Fiilimsiler (Eylemsi)

Fiillerden türemiş olmasına rağmen çekimlenemeyen, olumlu ve olumsuz şekilleri yapılabilen, cümlede isim, sıfat ve zarf görevinde kullanılan sözcüklere fiilimsi denir.

Fiilimsilerin şu özellikleri var:

• Fiil kökünden türetilirler
• İsim, sıfat ve zarf fiil olarak üçe ayrılırlar
• Ekleri belirlidir ve kolayca ezberlenebilir
• Fiil özelliğini kaybetmişlerdir
• Yüklem olarak kullanılamazlar
• Basit bir cümleyi birleşik yapabilirler
• Cümlede yan cümle kurarlar
• Tamlamalarda yer alabilirler
• Başka ekler alabilirler
• Cümlede isim, sıfat veya zarf görevinde kullanılırlar
• Kendilerini niteleyen kelimeler zarftır

Fiilimsi ekleri yapım ekleridir, yani fiilden isim soylu kelime türetirler. Kip ve şahıs ekleri almazlar.

İsim Fiil (Mastar)

Fiillere getirilen "-ma/-me, -mak/-mek, -ış/-iş/-uş/-üş" ekleriyle yapılır. Bu ekleri daha kolay hatırlamak için "-iş, -me, -mek" veya "-ma, -ış, -mak" şeklinde kodlayabilirsiniz. Bu eklerle fiiller cümlede isim olarak kullanılırlar.

Örnekler:

• Onunla tanışmayı ben de istiyorum.
• Şiir okuyuşuna herkes hayran kaldı.
• Balık tutmak bir yetenek işidir.

Dikkat: İsim fiil eki almasına rağmen zamanla kalıplaşarak bir varlığın veya kavramın adı haline gelmiş sözcükler fiilimsi sayılmaz. Örneğin: Bahçedeki kazma herhalde kaybolmuş. (Bu cümlede "kazma" sözcüğü bir aletin adıdır, fiilimsi değildir.)

Sıfat Fiil (Ortaç)

Fiillere getirilen "-an/-en, -ası/-esi, -maz/-mez, -ar/-er/-ır/-ir/-r, -dık/-dik/-duk/-dük, -acak/-ecek, -mış/-miş/-muş/-müş" ekleriyle yapılır. Bunları "an-ası-mez-ar-dik-ecek-miş" şeklinde kodlayabilirsiniz.

Sıfat fiiller varlıkları niteleyen, cümlelerde sıfat görevi yapan sözcüklerdir. Varlıkları niteledikleri için sıfat, yan cümlecik kurdukları için de fiil sayılırlar.

Örnekler:

• Yaralanan yolcular hastaneye kaldırıldı.
• Bu kırılası ellerinle mi vurdun minicik yavruya?
• Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç.
• İnanılır bir olay değil yaşadığımız.
• Akşama kadar aramadık yer bırakmamışlar.
• Sararmış yapraklar her tarafı kaplamış.

Dikkat: Bazı sözcükler, sıfat fiil eklerini alarak kalıcı isim olurlar ve fiilimsi özelliklerini kaybederler. Bunlara adlaşmış sıfatlar denir. Örneğin: Yakacak sıkıntısını bu yıl da çekeceğiz. (Burada "yakacak" sözcüğü artık bir maddenin adı olmuştur.)

Zarf Fiil (Bağ Fiil-Ulaç)

Fiillere getirilen "-ken, -alı/-eli, -madan/-meden, -ince/-ınca/-unca/-ünce, -ip/-ıp/-up/-üp, -arak/-erek, -dıkça/-dikçe/-dukça/-dükçe, -a...-a/-e...-e, -r...-maz/-r...-mez, -casına/-cesine, -meksizin/-maksızın, -dığında/-diğinde/-duğunda/-düğünde" ekleriyle oluşturulurlar.

Bağ fiiller birleşik cümlede iki cümleyi bağladıkları için bağlaç, özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil sayılırlar. Zarf fiiller çekim eki almazlar ve cümlede zarf olarak kullanılırlar.

Örnekler:

• Dereyi görmeden paçaları sıvama.
• El, elin eşeğini türkü çağırarak arar.
• Kol kesilirken parmak acımaz.
• Çocuklar, konuşa konuşa yanımızdan geçtiler.
• İçeri girer girmez konuşmaya başladı.
• O mahalleden ayrılalı tam üç yıl olmuş.
• Konuşarak halletmeliyiz bütün problemleri.
• Küçükken güle oynaya okula giderdik.
• Sizinle İstanbul'a gelince görüşürüz.
• Ders çalışırken uyuyakalmışım.

