Sözcükte Anlam

Kelimeler hayat bulur farklı anlamlarla. Bir sözcüğün gerçek anlamı, akla gelen ilk ve en eski anlamıdır. Örneğin, "göz" dediğimizde öncelikle görme organımız akla gelir.

Bir sözcük zamanla yeni anlamlar kazanabilir. Yan anlam, gerçek anlamdan tamamen kopmadan kazanılan yeni anlam boyutudur. "Binanın çimento yemesi" örneğindeki gibi, "yemek" fiili burada "kullanmak" anlamında kullanılmıştır. Yakıştırma yoluyla yan anlam da oluşabilir: "borunun dirseği", "defterin yaprağı" gibi.

Mecaz anlam ise sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır. "Bırak bu ayakları" dediğimizde, "ayak" sözcüğü mecaz anlamda kullanılmıştır. Bunların dışında sözcükler terim anlam (bilim, sanat alanlarındaki özel anlamları) ve argo anlam (belirli toplulukların kullandığı özel dil) da taşıyabilir.

💡 Dikkat! Dildeki zenginlik, aynı sözcüğün farklı bağlamlarda farklı anlamlar taşımasında yatar. Örneğin "göz" sözcüğü, gerçek anlamının yanında çekmecenin gözü gibi yan anlamlarda da kullanılabilir.

Anlam İlişkisi Bakımından Sözcükler

Kelimeler arasındaki bağlar dünyamızı şekillendirir. Eş anlamlı sözcükler, yazılışları ve sesleri farklı olsa da anlamları aynı olan sözcüklerdir. Örneğin "fedakâr" ve "özverili" kelimeleri farklı görünseler de aynı anlamı taşırlar.

Zıt (karşıt) anlamlı kelimeler ise anlamca birbirinin tersi olan kelimelerdir. "Doğru-yanlış", "çürük-dayanıklı" örneklerinde olduğu gibi. Eş sesli (sesteş) kelimeler ise yazılışları ve söylenişleri aynı olmasına rağmen anlamları farklı olan kelimelerdir. "Yaş" kelimesi hem insan hayatında yılı hem de ıslaklığı belirtebilir.

Ad aktarması (mecazımürsel), benzetme amacı olmaksızın bir kelimenin başka bir kelime yerine kullanılmasıdır. "Salon oyuncuları alkışladı" derken aslında "salondaki seyirciler" kastedilmiştir. Dolaylama ise tek sözcükle anlatılabilecek bir kavramı birden çok sözcükle anlatma sanatıdır. "Vatani görev" (askerlik), "hayat arkadaşı" (eş) gibi.

💡 İpucu: Eş sesli kelimeler (sesteş) sınavlarda sıkça karşınıza çıkar! "Yüz" kelimesinin "çehre" ve "100 sayısı" gibi farklı anlamlarına dikkat edin.

Anlam Olayları

Dilimizdeki zenginlik anlam olaylarıyla renklenir. Güzel adlandırma, korku, iğrenme gibi olumsuz duyguları önlemek için daha kabul edilebilir kavramların kullanılmasıdır. "Verem" yerine "ince hastalık", "sağır" yerine "işitme engelli" demek gibi.

Deyim aktarması farklı şekillerde karşımıza çıkar. İnsana özgü özelliklerin doğaya aktarılması ("ırmağın kolu"), doğaya özgü özelliklerin insana aktarılması ("bu oduna laf anlatmak zor") veya somut anlamlı sözcüklerin soyut anlam kazanması ("düşük yargı") gibi. Duyu aktarması ise bir duyuya ait özelliğin başka bir duyu için kullanılmasıdır: "Sert bakış" (dokunma→görme) ya da "kadife ses" (dokunma→işitme).

Sözcükler zaman içinde anlam değişimine uğrayabilir. Anlam daralması bir sözcüğün anlamının zaman içinde sınırlanmasıdır. Örneğin "don" eskiden tüm kıyafetleri karşılarken şimdi sadece iç giysisini ifade eder. Anlam genişlemesi ise bir sözcüğün zamanla yeni anlamlar kazanmasıdır. "Düğme" eskiden sadece giysi iliklemeye yararken şimdi elektrik düğmesi, radyo düğmesi gibi anlamlara da sahiptir.

💡 Unutmayın: Sözcüklerin anlamları toplumla birlikte değişir ve gelişir. "Koca" sözcüğü eskiden "yaşlı" anlamındayken günümüzde daha çok "eş" anlamında kullanılıyor.

Sözcüklerin Anlam Özellikleri

Sözcüklerin anlamları algılanma biçimlerine göre de sınıflandırılabilir. Somut anlam taşıyan sözcükler beş duyu organımızla algılayabildiğimiz varlıkları ifade eder: kitap, ağaç, rüzgâr gibi. Soyut anlam taşıyanlar ise duyu organlarımızla algılayamadığımız kavramlardır: sevinç, üzüntü, aşk gibi.

