TEMEL HUKUK KAVRAMLARI

Sosyal hayatımızı düzenleyen dört temel kural vardır. Bunlardan din, ahlak ve görgü kurallarının yaptırımları manevidir. Hukuk kurallarının ise yaptırımları maddidir.

Hukuk kurallarının yaptırımları çeşitlilik gösterir: Ceza (hapis ve para cezaları), cebri icra (devlet zoruyla yerine getirme), tazminat (zarar giderilmesi için açılan dava), hükümsüzlük (yokluk, butlan gibi) ve iptal (idari işlemlerin hukuka aykırılığı).

Hukuk kurallarının temel amaçları BAGEOY olarak hatırlanabilir: Barış, Adalet, Güvenlik, Eşitlik, Özgürlük ve Yeni oluşumlara cevap vermek.

Hukukun kaynakları üçe ayrılır:

1. Yazılı Kaynaklar
2. Yazısız Kaynaklar (örf ve adet hukuku)
3. Yardımcı Kaynaklar

Önemli Not: Hukuk sisteminde iki tür boşluk vardır: "Kanun boşluğu" yazılı kaynaklarda bir olaya uygulanacak kuralın bulunmaması, "hukuk boşluğu" ise hem yazılı hem yazısız kaynaklarda konuyla ilgili bir hükmün bulunmamasıdır. Hukuk boşluğunda hâkim, hukuk yaratır.

Hukuk kuralları şu şekilde sınıflandırılır:

• Emredici Hukuk: Uyulması zorunlu kurallardır.
• Yedek Hukuk: Tarafların düzenlemediği durumları tamamlayan (tamamlayıcı hukuk) veya kullanılan kavramların anlamını açıklayan (yorumlayıcı hukuk) kurallardır.
• Tanımlayıcı Hukuk: Hukuki kavramların ne anlama geldiğini açıklar.

Hukuk, Kamu Hukuku ve Özel Hukuk olmak üzere iki ana dala ayrılır:

Kamu Hukuku: Devletin iç yapısı ve devletler arası ilişkileri düzenler. Ceza, idare, vergi, anayasa, devletler umumi hukuku gibi dalları vardır.

Özel Hukuk: Kişiler arası ilişkileri düzenler. Medeni hukuk (kişi, eşya, miras, aile hukuku), borçlar hukuku, ticaret hukuku ve devletler özel hukuku içerir.

CEZA HUKUKU

Kişilerin ceza ehliyeti, temyiz kudreti (iyi ile kötüyü ayırt etme yeteneği) ve yaş gibi faktörlere göre belirlenir. Ceza ehliyet yaşı 12 yaşın doldurulmasıyla başlar, tam ceza ehliyet yaşı ise 18 yaşın doldurulmasıyla başlar. Sağır ve dilsizler için özel düzenleme vardır, tam ceza ehliyetleri 21 yaşta başlar.

BORÇLAR HUKUKU

Borçlar hukukunun temel ilkeleri şunlardır: İrade serbestliği, ivazlık (karşılıklılık), nisbilik, eşitlik, dürüstlük ve üçüncü kişi aleyhine borç kurulamaması.

Borçlar hukukunda üç temel unsur vardır:

• Alacaklı: Borcun yerine getirilmesini talep etmeye yetkili kişi
• Borçlu: Borcu yerine getirmekle yükümlü kişi
• Edim: Yapılması gereken davranış

Borcun kaynakları: Sözleşmeler, haksız fiil ve sebepsiz zenginleşmedir.

MEDENİ HUKUK

Medeni hukuk, dört temel alandan oluşur:

1. AİLE HUKUKU

Aile hukukunda iki önemli kavram:

• Velayet: Anne ve babaya çocukları üzerinde verilen hak ve yükümlülükler
• Vesayet: Kişilerin hukuken temsil edilmesini ve haklarının korunmasını sağlayan hukuki kurum

2. MİRAS HUKUKU

Miras hukukunda temel kavramlar:

• Varis: Miras bırakılan kişi
• Muris: Mirası bırakan kişi
• Tereke: Mirasa konu olan haklar ve borçlar

3. EŞYA HUKUKU

Eşya hukuku, kişilerin eşyalar üzerindeki haklarını düzenler. Burada iki temel kavram karşımıza çıkar:

• Mülkiyet: Eşya üzerinde kullanma, yararlanma ve tasarrufta bulunma yetkilerini içeren en geniş kapsamlı hâkimiyet
• Zilyetlik: Bir şeyi fiilen elinde bulundurma hâkimiyeti

Hatırlatma: Tapu şerhi, kazanılmış veya kazanılması muhtemel ayni hakları korumak amacıyla bazı hakların tapu kütüğüne yazdırılmasıdır.