Ad Aktarması

Bir kelimeyi başka bir kelimenin yerine benzetme amacı olmadan kullanmaya ad aktarması $mecaz-ı mürsel$ denir. Bir varlık yerine onun bir özelliği kullanılır.

Örnekler:

• Orhan Kemal'i severek okurum. (Yazarın adı, eserleri yerine kullanılmış)
• Uçak Ankara'ya inmek üzeredir. (Şehrin adı havaalanı yerine kullanılmış)
• Bu hafta evimizi taşıyacağız. (Ev eşyaları yerine ev sözcüğü kullanılmış)

Dolaylama

Tek sözcükle anlatılabilecek bir kavramı birden fazla sözcükle anlatmaya dolaylama denir.

Örnekler:

• Hayat arkadaşıyla birlikte geziye çıkmıştı. (Eşi)
• Kara elmasıyla ünlü bir şehrimizdir. (Kömür)
• Yavru vatanda bu hafta sonu seçim yapılacak. (Kıbrıs)
• Takım bugün meşin yuvarlağı kaleye göndermeyi başaramadı. (Top)

Soyut ve Somut Anlam

Somut Sözcükler: Duyu organlarımızla algılayabildiğimiz varlıkların adlarıdır.

• Kuş, kalem, yıldız, güneş, yağmur, deniz...

Soyut Sözcükler: Duyu organlarımızla algılayamadığımız, düşünce yoluyla kavrayabildiğimiz kavramların adlarıdır.

• Mutluluk, üzüntü, akıl, düşünce, dil, cesaret, umut...

Güzel Adlandırma

Söylenmesinden çekinilen, korkulan kavramların daha güzel sözlerle ifade edilmesidir.

Örnekler:

• Mahallenin neşe kaynağı olan ihtiyar dün akşam hakkın rahmetine kavuştu. (Ölmek)
• Arkadaşımızın babası ince hastalığa yakalanmıştı. (Verem)
• Görme engelli (Kör)
• Kefen (Yakasız gömlek)

Sözcükte Anlam

Sözcükler, cümle içinde kullanıldıkları yere göre farklı anlamlar kazanabilirler. Aynı sözcük farklı cümlelerde farklı anlamda kullanılabilir.

Örneğin "bırakmak" sözcüğü:

• "Elindeki kitabı masanın üzerine bıraktı." (Bir cismi bir eşyanın üzerine koymak)
• "Yağmur yağınca gezmeyi ertesi güne bıraktık." (Ertelemek)

Sözcükte Çok Anlamlılık

Gerçek Anlam: Bir sözcüğün akla ilk gelen, sözlükte yer alan ilk anlamıdır.

• Bugünkü antrenmandan sonra ayağı şişmişti.
• Kalp ameliyatından sonra eski sağlığına kavuşmuştu.
• Baş ağrısından dolayı geceleri yatamıyordu.

Yan Anlam: Gerçek anlamdan yola çıkılarak benzerlik kurulmuş anlamlardır. Sözcük gerçek anlamından tamamen kopmaz.

• Sandalyenin ayağı kırılınca yere düştüm.
• Tarağın dişlerini birer birer kırdı.
• Kapının kolu oynayınca korkudan ayağa fırladık.

Mecaz Anlam: Sözcüğün gerçek anlamından uzaklaşıp başka anlamda kullanılmasıdır. Genellikle somut sözcükler soyutlaştırılır.

• Bugün söylediklerin kalbimi çok kırdı.
• Gözüm bu adamı hiç tutmadı.

Terim Anlam: Sözcüğün bilim, sanat, spor gibi alanlarda kazandığı özel anlamdır.

• Meridyenler arasında 4 dakikalık bir mesafe vardır. (Coğrafya)
• Birazdan ikinci perde başlayacak. (Tiyatro)
• Fenerbahçe sağ taraftan korner kullanacak. (Spor)

Sözcükler Arası Anlam İlişkileri

Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler: Yazılışları farklı ama anlamları aynı olan sözcüklerdir.

• Cahil-bilgisiz, cesur-yürekli, cimri-pinti, ek-ilave, enkaz-yıkıntı, eser-yapıt, nasihat-öğüt

Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler: Yazılış ve okunuşları aynı, anlamları farklı sözcüklerdir.

