Fiilimsiler (Eylemsi̇ler)

Fiilimsiler, fiillerden türeyen ama fiil gibi çekimlenemeyen sözcüklerdir. Olumlu veya olumsuz yapılabilir ve cümlede isim, sıfat, zarf görevlerinde kullanılırlar.

Fiilimsilerin özellikleri:

• Fiil kip ve kişi eklerini almazlar
• Olumsuz şekilleri yapılabilir
• İsim çekim eklerini alabilirler
• Yüklem olabilmeleri için ek fiil gerekir
• Bulundukları cümleyi birleşik yapılı hale getirir

İsim Fiil (Mastar): Fiillere "-ma/-me, -mak/-mek, -ış/-iş/-uş/-üş" ekleri getirilerek yapılır. Fiilleri cümlede isim yaparlar.

Örnekler:

• Onunla tanışmayı ben de istiyorum.
• Şiir okuyuşuna herkes hayran kaldı.
• Balık tutmak bir yetenek işidir.

Dikkat! İsim fiil eki almış olmasına rağmen kalıplaşarak bir varlığın adı haline gelmiş sözcükler fiilimsi değildir. Örneğin: kazma (alet), dolma (yemek), çakmak (alet).

Sıfat Fiil (Ortaç)

Sıfat fiil, fiillere getirilen "-an$-en$, -ası$-esi$, -maz$-mez$, -ar$-er/-ır/-ir/-r$, -dık$-dik/-duk/-dük$, -acak$-ecek$, -mış$-miş/-muş/-müş$" ekleriyle yapılır. Varlıkları niteledikleri için sıfat, yan cümlecik kurdukları için de fiil sayılırlar.

Sıfat fiil örnekleri:

• Yaralanan yolcular hastaneye kaldırıldı.
• Bu kırılası ellerinle mi vurdun minicik yavruya?
• Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç.
• İnanılır bir olay değil yaşadığımız.
• Akşama kadar aramadık yer bırakmamışlar.
• Sararmış yapraklar her tarafı kaplamış.

Unutma! Bazı sözcükler, sıfat-fiil eklerini alarak kalıcı isim olur ve fiilimsi özelliğini kaybeder. Bunlara "adlaşmış sıfatlar" denir. Örnek: Yakacak sıkıntısını bu yıl da çekeceğiz.

Zarf Fiil (Bağ Fiil-Ulaç)

Fiillere getirilen "-ken, -alı$-eli$, -madan$-meden$, -ince$-ınca/-unca/-ünce$, -ip$-ıp/-up/-üp$, -arak$-erek$" ve diğer eklerle oluşturulan sözcüklerdir. Birleşik cümlede iki cümleyi bağladıkları için bağlaç; özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil sayılırlar. Cümlede zarf olarak kullanılırlar.

Örnekler:

• Dereyi görmeden paçaları sıvama.
• El, elin eşeğini türkü çağırarak arar.
• Kol kesilirken parmak acımaz.
• Çocuklar, konuşa konuşa yanımızdan geçtiler.
• İçeri girer girmez konuşmaya başladı.

Sözcükte Anlam

Sözcükler cümlede anlam kazanırlar. Yani bir sözcük farklı cümlelerde farklı anlamlarda kullanılabilir.

Gerçek Anlam

Bir sözcüğün akla ilk gelen anlamıdır. Sözlükte yer alan ilk anlamları da gerçek anlamlarıdır. Buna "sözlük anlam" da denir.

• Bugünkü antrenmandan sonra ayağı şişmişti.
• Kalp ameliyatından sonra eski sağlığına kavuşmuştu.
• Baş ağrısından dolayı geceleri yatamıyordu.

Yan Anlam

Gerçek anlamdan yola çıkılarak bir benzerlik sonucunda oluşan anlamdır. Sözcük gerçek anlamdan tamamen kopmamıştır.

• Sandalyenin ayağı kırılınca yere düştüm.
• Tarağın dişlerini birer birer kırdı.
• Kapının kolu oynayınca korkudan ayağa fırladık.

Mecaz Anlam

Sözcüğün sözlük anlamından uzaklaşıp başka anlamda kullanılmasıdır. Genellikle somut sözcüklerin soyutlaştırılmasıyla kullanılır.

• Bugün söylediklerin kalbimi çok kırdı.
• Gözüm bu adamı hiç tutmadı.
• Temiz bir iş sonrasında kutlama yapıyoruz.