4. KİŞİ HUKUKU

Kişilik, çocuğun sağ olarak tamamıyla doğduğu anda başlar ve ölümle sona erer.

Kişiliği sona erdiren haller:

1. Ölüm: Gerçek kişilik ölüm ile sona erer.
2. Ölüm Karinesi: Cesedi bulunmamış olsa bile, kişinin öldüğü varsayılır.
3. Birlikte Ölüm Karinesi: Birden fazla kişiden hangisinin önce öldüğü ispat edilemezse, hepsi aynı anda ölmüş sayılır.
4. Gaiplik (Kaybolma): İki durumda gaiplik kararı verilebilir:
   • Ölüm tehlikesi içinde kaybolma: 1 yıl sonra başvuru yapılabilir
   • Uzun zamandır haber alınamama: 5 yıl sonra başvuru yapılabilir

Hak ve Fiil Ehliyeti:

Hak ehliyeti, haklardan yararlanma ehliyetidir ve ana rahmine düşünce başlar. Cenin, hak ehliyetine sahiptir ancak kişi sayılmaz.

Fiil ehliyetinin koşulları:

1. Ayırt etme gücü
2. Erginlik (18 yaş, evlilik, mahkeme kararı)
3. Kısıtlı olmamak

Fiil ehliyeti türleri:

• Tam Ehliyetli: Ayırt etme gücüne sahip, ergin ve kısıtlı olmayan kişi
• Sınırlı Ehliyetli: Kendisine yasal danışman atanmış kişi
• Tam Ehliyetsiz: Ayırt etme gücü olmayanlar
• Sınırlı Ehliyetsiz: Ayırt etme gücü olan ancak ergin olmayan veya kısıtlı olanlar

Hısımlık türleri:

• Altsoy: Benden sonra gelenler (çocuklar, torunlar)
• Üstsoy: Benim doğmama sebep olanlar (anne, baba, dede)
• Yansoy: Bunların dışındaki kan bağı olanlar (kardeşler, amca, dayı)
• Tam Kan: Anne-baba ortak
• Yarım Kan: Anne veya baba ortak

Ayrıca kayın hısımlığı (evlilik ile doğan) ve suni hısımlık (evlat edinme ile doğan) da vardır.

TÜZEL KİŞİLER VE HAK TÜRLERİ

Tüzel kişiler, belli bir amaç doğrultusunda bir araya gelen yapılardır. İki şekilde sınıflandırılır:

Uyguladıkları Hukuk Açısından:

• Kamu Hukuku Tüzel Kişileri: Üniversite, belediye, il özel idaresi, köy
• Özel Hukuk Tüzel Kişileri: Dernekler (7 kişi), şirketler (1 kişi), kooperatifler (7 kişi), vakıflar (1 kişi)

Oluşumlarına Göre:

• Mal Toplulukları: Vakıf, TRT
• Kişi Toplulukları: Belediye, şirket, kooperatif, siyasi partiler

HAK TÜRLERİ

Kamu Hakları: 1982 Anayasası'nda güvence altına alınan temel haklarımızdır. Üç başlıkta incelenir:

1. Kişinin Hak ve Ödevleri
2. Sosyal ve Ekonomik Hak ve Ödevler
3. Siyasi Hak ve Ödevler

Özel Haklar: Niteliklerine, konularına, kullanımlarına ve amaçlarına göre sınıflandırılır.

HAKLARIN KAZANILIŞ BİÇİMİ

Aslen Kazanım: Hiç kimseye ait olmayan bir hakkın kişi tarafından elde edilmesi Devren Kazanım: Hakkın bir kişiden diğerine geçmesi

HAKLARIN KORUNMASI

1. Devlet Eliyle Koruma Hakları:

• Talep Hakkı
• Dava Hakkı

2. Kişinin Kendi Eliyle Koruması Hakları (İhkak Hakkı):

• Meşru Müdafaa (Haklı Savunma): Orantılı güç kullanarak devam eden bir saldırıya karşı korunma. Zarar tazmin edilmez.
• Zaruret-Zorunluluk (Iztırar) Hali: Kişinin kendisine veya başkasına yönelik zarardan korunmak için üçüncü kişiye zarar vermesi. Zarar tazmin edilir.
• Kuvvet Kullanma Hali: Devlet müdahalesinin gecikebileceği durumlarda kişinin kuvvet kullanarak hakkını koruması.