• Yaş: Islaklık / Yaş: İnsanın geçirdiği her yıl
• Yüz: İnsan suratı / Yüz: Sayı
• Gül: Çiçek / Gül: Eylem
• Ek: İlave / Ek: Yapmak eylemi

Zıt Anlamlı (Karşıt) Sözcükler: Anlamları birbirine zıt olan sözcüklerdir.

• Acı-tatlı, iyi-kötü, zengin-fakir, siyah-beyaz, aşağı-yukarı, uzun-kısa, sıcak-soğuk

Aynı Kavram Alanına Giren Sözcükler: Farklı anlamlar taşısalar da aynı işlevde kullanılan sözcüklerdir.

• "Kitap": Roman-masal-hikâye
• "Taşıt": Otobüs-minibüs-taksi
• "Çiçek": Karanfil-papatya-gül

Nicel Anlamlı Sözcükler: Sayılabilen veya ölçülebilen özellik bildiren sözcüklerdir.

• O geniş bahçede kurumuş birkaç ağaç vardı.
• Soğuk havaya rağmen maçı yüzlerce kişi izledi.

Nitel Anlamlı Sözcükler: Sayılamayan veya ölçülemeyen özellik bildiren sözcüklerdir.

• Büyük hayaller ancak özverili bir çalışmayla gerçek olur.

Not: Sözcüklerin nicelik veya nitelik bildirmesi, kullanıldığı cümleye göre değişebilir.

• Kazandığı parayla kendine küçük bir ev almıştı. (Boyut)
• Böyle küçük meselelerle beni uğraştırma! (Önem)

Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler: Anlamca kapsamı geniş olan sözcüklere genel, dar olanlara özel anlamlı sözcükler denir.

• "Elma" özel, "meyve" genel anlamlıdır.
• "Şehir" genel, "İstanbul" özel anlamlıdır.

Sözcükler özelden genele veya genelden özele sıralanabilir:

• Metin → cümle → sözcük → hece → harf

Sözcük Gruplarında Anlam

Deyimler

Genellikle gerçek anlamından farklı bir anlam taşıyan, en az iki sözcükten oluşan kalıplaşmış söz öbekleridir.

Deyimlerin özellikleri:

• En az iki sözcükten oluşurlar
• Kalıplaşmış ifadelerdir, değiştirilemezler
• Genellikle mecaz anlam taşırlar
• Tek bir kavramı karşılarlar

Örnekler:

• Bardağı taşırmak (Sabrını tüketmek)
• Can atmak (Çok istemek)
• Etekleri tutuşmak (Telaşlanmak)
• Eli kulağında (Çok yakın zamanda olacak)
• Göz boyamak (Olmayan bir şeyi varmış gibi göstermek)

İkilemeler

İki sözcüğün biçim veya anlam ilişkisiyle bir araya gelerek anlatımı güçlendirmek için kullanılan söz gruplarıdır.

İkilemeler şu şekillerde oluşturulabilir:

• Aynı sözcüğün tekrarı: uzun uzun, iri iri, koca koca
• Eş anlamlı sözcükler: ses seda, akıllı uslu, güçlü kuvvetli
• Yakın anlamlı sözcükler: ak pak, doğru dürüst, eş dost
• Zıt anlamlı sözcükler: er geç, iyi kötü, aşağı yukarı
• Yansıma sözcükler: horul horul, mışıl mışıl, küt küt
• Biri anlamlı diğeri anlamsız: eski püskü, eğri büğrü, yarım yamalak
• İki anlamsız sözcük: abuk sabuk, eciş büçüş, ıvır zıvır

İkilemeler cümleye farklı anlamlar katabilir:

• Ankara'ya taşınalı aşağı yukarı on yıl oldu. (Yaklaşık)
• Karlı yolda bütün ekip bata çıka ilerliyordu. (Zorluk)

Not: İkilemeler genellikle ayrı yazılır, ancak kalıplaşmış bazı ikilemeler bitişik yazılır: birdenbire, pırpır, çıtçıt, enikonu...

Cümlede Anlam

A. Cümlelerin İfade Ettiği Anlam Özellikleri

1. Tanım Cümlesi: Bir kavram veya nesneyi belirgin özellikleriyle anlatan cümledir.

   • Doğa, canlı ve cansız varlıkların yaşadığı bir sistemdir.
   • Bir elementin tüm özelliklerini taşıyan en küçük parçaya atom denir.

