Sözcükte Anlam Özellikleri

Gerçek Anlam

Bir sözcük, herkesin bildiği ilk ve asıl anlamıyla kullanılmışsa gerçek anlamda kullanılmış olur.

"Evlerin önlerine kuru meşe dallarıyla örtülü çardaklar yapmışlar." Bu cümlede "kuru" sözcüğü ıslak olmayan anlamındadır - yani gerçek anlamında kullanılmıştır.

"Acı kahvesini yudumluyordu." cümlesinde "acı" sözcüğü de tadı acı olan anlamında kullanılmıştır.

Mecaz Anlam

Bir sözcük gerçek anlamından tamamen uzaklaşıp başka bir anlamda kullanılırsa mecaz anlam kazanır. Mecaz anlamlar genellikle benzetme yoluyla ortaya çıkar.

"Kara, kuru, kibirli, kazık gibi bir kadın!" cümlesinde "kuru" kelimesi artık ıslak olmayan anlamında değil, zayıf ve çelimsiz anlamında kullanılmıştır.

"En yakın dostlarının bile kusurlarını keskin bir dille yüzlerine vururmuş." cümlesinde "keskin" sözcüğü acımasız, sert anlamında kullanılmıştır.

Dikkat et! Mecaz anlamlar, anlatımı güçlendirir ve daha etkileyici kılar. Şiirler ve edebi metinlerde sıkça karşımıza çıkar.

7. Sınıf Sözcükte Anlam

Kelimelerin anlamları, kullanıldıkları cümlelere göre değişebilir. Bir kelime farklı cümlelerde bambaşka anlamlara gelebilir! Buna çok anlamlılık denir.

"Basmak" kelimesinin dilimizde ne kadar farklı anlamlarda kullanıldığını biliyor musun? Bu kelime ayağını yere koymak, bir şeyi itmek, örtmek, baskın yapmak, yaşa girmek, sis gibi çevreyi kaplamak ve sıkıntı duymak gibi birçok anlamda kullanılabiliyor.

Örneğin, "Bastığın yerlerde güller açtı" derken ayağını yere koymak anlamında, "Sis basmıştı şehri" derken kaplamak anlamında kullanılır.

Bunu biliyor musun? Günlük hayatta kullandığımız pek çok kelime, aslında birden fazla anlama sahiptir. Kelimeler, kullanıldıkları cümleye göre yepyeni anlamlar kazanabilirler.

Türkçede sözcüklerin taşıdıkları anlamları beş ana başlıkta inceleyebiliriz: Gerçek anlam, mecaz anlam, terim anlam, somut anlam ve soyut anlam. Bu anlamları bilmek, okuduğun metinleri daha iyi anlamanı sağlayacak.

Sözcükler Arası Anlam İlişkileri

Eş Anlamlı Sözcükler

Yazılışları farklı ama anlamları aynı olan sözcükler eş anlamlı (sinonim) olarak adlandırılır.

Örnek:

• ad-isim
• sözcük-kelime
• yaşlı-ihtiyar
• anı-hatıra

Zıt Anlamlı Sözcükler

Anlamları birbirinin tam tersi olan sözcüklere zıt anlamlı (antonym) sözcükler denir.

Örnek:

• ağır-hafif
• aşağı-yukarı
• büyük-küçük
• iyi-kötü

Yakın Anlamlı Sözcükler

Tam olarak aynı anlamı taşımayan ama anlamları birbirine yakın olan sözcüklerdir.

Örnek:

• anlaşmak-uyuşmak
• göndermek-yollamak
• çalışmak-çabalamak

Unutma! Eş anlamlı sözcükler her zaman birbirinin yerine kullanılamaz. Örneğin "kara" ve "siyah" eş anlamlıdır ama "kara gün" yerine "siyah gün" demeyiz.

Terim Anlam

Bir bilim, sanat veya meslek dalına özgü özel anlamlı sözcükler terim anlamlı olarak adlandırılır.

"Tabanı otuz metre kadar tutan bir eşkenar üçgen biçimindedir." Bu cümlede "eşkenar üçgen" geometri terimidir.

"Saz sesleri bazen aynı notaları ruhumuza mıhlanmak istenen bir altın çiviye vurulan darbeler gibi tekrar ederdi." Bu cümlede "nota" müzik terimidir.

Somut Anlam

Duyu organlarımızla algılayabildiğimiz varlıkları karşılayan sözcükler somut anlamlıdır. İnsan, hayvan, kitap, defter, hava, su gibi sözcükler somut anlamlıdır.