Dikkat: Hakların kazanılmasında "subjektif iyi niyet" aranırken, hakların kullanılmasında "objektif iyi niyet" (dürüstlük) ilkesi aranır.

ANAYASA TARİHİ

1. 1876 Kanunuesasi: İlk Osmanlı Anayasası. Meşrutiyet ilan edildi. Meclisi Umumi $Meclis-i Ayan ve Meclis-i Mebusan$ kuruldu.

2. 1921 Anayasası $Teşkilat-ı Esasiye$: TBMM tarafından kabul edildi. Milli mücadele dönemi anayasası. İlk kez milli egemenlik ilkesi geldi. Tek çerçeve ve yumuşak anayasamızdır.

3. 1924 Anayasası: İkili anayasal düzen sona erdi. "Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir" denildi. Sert ve kazuistik bir anayasa. Karma hükümet sistemi benimsendi. Başkent Ankara oldu. Seçimler 4 yılda bir yapılırdı.

4. 1961 Anayasası: 27 Mayıs 1960 Askeri İhtilalinden sonra halkoyuyla kabul edildi. En özgürlükçü anayasamız. Kuvvetler ayrılığı ilkesi benimsendi. İlk kez anayasa başlangıç metnine yer verildi. Anayasa Mahkemesi kuruldu.

5. 1982 Anayasası: 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra oluşturuldu. En katı anayasamız. Kazuistik (ayrıntılı) bir anayasadır. Cumhurbaşkanının yetkileri artırıldı.

1982 ANAYASASI VE YASAMA ORGANI

1982 Anayasası bir başlangıç ve 7 kısımdan oluşur ve 177 asıl ve geçici madde içerir. Anayasanın değiştirilemez hükümleri şunlardır:

• Madde 1: Devletin şekli Cumhuriyettir.
• Madde 2: Türkiye Cumhuriyeti'nin nitelikleri (demokratik, laik, sosyal hukuk devleti)
• Madde 3: Devletin bütünlüğü, resmi dili, bayrağı, milli marşı ve başkenti

YASAMA ORGANI

Yasama yetkisi TBMM'dedir. Bu yetkinin özellikleri: Genellik, aslilik, devredilmezlik, süreklilik.

Milletvekilliği:

• TBMM 600 milletvekilinden oluşur
• Seçilme yeterlilikleri:
  • 18 yaşını doldurmuş olmak
  • Askerlikle ilişiği bulunmamak
  • En az ilkokul mezunu olmak
  • Taksirli suçlar hariç toplam 1 yıl veya daha fazla hüküm giymemiş olmak

TBMM ve Cumhurbaşkanı seçimleri 5 yılda bir aynı günde yapılır.

Erken Seçim: TBMM üye tamsayısının beşte üç (360) çoğunluğuyla ya da Cumhurbaşkanı kararıyla yapılabilir.

Hatırlatma: Seçimlerin genel yönetim ve denetimi Yüksek Seçim Kurulu tarafından yapılır. YSK, 7 asıl ve 4 yedek üyeden oluşur.

TBMM'nin İç Yapısı:

1. Komisyonlar: Kanunların olgunlaştırıldığı yerlerdir
2. Siyasi Parti Grupları: En az 20 milletvekilinden oluşan gruplardır
3. Başkanlık Divanı: Meclis Başkanı, başkanvekilleri, katip üyeler ve idare amirlerinden oluşur

TBMM Başkanı Seçimi:

• Gizli oylama yapılır
• En fazla 4 turda tamamlanır
• 1. ve 2. Turda 400 oy, 3. turda salt çoğunluk, 4. turda en çok oy alan seçilir

TBMM Toplantı ve Karar Yeter Sayıları:

• Toplantı yeter sayısı: Üye tamsayısının 1/3'ü (200 kişi)
• Karar yeter sayısı: Toplantıya katılanların salt çoğunluğu (en az 151 oy)

YÜRÜTME

Yürütme organının başı Cumhurbaşkanıdır ve devletin başını temsil eder.