2. Karşılaştırma Cümlesi: İki varlık, kavram veya durumu ortak ya da farklı yönleriyle ele alan cümledir.

   • Bu kasaba da diğerleri gibi sakin ve huzurluydu.
   • Karacaoğlan'dan güzel yazan halk ozanı var mı?

3. Üslup Cümlesi: Yazarın dili kullanma biçimi, anlatım özelliği hakkında bilgi veren cümledir.

   • Yazar devrik cümleler kullanarak anlatıma değişik bir hava katmış.
   • Cahit Sıtkı, biçim ve içerik uyumunu eserlerine çok güzel yansıtmış.

4. İçerik (Konu) Cümlesi: Eserin konusu, mesajı, içerdiği duygu ve düşüncelerle ilgili bilgi veren cümledir.

   • Bu romanda köyden kente göç eden bir ailenin hikayesi anlatılmıştır.
   • Derginin bu sayısında iki şairi şiirleriyle karşılaştırmış yazar.

5. Yorum Cümlesi: Cümledeki durumun değerlendirildiği veya açıklandığı cümledir.

   • Son sınavımı da verdim, yani sınıfımı geçtim.
   • Hiç arayıp sormuyor, bizi unuttu.

6. Varsayım Cümlesi: Henüz gerçekleşmemiş bir durumu gerçekmiş gibi kabul ederek yargı bildiren cümledir.

   • Diyelim ki Bodrum'da bir haftalık tatil kazandın.
   • İki noktadan birden fazla doğru geçtiğini farz et.

7. İhtimal (Olasılık) Cümlesi: Kesin olmayan, gerçekleşme ihtimali olan durumları anlatan cümledir.

   • Belki bu sınavda daha kolay sorular çıkar.
   • Galiba bu çocuk işin altından da kalkacak.

8. Eleştiri (Değerlendirme) Cümlesi: Bir yapıtın, çalışmanın veya kişinin olumlu/olumsuz yönlerini ortaya koyan cümledir.

   • Yazarın başarılı kişi tahlilleri romanı da ilgi çekici hale getirmiş.
   • Farklı olma çabasındaki yazar, denediği bu yeni tarzla anlamsızlığa düşmüş.

Atasözleri

Atalarımızın yaşam deneyimlerinden süzülmüş, öğüt veren, derin anlamlı ve kalıplaşmış sözlerdir.

Atasözlerinin özellikleri:

• Toplumun ortak ürünüdür, söyleyeni belli değildir
• Kalıplaşmış sözlerdir, değiştirilemez
• Genellikle mecaz anlamlıdır, benzetmeli anlatım vardır
• Çoğu tek bir yargı bildiren kısa cümlelerdir
• Evrensel nitelikte öğüt ve deneyim içerirler

Vecizeler (Özdeyişler)

Bir düşünceyi, duyguyu veya ilkeyi kısa ve etkili biçimde anlatan, söyleyeni belli olan sözlerdir.

Örnekler:

• "Öğretmenler, yeni nesil sizin eseriniz olacaktır." (M. Kemal Atatürk)
• "Adalet mülkün temelidir." (Hz. Ömer)
• "Beşikten mezara kadar bilim öğrenin." (Hz. Muhammed)

Yansıma Sözcükler

Doğadaki seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcüklerdir.

Yansıma sözcükler üç gruba ayrılır:

1. İnsan sesiyle oluşanlar: fıs, hor, hapşu, tü
2. Hayvan sesiyle oluşanlar: miyav, me, hav
3. Eşya, doğa sesiyle oluşanlar: pat, şır, zır, güm, tak, uğ

Yansıma sözcükler cümlede farklı görevlerde kullanılabilir:

• Bu çıtırtı beni rahatsız ediyor. (İsim)
• Çıtır ekmekleri çok severim. (Sıfat)
• Ağacın yaprakları hışırdıyor. (Fiil)
• Irmak şırıl şırıl akıyor. (Zarf)

Dikkat: Yansıma sözcükler mecaz anlama gelecek şekilde kullanıldığında yansıma özelliği kaybolur.

• Konferansta bir ara sıkıntıdan patlayacak gibi oldum.
• Tahtada dersimi çatır çatır anlattım.

Not: Görme duyusuyla ilgili "pırıl pırıl, ışıl ışıl" gibi ifadeler yansıma değildir.