Bazen somut anlamlı bir sözcük, soyut anlam ifade edecek şekilde kullanılabilir. Bu durumda sözcük mecaz anlam kazanır:

"Size de tiyatronuza da biraz yararlı olabilmek için didiniyorum, parçalanıyorum." Burada "parçalanmak" sözcüğü somutken mecaz anlamda kullanılmıştır.

Soyut Anlam

Duyu organlarımızla algılayamadığımız, kavramları karşılayan sözcükler soyut anlamlıdır. Sevgi, nefret, düşünce, özgürlük gibi kavramlar soyut anlamlıdır.

Soyut anlamlı bir sözcük bazen somut anlam kazanabilir: "Uslan artık deli gönül Bak gelip geçiyor ömür"

İşte bir ipucu! Eğer bir şeye dokunabiliyorsan, görebiliyorsan, koklayabiliyorsan o sözcük somuttur. Eğer sadece hissedebiliyorsan ama dokunamıyorsan soyuttur.

Eş Sesli Sözcükler

Yazılışları ve söylenişleri aynı olduğu halde anlamları tamamen farklı olan sözcüklere eş sesli (sesteş) sözcükler denir.

Örnek:

• yüz (sayı) - yüzmek (suda hareket etmek) - insan yüzü
• çay (içecek) - çay (küçük akarsu)
• kara (toprak parçası) - kara (renk)

Aynı Kavram Alanına Giren Sözcükler

Ortak özellikleri olan, aynı kategori içinde düşünülebilen sözcüklerdir.

Örnek:

• Taşıtlar kavram alanı: uçak, tren, otobüs, gemi, vapur, otomobil, bisiklet
• Su üstü taşıtları kavram alanı: gemi, vapur, feribot, sal
• Ağaçlar kavram alanı: çam, meşe, kavak

Bunu biliyor musun? Kavram alanları birbirleriyle iç içe geçebilir. Örneğin "gemi" hem taşıtlar hem de su üstü taşıtları kavram alanına girer.

Sözcüklerin anlamlarını ve aralarındaki ilişkileri bilmek, daha zengin bir kelime hazinesi oluşturmana ve kendini daha iyi ifade etmene yardımcı olacaktır.

Söz Öbeklerinde Anlam

Kalıplaşmış Söz Öbekleri

Deyimler

En az iki sözcükten oluşan, genellikle gerçek anlamının dışında kullanılan, kalıplaşmış söz öbekleridir. Deyimler, anlatımı daha etkili ve çekici kılar.

Örnek:

• abayı yakmak (aşık olmak)
• bağrına taş basmak (acıya katlanmak)
• küplere binmek (çok sinirlenmek)
• gözden düşmek (değerini kaybetmek)

İpucu: Deyimler, bir durumu veya olayı kısa, özlü ve çarpıcı bir şekilde anlatır. Genellikle mecaz anlam taşırlar.

Atasözleri

Uzun deneyim ve gözlemlere dayanan, öğüt verici nitelikte olan özlü ve kalıplaşmış cümlelerdir.

Örnek:

• Alet işler, el övünür.
• Ak akça kara gün içindir.
• Ağlamayan çocuğa meme vermezler.
• Güzele bakmak sevaptır.

Atasözleri, bir milletin yüzyıllar boyunca edindiği deneyimleri ve dünya görüşünü yansıtır. Bu yüzden farklı Türk topluluklarında benzer atasözleri bulunur.

Kalıplaşmamış Söz Öbekleri

Deyimler, atasözleri ve ikilemeler gibi herkesin bildiği kalıplaşmış söz öbeklerinin yanında, yazarların kendi yarattığı kalıplaşmamış söz öbekleri de vardır.

Bu söz öbeklerinin herkes tarafından bilinen anlamları yoktur. Anlamları, kullanıldıkları cümle ve metinden çıkarılır.

Örneğin: "Çocuklarımızı, yüzyılımızın sevimsiz boyasıyla kapatılmış bir şehir bekliyor."

Bu cümlede yazar ne demek istemiş olabilir? Burada yazarın, çocuklarımızı bekleyen gri renkli, betonlaşmış, yeşilliğin yok edildiği çirkin şehirlerden bahsettiğini anlayabiliriz.

Kalıplaşmamış söz öbekleri, yazarın yeteneğine, hayal ve ifade gücüne bağlıdır. Bu tür ifadeler, anlatımı zenginleştirir ve edebi eserlere sanatsal bir değer katar.

Düşün bakalım: "Yazılarına yüreğini koymayan bir sanatçı ne kadar uğraşırsa uğraşsın sesini kimseye duyuramayacaktır." Bu cümlede ne anlatılmak isteniyor?

