Fiil Nedir ve İsimlerden Farkı

Fiiller etrafımızdaki canlı-cansız varlıkların yaptığı hareketleri, durumları ve işleri anlatan sözcükler. Koşmak, yazmak, düşünmek gibi. İsimler ise varlıklara verdiğimiz isimler: masa, sevgi, okul gibi.

En kolay ayırt etme yöntemi? Sözcüğün köküne -mek/-mak ekini getir! "Gelmek" diyebilirsen fiil, "evmek" diyemezsin çünkü "ev" bir isim.

Fiiller tek başlarına mastar hali $-mek/-mak ekiyle$ kullanılır. Cümle içinde ise çeşitli eklerle çekimli hale gelirler.

İpucu: Bir sözcüğün fiil mi isim mi olduğundan emin değilsen, mastar eki testini yap!

Fiillerin Anlam Özellikleri

Fiiller üç farklı anlam özelliği taşır ve hangisi olduğunu kolayca anlayabilirsin!

İş fiilleri bir işi anlatır. Başına "onu" ekleyebilirsin: onu yazmak, onu almak. Yapan kişi vardır ve etkilenen bir nesne bulunur. Bu nedenle kılış fiilleri de denir.

Durum fiilleri kişilerin durumunu anlatır. "Onu" ekleyemezsin: onu uyumak demezsin. Sadece yapan kişi etkilenir: gülmek, oturmak, dinlenmek gibi.

Oluş fiilleri kendiliğinden gerçekleşen değişimleri anlatır. Kişi iradesini kullanamaz ve zaman gerekir. Hemen büyüyemezsin ama hemen oturabilirsin!

Test Et: "Hemen yapabilir miyim?" sorusunu sor. Hayır ise oluş fiili olabilir!

Fiil Kipleri: Haber ve Dilek Kipleri

Fiil kipleri fiilin zamanını ya da amacını belirten eklerdir. İki ana gruba ayrılır.

Haber kipleri (bildirme kipleri) zamanı bildirir: şimdiki, gelecek, geniş ve geçmiş zaman. "Geliyor, gelecek, gelir, geldi" örneklerinde olduğu gibi.

Dilek kipleri (tasarlama kipleri) zaman bildirmez, amacı bildirir: istek, şart, gereklilik ve emir. "Gelse, gelmeli, gel" gibi örneklerde görürüz.

Çekimli fiiller fiil kökü + kip eki + kişi eki şeklinde oluşur. "Gel-i-yor-um" örneğinde olduğu gibi her parçanın kendine özgü görevi vardır.

Hatırla: Haber kipleri "ne zaman", dilek kipleri "hangi amaçla" sorularını yanıtlar!

Haber Kipleri: Şimdiki ve Gelecek Zaman

Şimdiki zaman $-yor, -mekte ekleri$ fiilin şu an gerçekleştiğini bildirir. Söyleme zamanı ile gerçekleşme zamanı aynıdır: "geliyorum, gelmekteyim".

Olumlusu: gel-i-yor-um, gel-i-yor-sun, gel-i-yor... Olumsuzu: gel-mi-yor-um şeklinde. Dikkat et, olumsuzda "-mi" eki geliyor!

Gelecek zaman $-ecek, -acak ekleri$ fiilin ileride olacağını söyler. Söyleme zamanından sonra gerçekleşecek: "geleceğim, geleceksin".

Olumlusu: gel-ecek-im, gel-ecek-sin... Olumsuzu: gel-me-y-eceğ-im şeklinde. Burada "-me-y" olumsuzluk eki var.

Kolay Hatırlama: Şimdiki zamanda "şu an", gelecek zamanda "daha sonra" gerçekleşir!

Haber Kipleri: Geniş Zaman ve Geçmiş Zamanlar

Geniş zaman $-r eki$ sürekli tekrar eden işleri anlatır: "gelirim, gelirsin". Olumsuzunda zaman eki düşer: "gelmem, gelmezsin".

Geçmiş zaman ikiye ayrılır. Duyulan geçmiş $-miş eki$: başkasından duyduğun ya da sonradan fark ettiğin olaylar için. "Gelmiş" der, kesin bilgin yoktur.

Görülen geçmiş $-di eki$: bizzat gördüğün, yaşadığın olaylar için. "Geldi" der, kesin bilgin vardır.

Bu iki geçmiş zamanın farkı çok önemli! Birinde şahitsin, diğerinde sadece duymuşsun ya da sonradan öğrenmişsin.

Fark Et: "Ali geldi" (gördüm) ile "Ali gelmiş" (duydum) arasındaki anlam farkını!

Dilek Kipleri: Şart ve İstek

Şart kipi $-se, -sa ekleri$ koşul bildirir: "gelsem, gelsen, gelse". Bir şeyin gerçekleşmesi için başka bir koşul gerektiğinde kullanırız. Bazen dilek anlamı da katar: "Keşke gelse!"

İstek kipi $-e, -a ekleri$ istediğimiz durumları anlatır: "gelem, gelesin, gele". Bu kip biraz farklı çekimlenir - birinci tekil şahıs "gel-e-y-im" şeklindedir.

Her iki kipte de olumsuzluk "-me, -ma" ekleriyle yapılır: "gelmesem, gelmeyelim" gibi.

Bu kipler günlük konuşmada sıkça kullanılır. "Eve erken gelsen iyi olur" cümlesinde şart kipi görüyoruz.

Dikkat: İstek kipinde "geleyin, gelelim" çekimlerini unutma!

Dilek Kipleri: Gereklilik ve Emir

Gereklilik kipi $-meli, -malı ekleri$ yapılması gereken işleri bildirir: "gelmeliyim, gelmelisin". Bazen tahmin anlamı da katar: "Şimdi evde olmalı."

Emir kipi kendine özgü! Kip eki yoktur, sadece kişi ekleri kullanılır: "gel, gelsin, gelin". 1. tekil ve 1. çoğul şahıslarda çekimi yoktur çünkü kendimize emir veremeyiz.

Kişi ekleri fiillerin sonuna gelir ve kim yaptığını gösterir. Altı kişi var: ben $-m$, sen $-n$, o (eki yok), biz $-k, -z$, siz $-nız$, onlar $-lar$.

Fiil çekimi mantığı: fiil kökü + kip eki + kişi eki şeklindedir. "Gel-i-yor-um" örneğindeki gibi.

Unutma: Emir kipinde "gel, gelin, gelsinler" - kip eki yok, sadece kişi eki var!

Fiillerde Anlam Kayması

Anlam kayması (zaman kayması) çok ilginç bir durum! Cümlede kastedilen kip ile fiilin aldığı kip farklı oluyor.

"Yarın Konya'ya gidiyorum" cümlesinde "yarın" kelimesi gelecek zamanı işaret ediyor ama fiil şimdiki zamanda çekimli. İşte bu anlam kayması!

En sık karşılaştığın örnekler: "Temel bir gün uçağa biner" (bindi yerine), "Yarın seninle fuara geliyorum" (geleceğim yerine), "Her gün film izliyoruz" (izleriz yerine).

Bu durum dilin canlılığını gösterir. Konuşma dilinde sıkça kullanılır ve anlam bozukluğuna yol açmaz, hatta daha etkili ifadeler oluşturur.

İlginç Bilgi: Anlam kayması dili daha zengin ve esnek hale getirir!