğrudur
• Kodla: "SOĞUK YÜKSEK"

🌪️ Anlamak kolay! Basınç farklılıklarını şöyle düşün: Sıcak hava, sıcak bir çay gibi yukarı doğru yükselir (alçak basınç). Soğuk hava ise yoğundur ve aşağıya doğru çöker (yüksek basınç). Bu iki alanın buluştuğu yerlerde rüzgarlar oluşur.

Rüzgar ve Yağış Türleri

Rüzgar, yeryüzündeki basınç farklılıkları sonucu havanın yer değiştirmesidir. Hava daima yüksek basınçlı alanlardan alçak basınçlı alanlara doğru hareket eder. Rüzgarın hızını, kuvvetini ve yönünü ölçmek için anemometre (yelölçer) kullanılır.

Yağış Türleri:

Yağmur: Atmosferdeki su buharının yoğunlaşma sonucu sıvı şekilde yeryüzüne düşmesidir.

Kar: Atmosferdeki su buharının buz kristalleri şeklinde yoğunlaşıp oluşturduğu yağış şeklidir.

Dolu: Isınmalar sonucu yükselen hava içerisindeki su buharının aşırı soğuma nedeniyle yoğunlaşıp donmasıdır.

Çiy: Yeryüzüne yakın su buharının soğuk nesneler üzerinde yoğunlaşması sonucu oluşan su damlacıklarıdır.

Kırağı: Yeryüzüne yakın su buharının sıcaklığı donma noktasının altına düştüğünde sıvı hale gelmeden direkt buza dönüşmesidir.

Sis: Atmosferin yeryüzüne değen bölümünde meydana gelen yoğunlaşma tipidir.

🌧️ İlginç bilgi! Bir buluttan düşen yağmur damlalarının tümü aynı anda yola çıksa bile, yeryüzüne farklı zamanlarda ulaşır. Bunun nedeni damlaların büyüklüklerinin farklı olması ve büyük damlaların küçüklere göre daha hızlı düşmesidir.

İklim ve Hava Durumu

İklim, herhangi bir bölgede uzun yıllar boyunca gözlemlenen hava olaylarının ortalama veri sonuçlarıdır. İklimi belirlemek için 35-40 yıllık hava olayları gözlemlenir. İklim ile uğraşan bilim dalına klimatoloji, bu alanda çalışan bilim insanına ise klimatolog denir.

Hava olayları ise belirli bir alanda kısa süre içerisinde etkili olan hava koşullarıdır. Hava olaylarını inceleyen bilim dalı meteoroloji, bu alanda çalışan bilim insanına meteorolog denir.

Türkiye'de 3 tip iklim görülür:

1. Karadeniz İklimi: Her mevsim yağışlıdır ve doğal bitki örtüsü ormandır.
2. Karasal İklim: Kışları soğuk ve kar yağışlı, yazları kuraktır. Bitki örtüsü bozkırdır.
3. Akdeniz İklimi: Kışları yağışlı ve ılık, yazları sıcak ve kuraktır. Bitki örtüsü makidir.

Sera gazları (CO₂, CH₄ gibi), atmosferde birikerek Güneş ışınlarının yeryüzünden uzaya yayılmasını engeller ve Dünya'nın sıcaklığını artırır. Bu olaya sera etkisi denir.

🌡️ Önemli uyarı! İklim ve hava durumu birbirine karıştırılmamalıdır. "Bugün hava nasıl?" diye sorduğumuzda hava durumundan, "Bu bölgede genellikle hangi mevsim yağışlıdır?" diye sorduğumuzda ise iklimden bahsederiz.