Terim Anlam

Bir sözcüğün bilim, sanat veya meslek dallarında kazandığı özel anlamdır.

• Meridyenler arasında 4 dakikalık bir mesafe vardır. (Coğrafya)
• Birazdan ikinci perde başlayacak. (Tiyatro)
• Fenerbahçe sağ taraftan korner kullanacak. (Spor)

Söz Sanatları ve Anlam Özellikleri

Ad Aktarması

Benzetme amacı olmadan bir sözcüğün başka bir sözcüğün yerine kullanılmasıdır. Bir varlığı anlatmak için onun bir kısmını ya da özelliğini söyleyerek anlatmaya çalışmamızdır.

• Orhan Kemal'i severek okurum.
• Bu hafta evimizi taşıyacağız.
• Uçak Ankara'ya inmek üzeredir.

Dolaylama

Tek sözcükle anlatılabilecek kavramları birden fazla sözcükle anlatma biçimidir.

• Hayat arkadaşıyla birlikte geziye çıktı. (Eşi)
• Kara elmasıyla ünlü bir şehrimizdir. (Kömür)
• Yavru vatanda bu hafta sonu seçim yapılacak. (Kıbrıs)

Soyut ve Somut Anlam

Somut sözcükler duyu organlarımızla algılayabildiğimiz varlıkları karşılar: kuş, kalem, yıldız, güneş.

Soyut sözcükler duyu organlarımızla algılayamadığımız, düşünce yoluyla kavradığımız kavramları karşılar: mutluluk, üzüntü, akıl, düşünce.

Güzel Adlandırma

Söylenmesinden çekinilen, korkulan kavramların başka sözcüklerle ifade edilmesidir.

• Mahallenin neşe kaynağı olan ihtiyar dün akşam hakkın rahmetine kavuştu. (Öldü)
• Arkadaşımızın babası ince hastalığa yakalanmıştı. (Verem)
• Görme engelli (Kör)

Nicel ve Nitel Anlam

Nicel anlam: Kavramların sayılabilen, ölçülebilen özelliklerini gösteren sözcüklerdir.

• Bu binadaki dairelerin oldukça geniş odaları var.

Nitel anlam: Varlıkların nasıl olduğunu, niteliğini gösteren, sayılamayan bir değeri ifade eden sözcüklerdir.

• Okul yıllarında onunla yakın arkadaştık.

Sözcükler Arası Anlam İlişkileri

Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler

Aynı varlık ya da kavramı karşılayan, yazılışları farklı olan sözcüklerdir. Bunlar genelde yabancı dilden gelen sözcüklerdir.

• Cahil-bilgisiz
• Cimri-pinti
• Cesur-yürekli
• Ek-ilave

Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler

Yazılışları aynı ama anlamları tamamen farklı olan sözcüklerdir.

• Yaş: Islaklık / İnsanın geçirdiği her yıl
• Yüz: İnsan suratı / Sayı
• Gül: Çiçek / Eylem

Zıt Anlamlı (Karşıt) Sözcükler

Anlamca birbirinin karşıtı olan sözcüklerdir.

• Acı-tatlı
• Zengin-fakir
• Az-çok
• Sıcak-soğuk

Yakın Anlamlı Sözcükler

Yazılışları farklı, anlamdaş gibi görünen ama birbirinin anlamını tam karşılayamayan sözcüklerdir.

• Basmak-ezmek
• Tutmak-yakalamak
• Tanıdık-arkadaş
• Korkak-çekingen

Aynı Kavram Alanına Giren Sözcükler

Farklı anlam taşısalar da aynı işlevde kullanılan sözcüklerdir.

• "Kitap": roman-masal-hikaye
• "Taşıt": otobüs-minibüs-taksi
• "Çiçek": karanfil-papatya-gül

Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler

Kapsamı geniş olan sözcüklere genel anlamlı, dar olan sözcüklere ise özel anlamlı sözcükler denir.

• "Elma, her iklimde yetiştirilebilen bir meyvedir."
• "Şehirlerin en güzeli bana göre İstanbul'dur."