Son Cümle Türleri ve Anlatım İlişkileri

19. Kinayeli Söyleyiş Bildiren Cümleler: Sözün tam karşıtını ima ederek alayda bulunmadır.

    • Bizler bilmediğimiz hiçbir konu olmadığından hangi taşı kaldırsanız altından çıkar, her konuda görüş bildiririz.

20. Tasarı Cümlesi: Gelecekte yapılması düşünülen plan veya projelerdir.

    • Bu yaz uzak ülkeleri dolaşmak istiyorum.

21. Nesnel Cümleler: Kişisel görüş içermeyen, herkesin aynı yargıya varacağı cümlelerdir.

    • Yazar, hikayesinde bir anne kızın yaşam mücadelesini anlatıyor.

22. Öznel Cümleler: Kişisel duygu ve yorumları içeren, kanıtlanamayan yargılardır.

    • Yazar, bu eserinde oldukça etkili bir dil kullanmış.

23. Doğrudan Anlatım: Başkasının sözlerini olduğu gibi aktarma şeklidir.

    • Okulunu bitirdiğinde sana bisiklet alacağım, demiştiniz.

24. Dolaylı Anlatım: Başkasının sözlerini değiştirerek aktarma şeklidir.

    • Babası, bu akşam ödevlerini bitirmezse yarın sinemaya gidemeyeceğini söyledi.

B. Cümleler Arasındaki Anlam İlişkileri

1. Eş Anlamlı Cümleler: Aynı düşünceyi farklı kelimelerle anlatan cümlelerdir.

   • Sanatçı, yazdıklarıyla toplumsal bozukluklara ayna tutuyor.
   • Sanatçı, toplumun aksayan yönlerini gerçekçi biçimde anlatıyor.

2. Yakın Anlamlı Cümleler: Anlamları tam olarak aynı olmasa da benzer olan cümlelerdir.

   • Ekmeği ekmekçiye ver, bir ekmek de üste ver.
   • Usta kişilerle çalışmak, insana kazanç getirir.

3. Karşıt (Zıt) Cümleler: Birbirleriyle çelişen, uyuşmayan cümlelerdir.

   • Bir sanat yapıtı gerçekçi olduğu ölçüde beğenilir ve kalıcı olur.
   • Duygu ve hayalden yoksun bir yapıt, estetik özellik kazanamayacağı için sanat yapıtı da sayılamaz.

Diğer Cümle Türleri

9. Öz Eleştiri Cümlesi: Kişinin kendi davranışlarına yönelik olumsuz eleştirileridir.

   • Zamanında çalışmadığım için başarılı olamadım.

10. Eşitlik Cümlesi: Varlık, olay ya da olgular arasındaki eşitliği belirtir.

    • Maç sonunda iki takım da bir puana razı oldu.

11. Aşamalı Durum Cümlesi: Bir değişimi belli bir süre içinde anlatan cümledir.

    • Durumu gün geçtikçe düzeliyordu.

12. Ön Yargı Cümlesi: Bir kişi veya durumla ilgili önceden edinilmiş kişisel yargıdır.

    • Göreceksiniz bu işi de yüzüne gözüne bulaştıracak.

13. Azımsama ve Küçümseme Cümleleri: Bir şeyin az bulunduğunu veya küçümsendiğini anlatan cümlelerdir.

    • Bu parayla simit bile alınmaz. (Azımsama)
    • Bu soruyu çözebileceğini mi sanıyorsun? (Küçümseme)

14. Birliktelik Cümlesi: "ve, ile, birlikte" gibi ifadelerle birlikte olmayı anlatan cümledir.

    • Tatile annesiyle gitmişti.

15. Sezgi (Tahmin) Cümlesi: Olayların gidişinden neler olacağını hissederek tahmin etmedir.

    • İçten pazarlıklı biri olduğunu onun konuşmalarından çıkardım.

16. Abartma Cümlesi: Olay ve durumları olağanüstü şekilde anlatan cümledir.

    • O kadar ağladı ki gözyaşları sel oldu.

17. Gerçekleşmemiş Beklenti Cümlesi: Beklenen olayın gerçekleşmediğini anlatan cümledir.

    • Geçen hafta Almanya'da olurum sanmıştım.

18. Öneri Cümlesi: Bir sorunun çözümü veya işin yapılması için görüş bildiren cümledir.

    • Günde iki saat çalışırken kısa kısa notlar çıkarsan iyi olur.