Fiilimsiler (Eylemsilер)

Fiilimsiler, fiillerden türeyen ama fiil gibi çekimlenemeyen sözcüklerdir. Olumlu ve olumsuz şekilleri yapılabilir ve cümlede isim, sıfat, zarf görevlerinde kullanılırlar.

Fiilimsilerin Özellikleri:

• Fiil kip ve kişi eklerini almazlar
• Olumsuz şekilleri yapılabilir
• İsim çekim eklerini alabilirler
• Doğrudan yüklem olamazlar (ek fiil almaları gerekir)
• Bulundukları cümleyi birleşik yapılı hale getirirler
• Yan cümle kurarlar
• Fiilimsi ekleri yapım ekidir

⚠️ Bazı sözcükler fiilimsi eklerini almasına rağmen zamanla kalıplaşarak bir varlığın veya kavramın adı haline gelmiştir. Bu sözcükler fiilimsi sayılmazlar. Örneğin: kazma, dolma, danışma, çakmak, dondurma, uçuş.

1. İsim Fiil (Mastar)

İsim fiiller, "-ma/-me, -mak/-mek, -ış/-iş/-uş/-üş" ekleriyle yapılır. Bu ekleri kolayca hatırlamak için "-iş, -me, -mek" şeklinde kodlayabiliriz.

Örnek:

• Onunla tanışmayı ben de istiyorum.
• Şiir okuyuşuna herkes hayran kaldı.
• Balık tutmak bir yetenek işidir.

Sıfat Fiil (Ortaç)

Sıfat fiiller, "-an $-en$, -ası $-esi$, -maz $-mez$, -ar $-er/-ar/-ir/-r$, -dık $-dik/-duk/-dük$, -acak $-ecek$, -mış $-miş/-muş/-müş$" ekleriyle yapılır. Bunu "-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecak, -miş" olarak hatırlayabilirsin.

Sıfat fiiller genellikle cümlede sıfat görevinde kullanılırlar ve varlıkları nitelerler.

Örnek:

• Yaralanan yolcular hastaneye kaldırıldı.
• Bu kırılası ellerinle mi vurdun minicik yavruya?
• Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç.
• İnanılır bir olay değil yaşadığımız.
• Akşama kadar aramadık yer bırakmamışlar.
• Sararımış yapraklar her tarafı kaplamış.

⚠️ Bazı sözcükler sıfat-fiil eklerini alarak kalıcı isim olurlar. Bunlara "adlaşmış sıfatlar" denir. Örneğin: "Yakacak sıkıntısını bu yıl da çekeceğiz." cümlesinde "yakacak" bir fiilimsi değil, isimdir.

Zarf Fiil (Bağ Fiil-Ulaç)

Zarf fiiller, cümlede zarf görevinde kullanılırlar ve iki cümleyi bağlarlar. Bu nedenle "bağ fiil" veya "ulaç" olarak da adlandırılırlar.

Bazı zarf fiil ekleri şunlardır: "-ken, -alı $-eli$, -madan $-meden$, -ince $-inca/-unca/-ünce$, -ip $-ıp/-up/-üp$, -arak $-erek$, -dıkça $-dikçe/-dukça/-dükçe$, -a...-e $-a...-a$, -r...-maz $-r...-mez$, -casına $-cesine$, -meksizin $-maksızın$, -dığında $-diğinde$"

Örnek:

• Dereyi görmeden paçaları sıvama.
• El, elin eşeğini türkü çağırarak arar.
• Kol kesilirken parmak acımaz.
• Çocuklar, konuşa konuşa yanımızdan geçtiler.
• İçeri girer girmez konuşmaya başladı.
• O mahalleden ayrılalı tam üç yıl olmuş.

Sözcükte Anlam

Sözcükler, bir ya da birden çok heceden oluşan, belli bir anlama sahip, cümle kurmaya yarayan dil öğeleridir. Sözcükler cümlede anlam kazanırlar ve bir sözcük farklı cümlelerde farklı anlamlarda kullanılabilir.

Sözcükte Çok Anlamlılık

Gerçek Anlam

Bir sözcüğün akla ilk gelen anlamıdır. Sözlükte yer alan ilk anlama da "sözlük anlam" denir.

Örnek:

• Bugünkü antrenmandan sonra ayağı şişmişti.
• Kalp ameliyatından sonra eski sağlığına kavuşmuştu.