Dilde ilginç geçişler olabilir. Somutlama ile soyut anlamlı sözcükler somut anlam kazanabilir. "Kötülerle arkadaşlık edilmez" cümlesinde "kötü" soyut kavramı somut olarak insanları belirtir. Soyutlama ile somut sözcükler soyut anlam kazanabilir. "Bu işte de Sait'in parmağı var" derken "parmak" somut varlığı "etki" gibi soyut bir anlam kazanır.

Yansıma sözcükler, doğadaki seslerin insanlar tarafından taklit edilmesiyle oluşan anlamsız seslerdir: pat, küt, şırıl şırıl gibi. Genel anlam taşıyan sözcükler varlıkları toplu olarak belirtirken (hayvan, bitki), özel anlam taşıyan sözcükler tek bir varlığı karşılar (aslan, gül).

💡 Pratik Bilgi: Soyut-somut kavramını ayırt etmek için "Bu nesneye dokunabilir miyim?" sorusunu kendinize sorun. Dokunabiliyorsanız somut, dokunamıyorsanız soyuttur.

Ses Bilgisi: Ünlüler

Dilimizin müziği olan sesler belirli kurallara uyar. Büyük ünlü uyumu, bir sözcükte kalın ünlülerden (a, ı, o, u) sonra yine kalın ünlüler; ince ünlülerden (e, i, ö, ü) sonra yine ince ünlüler gelmesi kuralıdır. Küçük ünlü uyumu ise düz ünlülerden (a, e, ı, i) sonra düz ünlülerin; yuvarlak ünlülerden (o, ö, u, ü) sonra dar-yuvarlak (u, ü) ünlülerin gelmesi kuralıdır.

Ünlü düşmesi, iki heceli ve ikinci hecesinde dar ünlü bulunan bir kelimeye ünlüyle başlayan bir ek geldiğinde ikinci hecedeki dar ünlünün düşmesidir. "Ömür-ü → ömrü" örneğinde olduğu gibi. Ünlü türemesi, "-cık" küçültme eki ünsüzle biten tek heceli sözcüklere geldiğinde araya bir ünlünün girmesi olayıdır: "bir-i-cik → biricik".

Ünlü daralması, sonunda "e" veya "a" bulunan fiillere "-yor" şimdiki zaman eki geldiğinde bu seslerin daralarak "i", "ı", "u", "ü"ye dönüşmesidir. "İste-yor → istiyor" gibi. Ünlü değişimi ise bazı durumlarda ünlülerin başka ünlülere dönüşmesidir. "Ben-e → bana" örneğinde "e" sesi "a"ya dönüşmüştür.

💡 Önemli Not: Ulama, ünlüyle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde, ilk sözcüğün son ünlüsüyle ikinci sözcüğün ilk ünlüsünün birleştirilmesi olayıdır. Aralarında noktalama işareti varsa ulama olmaz!

Ses Bilgisi: Ünsüzler

Ünsüzlerdeki değişimler dilimize akıcılık katar. Ünsüz yumuşaması, sert ünsüzlerin (p, ç, t, k) kendilerinden sonra ünlü geldiğinde yumuşayarak (b, c, d, ğ) seslerine dönüşmesidir. Örneğin: "kitap-ı → kitabı".

Ünsüz benzeşmesi (sertleşme), sonunda sert ünsüz (f, s, t, k, ç, ş, h, p) bulunan bir kelimeye c, d, g ile başlayan bir ek geldiğinde, bu seslerin sertleşerek ç, t, k seslerine dönüşmesidir. "Ağaç-dı → ağaçtı" örneğinde olduğu gibi.

Ünsüz düşmesi, k sesi ile biten bazı sözcüklere "-cık" eki gelince k sesinin düşmesidir. "Küçük-cük → küçücük" gibi. Ünsüz türemesi ise bazı tek heceli sözcükler ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında sözcüğün sonundaki ünsüzün ikileşmesi olayıdır: "sır-ım → sırrım".

n/m çatışması, n ile biten bir kelimeden sonra b ile başlayan bir kelime geldiğinde, n sesinin m'ye dönüşmesi olayıdır. Kaynaştırma ise ünlü ile biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde araya y, ş, s, n harflerinden birinin girmesidir: "ikişer", "yapmayacak" örneklerinde olduğu gibi.

💡 Sınav İpucu: Ünsüz değişimlerini belirlerken, kelimenin kökünü ve aldığı ekleri doğru ayırt etmek çok önemlidir. Örneğin "ağaçta" kelimesinde benzeşme vardır çünkü "ağaç+da → ağaçta" şeklinde bir değişim olmuştur.