Cumhurbaşkanlığı Seçimine İlişkin Esaslar:

• 40 yaşını doldurmuş olmak
• Yükseköğrenim yapmış olmak
• Milletvekili seçilme yeterliliğine sahip olmak
• Türk vatandaşı olmak

Cumhurbaşkanının görev süresi 5 yıldır ve bir kişi en fazla iki defa Cumhurbaşkanı seçilebilir.

Cumhurbaşkanı Adaylığı:

• En son yapılan genel seçimlerde toplam geçerli oyların %5'ini almış siyasi partiler
• En az 100.000 seçmen aday gösterebilir

Cumhurbaşkanı seçilen milletvekilinin TBMM üyeliği sona erer.

Cumhurbaşkanlığı Seçim Süreci:

• 1. Tur: Geçerli oyların salt çoğunluğunu alan aday seçilir
• 2. Tur: İlk turda sonuç alınamazsa, en çok oy alan iki aday arasında yapılır

TBMM VE CUMHURBAŞKANI GÖREVLERİ

TBMM'nin Görevleri:

• Kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak
• Bütçe ve kesin hesap kanunlarını görüşmek ve kabul etmek
• Milletlerarası andlaşmaların onaylanmasını uygun bulmak
• Türk Silahlı Kuvvetleri'nin kullanılmasına karar vermek
• Olağanüstü hal kararlarını onaylamak ve uzatmak
• TBMM üye tamsayısının 3/5 çoğunluğuyla genel ve özel af ilanına karar vermek

Cumhurbaşkanının Görevleri:

• Bütçe ve kesin hesap kanun teklifini TBMM'ye sunmak
• Milletlerarası andlaşmaları onaylamak ve yayımlamak
• Türk Silahlı Kuvvetleri'nin kullanılmasına karar vermek
• Yabancı devletlere Türkiye Cumhuriyeti temsilcilerini göndermek
• Olağanüstü hal ilan etmek
• Sürekli hastalık, sakatlık ve kocama sebebiyle kişilerin cezalarını hafifletmek veya kaldırmak

Cumhurbaşkanlığı Cezai Sorumluluğu:

• Bir suç iddiasıyla soruşturma açılması için TBMM üye tamsayısının salt çoğunluğunun (301) önergesi gerekir
• Meclis, önergeyi en geç bir ay içinde görüşür ve 3/5 (360) çoğunlukla soruşturma açılmasına karar verebilir
• TBMM, 2/3 (400) çoğunlukla Yüce Divana sevk kararı alabilir
• Yüce Divan yargılaması üç ay içinde tamamlanır

Bilmelisin: Cumhurbaşkanlığı makamı boşaldığında, Cumhurbaşkanı yardımcısı vekalet eder. 45 gün içinde seçim yapılır. Genel seçime bir yıl veya daha az kalmışsa, TBMM seçimi de yenilenir.

Devlet Denetleme Kurulu:

• Başkan ve sekiz üyeden oluşur
• Üyeler Cumhurbaşkanınca atanır

Milli Savunma:

• Başkomutanlık TBMM'nin manevi varlığından ayrılamaz ve Cumhurbaşkanı tarafından temsil edilir
• Genelkurmay Başkanı, Cumhurbaşkanınca atanır ve Silahlı Kuvvetlerin komutanıdır

Milli Güvenlik Kurulu:

• Cumhurbaşkanının başkanlığında toplanır
• 2 ayda bir toplanır
• Cumhurbaşkanı katılamazsa Cumhurbaşkanı yardımcısı başkanlık eder

Olağanüstü Hal Yönetimi:

• Cumhurbaşkanı olağanüstü hal ilan edebilir (süresi 6 ayı geçemez)
• TBMM her defasında 4 ayı geçmemek üzere süreyi uzatabilir

YARGI

"Yargı yetkisi, Türk Milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kullanılır."

1982 Anayasasında Yer Alan Yüksek Mahkemeler:

1. Anayasa Mahkemesi: 15 üyeden oluşur (12'sini Cumhurbaşkanı, 3'ünü TBMM seçer). Üyelik için 45 yaşını doldurmuş olmak gerekir. Görev süresi 12 yıldır.