Yan Anlam

Bir sözcüğün gerçek anlamından yola çıkılarak benzerlik kurulmasıyla oluşan anlamdır.

Örnek:

• Sandalyenin ayağı kırılınca yere düştüm. (benzetme)
• Tarağın dişleri birer birer kırdı. (benzetme)

Mecaz Anlam

Sözcüklerin gerçek anlamlarından tamamen uzaklaşarak bambaşka bir anlamda kullanılmasıdır.

Örnek:

• Bugün söylediklerin kalbimi çok kırdı. (duygularımı incitti)
• Gözüm bu adamı hiç tutmadı. (güvenmedim)

🔍 Mecaz anlamda genellikle somut sözcükler soyutlaştırılır.

Terim Anlam

Bir bilim, sanat veya meslek dalında özel anlamı olan sözcüklerdir.

Örnek:

• Meridyenler arasında 4 dakikalık bir mesafe vardır. (Coğrafya)
• Birazdan ikinci perde başlayacak. (Tiyatro)
• Fenerbahçe sağ taraftan korner kullanacak. (Spor)

Sözcükte Anlam İlişkileri (Devamı)

Ad Aktarması

Bir sözcüğün benzetme amacı olmaksızın, bir varlığın ismi yerine onun bir özelliğinin kullanılmasıdır.

Örnek:

• Orhan Kemal'i severek okurum. (yazarın ismi kitapları yerine)
• Bu hafta evimizi taşıyacağız. (ev eşyaları yerine)

Dolaylama

Tek sözcükle anlatılabilecek bir kavramı birden fazla sözcükle anlatmaktır.

Örnek:

• Hayat arkadaşıyla birlikte geziye çıkmıştı. (eş)
• Kara elmasıyla ünlü bir şehrimizdir. (kömür)

Soyut ve Somut Anlam

Somut sözcükler, duyu organlarımızla algılayabildiğimiz varlıkları karşılar (kuş, kalem, yıldız, güneş).

Soyut sözcükler, duyu organlarımızla algılayamadığımız kavramları karşılar (mutluluk, üzüntü, akıl, düşünce).

Güzel Adlandırma

Söylenmesinden çekinilen kavramların başka sözcüklerle ifade edilmesidir.

Örnek:

• İhtiyar dün akşam hakkın rahmetine kavuştu. (öldü)
• Arkadaşımızın babası ince hastalığa yakalanmıştı. (verem)

Nicel ve Nitel Anlam

Nicel anlam: Sayılabilen, ölçülebilen özellikleri gösteren sözcükler.

• Bu binadaki dairelerin oldukça geniş odaları var.

Nitel anlam: Varlıkların nasıl olduğunu, niteliğini gösteren sözcükler.

• Okul yıllarında onunla yakın arkadaştık.

Sözcükler Arası Anlam İlişkileri

Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler

Aynı varlığı ya da kavramı karşılayan, anlamları aynı ama yazılışları farklı olan sözcüklerdir.

Örnek:

• cahil-bilgisiz
• cesur-yürekli
• cimri-pinti

Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler

Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları farklı sözcüklerdir.

Örnek:

• Yaş: Islaklık / İnsanın yaşı
• Yüz: İnsan suratı / Sayı
• Gül: Çiçek / Gülmek eylemi

Zıt Anlamlı (Karşıt) Sözcükler

Anlam bakımından birbirine karşıt olan, birbiriyle çelişen sözcüklerdir.

Örnek:

• acı-tatlı
• iyi-kötü
• zengin-fakir

Yakın Anlamlı Sözcükler

Yazılışları ve okunuşları farklı olan, eş anlamlıymış gibi görünen ama anlamca tam olarak örtüşmeyen sözcüklerdir.

Örnek:

• basmak-ezmek
• tanıdık-arkadaş
• tutmak-yakalamak

Aynı Kavram Alanına Giren Sözcükler

Farklı anlamlar taşısalar da aynı işlevde kullanılan sözcüklerdir.

Örnek:

• "Kitap": roman, masal, hikaye
• "Taşıt": otobüs, minibüs, taksi
• "Çiçek": karanfil, papatya, gül

Sözcük Gruplarında Anlam

Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler

Anlamca kapsamı geniş olan sözcüklere genel, dar olan sözcüklere özel anlamlı sözcükler denir.

Örnek:

• Elma, her iklimde yetiştirilebilen bir meyvedir. (genel)
• Şehirlerin en güzeli bana göre İstanbul'dur. (özel)

İkilemeler

Anlatımı güçlendirmek için iki sözcüğün bir araya getirilmesiyle oluşturulan söz grubudur.