Birbirleriyle ilişkili sözcükler, özelden genele ya da genelden özele sıralanabilir. Varlık → canlı → hayvan → köpek ← boncuk

Sözcük Gruplarında Anlam

İkilemeler

Anlatımı etkili kılmak için iki sözcüğün biçim ya da anlam ilişkisiyle bir araya getirilmesiyle oluşturulan söz grubudur.

• Önümüzde uçsuz bucaksız bir ova uzanıyordu.
• Yaşlı usta aşağı yukarı kırk yıl bu işi yapmış.

İkilemeler farklı biçimlerde oluşturulabilir:

1. Aynı sözcüğün tekrarı: uzun uzun, iri iri
2. Eş anlamlı sözcükler: akıllı uslu, güçlü kuvvetli
3. Yakın anlamlı sözcükler: ak pak, doğru dürüst
4. Zıt anlamlı sözcükler: er geç, iyi kötü
5. Yansıma sözcükler: horul horul, mışıl mışıl
6. Biri anlamlı diğeri anlamsız: eski püskü, eğri büğrü
7. İki anlamsız sözcük: abuk sabuk, eciş büçüş

Deyimler

Bir durumu somutlaştırmak için kullanılan, en az iki sözcükten oluşan söz öbekleridir. Genellikle mecaz anlam taşırlar.

Deyimlerin Özellikleri:

1. En az iki sözcükten oluşurlar
2. Kalıplaşmış sözlerdir, değiştirilemezler
3. Mecaz anlatım taşırlar
4. Tek bir sözcük gibi görev yaparlar
5. Sözcükleri genellikle ayrı yazılır

Örnekler:

• Bardağı taşırmak: Sabrını tüketmek
• Can atmak: Çok istemek
• Göz boyamak: Yapamadığı halde yapar gibi görünmek

Atasözleri

Atalarımızın yaşam deneyimlerini, düşüncelerini kuşaktan kuşağa taşıyan, öğüt veren, derin anlamlı kalıplaşmış sözlerdir.

Atasözlerinin özellikleri:

1. Tüm toplumun ortak ürünüdür, söyleyeni belli değildir
2. Kalıplaşmış sözlerdir, değiştirilemezler
3. Genellikle mecaz anlamlıdır (benzetmeli anlatım vardır)
4. Bazıları gerçek anlamlıdır (Bugünün işini yarına bırakma)
5. Çoğunlukla kısa cümlelerdir, ancak uzun olanları da vardır

Örnek: "Söz gümüşse sükut altındır."

Vecizeler (Öz Deyişler)

Bir düşünceyi, duyguyu veya ilkeyi kısa ve etkili biçimde anlatan, kime ait olduğu belli olan sözlere vecize (özdeyiş) denir.

• "Öğretmenler, yeni nesil sizin eseriniz olacaktır." - M. Kemal ATATÜRK
• "Adalet mülkün temelidir." - Hz. Ömer
• "Bencil insan, tek başına kalmış meyvesiz bir ağaç gibi kurur gider." - TURGENYEV

Yansıma Sözcükler

Doğada duyulan seslerin taklit edilmesiyle oluşan sözcüklerdir.

• "Dere şırıl şırıl akıyor."

Yansıma sözcükler üç grupta incelenebilir:

1. İnsan sesi ile oluşanlar: fısıldamak, horlamak, hapşırmak
2. Hayvan sesi ile oluşanlar: miyavlamak, melemek, havlamak
3. Eşya, su, rüzgar gibi varlıkların seslerinden oluşanlar: patırtı, şırıltı, gümbürtü

Önemli notlar:

• Yansıma sözcükler cümlede isim, sıfat, zarf veya fiil olarak kullanılabilir
• İkileme şeklinde de kullanılabilirler: tıkır tıkır, çıt çıt
• Mecaz anlamda kullanıldıklarında yansıma özellikleri kaybolur
• Görme duyusuna ait sözcükler yansıma değildir: pırıl pırıl, ışıl ışıl

Cümlede Anlam

A. Cümlelerin İfade Ettiği Anlam Özellikleri

1. Tanım Cümlesi: Bir kavram veya nesneyi belirgin özellikleriyle anlatan, "Bu nedir?" sorusunun cevabını veren cümledir.

• Doğa canlı ve cansız varlıkların yaşadığı bir sistemdir.

2. Karşılaştırma Cümlesi: İki kavramı, varlığı veya durumu ortak olan/olmayan yönleriyle ele alan cümledir.

• Bu kasaba da diğerleri gibi sakin ve huzurluydu.