2. Yargıtay: Adliye mahkemelerinin son inceleme mercidir. Üyelerini HSK seçer.

3. Danıştay: İdari mahkemelerin son inceleme mercidir. Üyelerinin 1/4'ünü Cumhurbaşkanı, 3/4'ünü HSK seçer.

4. Uyuşmazlık Mahkemesi: Adli ve idari yargı arasındaki uyuşmazlıkları çözer.

5. Hakimler Savcılar Kurulu (HSK): 13 üyeden oluşur. Kurulun başkanı Adalet Bakanıdır.

6. Sayıştay: Kamu kurumlarının gelir-giderlerini TBMM adına denetler. Başkan ve üyeleri TBMM tarafından seçilir.

Yüce Divanda Yargılananlar: Cumhurbaşkanı, TBMM Başkanı, Cumhurbaşkanı yardımcıları, Bakanlar, yüksek yargı mensupları ve kuvvet komutanları görevleriyle ilgili suçlardan dolayı Yüce Divanda yargılanırlar.

İDARE HUKUKU

İdare, kamu gücüne dayalı ve sürekli bir devlet fonksiyonudur. İdare Hukuku, devletin belli organları ile belirli faaliyetlerini düzenler.

T.C. Devlet İdari Sistemi:

• Merkezden Yönetim: Başkent (hizmetin çıkış noktası) ve Taşra $hizmeti illere/ilçelere yayan yapı$
• Yerinden Yönetim: Yerel (Mahalli) Yönetim ve Hizmet Yerinden Yönetim

İdari Birimler Hakkında Önemli Bilgiler:

• İller, ilçeler ve bir ilçenin bir ilden ayrılıp başka bir ile bağlanması, büyükşehir belediyeleri kanunla kurulur.
• Belediyeler Cumhurbaşkanı kararı ile kurulur.
• Nüfusu 2 binin altına düşen belediyeler köye dönüştürülür.
• Köyler, İçişleri Bakanlığının kararıyla kurulur.
• Muhtar, köy yönetiminin ve ihtiyar meclisinin başıdır.
• Köylerin belediye kurabilmesi için nüfusları toplamının 5.000 ve üzerinde olması gerekir.
• Büyükşehir belediyeleri, 250 bin kişiyle kurulur. Büyükşehir belediyelerinde il özel idareleri kaldırılmıştır.

Dikkat Edilmeli: Nüfusa göre yerleşimler: 0-2.000 köy, 2.000-20.000 kasaba, 20.000 ve fazlası şehir olarak adlandırılır.

İdarenin Mal Edinme Yöntemleri:

• Kamulaştırma (İstimlak): Kamu yararı gerekçesiyle taşınmaza el konulması
• İstimval: Olağanüstü durumlarda taşınırlara el konulması
• Geçici İşgal: Bayındırlık hizmeti sırasında taşınmaza geçici el atılması
• Devletleştirme: Kamu hizmeti niteliği taşıyan özel teşebbüslerin devletleştirilmesi

KAMU GÖREVLİLERİ

Devlet memurları kanununa göre kamu görevlileri iki türdür:

• Memur/Sözleşmeli Personel
• İşçiler

Memurluğa İlişkin Bilgiler:

• Adaylık süresi en çok iki yıldır.
• İstifa eden memur 6 ay geçmeden işe dönemez.
• Memurlara uygulanacak disiplin cezaları: Uyarma, kınama, aylıktan kesme, kademe ilerlemesinin durdurulması, devlet memurluğundan çıkarma.
• Memurların hakları: Güvenlik hakkı, emeklilik hakkı, çekilme hakkı, sendika kurma ve üye olma hakkı, izin hakkı, maaş ve yolluk hakkı.
• Memurluğun sona ermesi: Çekilme, çekilmiş sayılma, çıkarılma, koşullarda eksiklik, bağdaşmazlık.

Memurlarda Çalışma Düzeni:

• Atanmış memurların haftalık çalışma süresi genel olarak 40 saattir.
• Başka yerdeki bir göreve atanan memur, 15 gün içinde hareket ederek belli yol süresini izleyen gün işe başlamak zorundadır.
• Bu süre içinde belge ile ispatı mümkün zorlayıcı sebepler dışında işe başlamayanların atamaları iptal edilir.

Hukuk sistemimizdeki bu temel bilgiler, vatandaşlık dersinizin önemli bir kısmını oluşturmakta ve sınavlarda sıkça karşınıza çıkmaktadır. Bu kavramları anlayıp birbirleriyle olan ilişkilerini kavramanız, konuyu daha iyi özümsemenizi sağlayacaktır.