İkilemeler şu şekillerde oluşturulabilir:

1. Aynı sözcüğün tekrarı: uzun uzun, iri iri
2. Eş anlamlı sözcükler: ses seda, akıllı uslu
3. Yakın anlamlı sözcükler: ak pak, doğru dürüst
4. Zıt anlamlı sözcükler: er geç, iyi kötü
5. Yansıma sözcükler: horul horul, mışıl mışıl
6. Biri anlamlı diğeri anlamsız: eski püskü, eğri büğrü
7. İki anlamsız sözcük: abuk sabuk, eciş büçüş

🔍 İkilemeler ayrı yazılır, ancak kalıplaşmış bazı ikilemeler (birdenbire, pırpır, çıtçıt) bitişik yazılır.

Deyimler

Genellikle bir durumu somutlaştırmak için kullanılan, en az iki sözcükten oluşan ve çoğunlukla mecaz anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbekleridir.

Örnek:

• Bardağı taşırmak: Sabrını tüketmek
• Can atmak: Bir şeyi yapmayı çok istemek
• Etekleri tutuşmak: Çok telaşlanmak

Deyim ve Atasözleri

Deyimlerin Özellikleri

1. En az iki sözcükten meydana gelir.

   • Göze batmak
   • Yangına körükle gitmek

2. Kalıplaşmış sözlerdir, değiştirilemez.

   • "Kafa tutmak" yerine "baş tutmak" diyemeyiz.

3. Mecaz anlam taşırlar.

   • Baltayı taşa vurmak
   • Akıl danışmak

4. Tek bir sözcük gibi görev yaparlar.

5. Deyimleri oluşturan sözcükler genellikle ayrı yazılır.

   • Göz boyamak
   • Balon uçurmak

Atasözleri

Atalarımızın yaşam deneyimlerini, düşünce ve anlayışlarını kuşaktan kuşağa taşıyan, öğüt veren, derin anlamlı kalıplaşmış sözlerdir.

Atasözlerinin Özellikleri

• Toplumun ortak ürünüdür, kim tarafından söylendiği belli değildir.
• Kalıplaşmış sözlerdir, değiştirilemez.
• Genellikle mecaz anlamlıdır, ama bazıları gerçek anlamlı olabilir.
• Çoğu kısa cümlelerden oluşur.

Örnek:

• Söz gümüşse sükut altındır.
• Bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ olur.
• Bugünün işini yarına bırakma. (gerçek anlamlı)

💡 Atasözleri toplumun bilgeliğini yansıtır ve genellikle bir öğüt veya hayat dersi içerir.

Vecizeler ve Yansıma Sözcükler

Vecizeler (Öz Deyişler)

Bir düşünceyi, bir duyguyu veya bir ilkeyi kısa ve etkili biçimde anlatan, kim tarafından söylendiği belli olan sözlerdir.

Örnek:

• "Öğretmenler, yeni nesil sizin eseriniz olacaktır." - M. Kemal ATATÜRK
• "Adalet mülkün temelidir." - Hz. Ömer
• "Beşikten mezara kadar bilim öğrenin." - HZ. MUHAMMED

Yansıma Sözcükler

Doğada duyulan seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcüklerdir.

Yansıma Sözcük Türleri:

1. İnsan sesi yansımaları:

   • fıs (fısıldamak), hapşu (hapşırmak)

2. Hayvan sesi yansımaları:

   • miyav (miyavlamak), hav (havlamak)

3. Eşya, doğa sesi yansımaları:

   • pat (patırtı), şır (şırıltı)

⚠️ Yansıma sözcükler cümlede isim, sıfat, zarf ve fiil olarak kullanılabilir:

• Bu çıtırtı beni rahatsız ediyor. (isim)
• Ağacın yaprakları hışırdıyor. (fiil)
• Çıtır ekmekleri çok severim. (sıfat)
• Irmak şırıl şırıl akıyor. (zarf)

Dikkat edilmesi gereken noktalar:

• Yansıma sözcükler ikileme olarak kullanılabilir: tıkır tıkır, fokur fokur
• Mecaz anlam kazandıklarında yansıma özelliğini kaybederler
• Sadece seslerin taklidi ile oluşur, görme duyusuna ait sözcükler (pırıl pırıl, ışıl ışıl) yansıma değildir

Cümlede Anlam

Cümlelerin İfade Ettiği Anlam Özellikleri

1. Tanım Cümlesi Bir kavram veya nesnenin belirgin özelliklerini anlatan cümlelerdir.

   • Doğa canlı ve cansız varlıkların yaşadığı bir sistemdir.
   • Bir elementin tüm özelliklerini taşıyan en küçük parçaya atom denir.