3. Üslup Cümlesi: Bir yazının üslubu, sanatçının duyuş, görüş ve anlatışındaki özelliklerini belirten cümledir.

• Yazar devrik cümleler kullanarak anlatıma değişik bir hava katmış.

4. İçerik (Konu) Cümlesi: Bir eserin konusunu, mesajını, duygu ve düşüncelerini anlatan cümledir.

• Bu romanda köyden kente göç eden bir ailenin hikayesi anlatılmıştır.

5. Yorum Cümlesi: Bir durumun değerlendirildiği ya da açıklandığı, öznel nitelik taşıyan cümledir.

• Son sınavımı da verdim, yani sınıfımı geçtim.

6. Varsayım Cümlesi: Gerçekleşmemiş bir durumu gerçekmiş gibi kabul eden cümledir.

• Diyelim ki Bodrum'da bir haftalık tatil kazandın.

7. İhtimal (Olasılık) Cümlesi: Kesin olmayan, olumlu veya olumsuz gerçekleşebilecek durumları anlatan cümledir. "Sanırım, belki, galiba, olabilir, -yordur" gibi ifadelerle kurulur.

• Belki bu sınavda daha kolay sorular çıkar.

8. Eleştiri (Değerlendirme) Cümlesi: Bir yapıtın, çalışmanın veya kişinin eksik ya da olumlu yönlerini ortaya koyan cümledir.

• Yazarın başarılı kişi tahlilleri romanını ilgi çekici hale getirmiş.

9. Öz Eleştiri Cümlesi: Kişinin kendi davranışlarına yönelik olumsuz eleştirileridir.

• Zamanında çalışmadığım için başarılı olamadım.

10. Eşitlik Cümlesi: Varlıklar veya olgular arasındaki eşitliğin belirtildiği cümlelerdir.

• Maç sonunda iki takım da bir puana razı oldu.

11. Aşamalı Durum Anlatan Cümleler: Olumlu ya da olumsuz yöndeki bir değişmeyi anlatan, "gitgide, gittikçe, günden güne" gibi ifadeler içeren cümlelerdir.

• Durumu gün geçtikçe düzeliyordu.

12. Ön Yargı (Peşin Hüküm) Cümlesi: Bir kişi ya da durumla ilgili önceden edinilmiş, olumlu ya da olumsuz görüş bildiren cümledir.

• Göreceksiniz bu işi de yüzüne gözüne bulaştıracak.

13. Azımsama ve Küçümseme Cümleleri: Azımsama bir şeyin umulandan az bulunduğunu, küçümseme ise bir kişinin aşağılandığını anlatan cümledir.

• Bu parayla simit bile alınmaz. (Azımsama)

14. Birliktelik Cümlesi: "Ve, ile, birlikte" gibi ifadelerle yapılan, birliktelik bildiren cümledir.

• Tatile annesiyle gitmişti.

15. Sezgi (Tahmin) Cümlesi: Olayların gidişinden neler olacağını hissetmeyi, içine doğan olayları anlatan cümledir.

• İçten pazarlıklı biri olduğunu onun konuşmalarından çıkardım.

16. Abartma Cümlesi: Anlatımı çekici kılmak için olay ve durumların olağanüstü biçimde ifade edildiği cümledir.

• O kadar ağladı ki gözyaşları sel oldu.

17. Gerçekleşmemiş Beklenti Cümlesi: Beklenen olayın gerçekleşmediğini anlatan, genellikle hikaye bileşik zamanla çekimlenen cümledir.

• Geçen hafta Almanya'da olurum sanmıştım.

18. Öneri Cümlesi: Bir sorunun çözümü veya bir işin yapılmasıyla ilgili öne sürülen görüşü anlatan cümledir.

• Günde iki saat çalışırken kısa kısa notlar çıkarsan iyi olur.

19. Kinayeli Söyleyiş Bildiren Cümleler: Bir gerçeği vurgulamak amacıyla sözün tam karşıt bir anlamda, alaycı biçimde kullanılmasıdır.

• Bizler bilmediğimiz konu olmadığından hangi taşı kaldırsam altından çıkar.

20. Tasarı Cümlesi: Bir kişinin ileri dönük yapmayı düşündüğü plan veya projelerdir.

• Bu yaz uzak ülkeleri dolaşmak istiyorum.