Bu tür kalıplaşmamış söz öbeklerini anlamak için dikkatli düşünmeli ve metindeki diğer ipuçlarından yararlanmalısın. Her okuyucu farklı bir anlam çıkarabilir, bu da edebiyatın güzelliğidir.

İkilemeler

İkilemeler, anlatımı güçlendirmek için arka arkaya kullanılan sözcük gruplarıdır.

İkilemelerin oluşturulma şekillerine göre çeşitleri vardır:

1. Aynı sözcüğün tekrarı: ağır ağır, yavaş yavaş, hızlı hızlı "Ama bu yeni şiir, yavaş yavaş yayılıp birçok kimse tarafından da tutulunca iş değişti."

2. Eş veya yakın anlamlı sözcüklerin tekrarı: ses seda, yorgun argın, zarar ziyan "Bak hele üzerinden ses seda uzaklaşır, Düşerim gerilere, iyceden iyceden."

3. Karşıt anlamlı sözcüklerin tekrarı: aşağı yukarı, iyi kötü, ileri geri "Her birimiz iyi kötü bir vitrin taşımaktayız göğüs kafesimizde."

4. Biri anlamlı diğeri anlamsız sözcüklerin tekrarı: çoluk çocuk, eski püskü, yarım yamalak "Kentler, büründüğümüz kıyafetler gibidir. Kimi zaman bol, dökümlü, zengin gösteren, kimi zaman eski püskü, gariban ama mağrur..."

5. Her ikisi de anlamsız sözcüklerin tekrarı: abur cubur, mırın kırın, paldır küldür

6. Yansıma sözcüklerin tekrarı: şırıl şırıl, gıcır gıcır, pır pır "İdare lambası pır pır edip duruyordu sofadaki merdiven başında."

İpucu: İkilemeler, anlatmak istediğimiz şeyi daha etkili, daha güçlü bir şekilde ifade etmemize yardımcı olur. Konuşma ve yazılarında kullanırsan, anlatımın daha canlı olur!

Cümlede Anlam

Cümle, bir düşünceyi, duyguyu, olayı veya işi yargı bildirerek anlatan kelimeler topluluğudur. Sadece kelimeler yan yana gelerek değil, bu kelimelerin bir yargıya bağlanmasıyla cümle oluşur.

Cümlede anlam konusu, yargıların özelliklerine göre şu başlıklarda incelenir:

1. Anlatımına Göre Cümleler

   • Öznel Anlatım
   • Nesnel Anlatım

2. Cümleler Arası Anlam İlişkisi

   • Amaç-Sonuç
   • Sebep-Sonuç
   • Koşul-Sonuç
   • Yakın Anlamlılık
   • Zıt Anlamlılık
   • Örtülü Anlam
   • Ön Yargı

3. Cümleye Hakim Olan Duygu

   • Sitem
   • Özlem
   • Üzülme
   • Pişmanlık
   • Beklenti
   • Şaşırma
   • Küçümseme

Bunu bilmek önemli: Cümlelerin anlamını doğru yorumlayabilmek, hem günlük hayatında iletişimini güçlendirir hem de sınavlarda başarılı olmana yardımcı olur.

Anlatımına Göre Cümleler

Öznel Anlatım

Kişisel görüşlerin, duyguların, beğenilerin yer aldığı cümlelerdir. Bu cümleler kanıtlanamaz ve kişiden kişiye değişebilir.

Örnekler:

• "Ne kadınlar sevdim zaten yoktular / Böyle bir sevmek görülmemiştir"
• "Bilirsiniz ki ben, politika işlerinden hiç hoşlanmam."
• "Şu kadın milletinin kıskançlığının hiç sonu yok."

Dikkat! Şiirler, öyküler gibi sanatsal metinlerde çoğunlukla öznel anlatım kullanılır.

Nesnel Anlatım

Kişisel görüşlere yer vermeyen, herkes tarafından kabul edilen gerçekleri anlatan cümlelerdir. Bu cümleler kanıtlanabilir ve ölçülebilir.

Örnekler:

• "1919 yılı Mayısının 19'uncu günü Samsun'a çıktım."
• "Ertesi gün, tarih imtihanı vardı."
• "Sosyal ve bilimsel konuda araştırmalar, makaleler yayımlar."

İpucu: Bilimsel metinlerde, ansiklopedilerde, haber metinlerinde genellikle nesnel anlatım kullanılır. "Bence, bana göre, kanımca" gibi ifadeler öznel anlatımın ipuçlarıdır.