2. Karşılaştırma Cümlesi İki kavram, varlık veya durumu ortak ya da farklı yönleriyle ele alan cümlelerdir.

   • Bu kasaba da diğerleri gibi sakin ve huzurluydu.
   • Karacaoğlandan güzel yazan halk ozanı var mı?

3. Üslup Cümlesi Bir yazarın dil kullanımındaki özellikleri anlatan cümlelerdir.

   • Yazar devrik cümleler kullanarak anlatıma değişik bir hava katmış.
   • Cahit Sıtkı, biçim ve içerik uyumunu eserlerine çok güzel yansıtmış.

4. İçerik (Konu) Cümlesi Bir eserin konusunu, vermek istediği mesajı anlatan cümlelerdir.

   • Bu romanda köyden kente göç eden bir ailenin hikayesi anlatılmıştır.
   • Derginin bu sayısında iki şairi şiirleriyle karşılaştırmış yazar.

5. Yorum Cümlesi Bir durumun değerlendirildiği veya açıklandığı, öznel yargı içeren cümlelerdir.

   • Son sınavımı da verdim, yani sınıfı geçtim.
   • Hiç arayıp sormuyor, bizi unuttu.

6. Varsayım Cümlesi Henüz gerçekleşmemiş bir eylemi gerçekmiş gibi kabul eden cümlelerdir.

   • Diyelim ki Bodrum'da bir haftalık tatil kazandın.
   • İki noktadan birden fazla doğru geçtiğini farz et.

💡 Cümlenin anlam özelliğini belirlerken, cümlede anlatılanın hangi amaçla söylendiğine dikkat etmek gerekir.

Cümlede Anlam (Devamı)

7. İhtimal (Olasılık) Cümlesi Kesin olmayan, gerçekleşme olasılığı bulunan durumları anlatan cümlelerdir.

   • Belki bu sınavda daha kolay sorular çıkar.
   • Galiba bu çocuk işin altından kalkacak.

8. Eleştiri (Değerlendirme) Cümlesi Bir yapıtın, çalışmanın veya kişinin olumlu/olumsuz yönlerini ortaya koyan cümlelerdir.

   • Yazarın başarılı kişi tahlilleri romanı ilgi çekici hale getirmiş.
   • Farklı olma çabasındaki yazar, denediği bu yeni tarzla anlamsızlığa düşmüş.

9. Öz Eleştiri Cümlesi Kişinin kendi davranışlarına yönelik olumsuz eleştirileridir.

   • Zamanında çalışmadığım için başarılı olamadım.
   • Olayları sıcağı sıcağına yazmadığım için, şimdi geçmişi hatırlarken karıştırıyorum.

10. Eşitlik Cümlesi Varlık, olay ya da olgular arasındaki eşitliği belirten cümlelerdir.

    • Maç sonunda iki takım da bir puana razı oldu.
    • Ellerinde kalan parayı yarı yarıya paylaştılar.

11. Aşamalı Durum Anlatan Cümleler Bir değişimin belli bir süre içinde gerçekleştiğini anlatan cümlelerdir.

    • Durumu gün geçtikçe düzeliyordu.
    • Giderek daha az konuşuyordu bizimle.

12. Ön Yargı (Peşin Hüküm) Cümlesi Bir kimse ya da durumla ilgili önceden edinilmiş görüşleri yansıtan cümlelerdir.

    • Göreceksiniz bu işi de yüzüne gözüne bulaştıracak.
    • Bu çocuk, kesinlikle başarılı olur.

13. Azımsama ve Küçümseme Cümleleri Azımsama, bir şeyin umulandan az bulunduğunu; küçümseme ise bir kişinin aşağılandığını anlatan cümlelerdir.

    • Bu parayla simit bile alınmaz. (Azımsama)
    • Bu soruyu çözebileceğini mi sanıyorsun? (Küçümseme)

🔍 Cümlelerin anlam özelliklerini ayırt etmek, okuma ve anlama becerilerini geliştirmenin yanı sıra, sınavlarda da başarılı olmanı sağlar.