TÜRK DİL KURUMU - YAZIM KURALLARI ve NOKTALAMA İŞARETLERİ

TDK tarafından hazırlanan bu kaynak, Türkçe yazım kurallarını ve noktalama işaretlerinin kullanımını açıklamaktadır. Yazım kurallarına uymak, iletişimi daha etkili hale getirir ve yanlış anlaşılmaları önler.

Unutma! Doğru yazım ve noktalama, akademik başarının anahtarıdır ve sınavlarda puanını artıracak temel becerilerden biridir.

Ayrı Yazılan Birleşik Kelimeler

Türkçede bazı birleşik kelimeler ayrı yazılır:

1. Yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiiller genellikle ayrı yazılır: alt etmek, dans etmek, kabul etmek, var olmak. Ancak ses düşmesi veya türemesi olursa bitişik yazılır.

2. Anlam değişikliğine uğramayan birleşik kelimeler ayrı yazılır:

   • Hayvan adları: kedi balığı, deve kuşu, yağmur kuşu
   • Bitki adları: çörek otu, mum çiçeği, kaya sarımsağı
   • Nesne adları: alçı taşı, duvar saati, masa örtüsü
   • Yiyecek adları: bohça böreği, Adana kebabı, balık yumurtası

3. Sıfat tamlaması yapısındaki birleşik kelimeler ayrı yazılır: bakar kör, çalar saat, güler yüz, çıkmaz sokak, akan yıldız

4. Renk adları genellikle ayrı yazılır: bal rengi, gece mavisi, açık mavi

Dikkat! "Semizotu" ve "çöreotu" gibi bazı kelimeler, gelenekleşmiş olduğu için istisna olarak bitişik yazılır.

Ayrı ve Bitişik Yazılan Diğer Kelimeler

Ayrı yazılan diğer örnekler:

1. Renk tonları ayrı yazılır: açık yeşil, koyu mavi, kirli sarı

2. Yön bildiren kelimeler ayrı yazılır: Batı Trakya, Doğu Anadolu, Orta Asya

3. Kişi adlarından oluşmuş yer adları ayrı yazılır: Yunus Emre Mahallesi, Cemal Nadir Sokağı

4. Alt, üst, ön, arka, iç, dış gibi sözcüklerle oluşturulan birleşik kelimeler ayrı yazılır: alt yazı, üst kat, ön söz, yan etki, iç savaş, dış borç

Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler

Aşağıdaki durumlarda birleşik kelimeler bitişik yazılır:

1. Ses düşmesine uğrayan kelimeler bitişik yazılır: birbiri (< biri biri), kaynana (< kayın ana), pazartesi (< pazar ertesi)

2. Anlam değişmesine uğrayan kelimeler bitişik yazılır:

   • Bitki adları: aslanağzı, kuşburnu, camgüzeli
   • Hayvan adları: danaburnu, karagöz, yeşilbaş
   • Hastalık adları: itdirseği, delibaş
   • Yiyecek adları: kadınbudu (köfte), tavukgöğsü (tatlı)

3. Renk adları bitişik yazılır: balköpüğü, gülkurusu, vişneçürüğü

İpucu! Bir kelimede anlam değişimi olup olmadığını anlamak için "Bu kelime, içindeki sözcüklerin anlamlarından farklı yeni bir anlam kazanmış mı?" diye sorun.

Diğer Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler

1. Tasviri fiiller bitişik yazılır: düşünebilmek, gülüvermek, çıkagelmek

2. Emir kipiyle kurulan kalıplaşmış kelimeler bitişik yazılır: albeni, ateşkes, geçgeç, yapboz

3. Sıfat-fiil eklerinden oluşan kalıplaşmış kelimeler bitişik yazılır: cankurtaran, çöpçatan, barışsever, karıncaezmez

4. İki kelimesi de geçmiş zaman veya geniş zaman eki almış kelimeler bitişik yazılır: dedikodu, oldubitti, biçerdöver, konargöçer

5. Yer-yön bildirmeyen alt, üst ve üzeri sözleri bitişik yazılır: ayakaltı, bilinçaltı, şuuraltı, bayramüstü, olağanüstü

6. Kişi adları, soyadları ve lakaplar bitişik yazılır: Gülnihal, Abasıyanık, Atatürk

7. Yer adları bitişik yazılır: Çanakkale, Acıpayam, Akşehir

Ek Fiilin Yazılışı

Ek fiil $-idi, -imiş, -ise$ ayrı veya bitişik yazılabilir:

• yorgun idi → yorgundu
• güzel imiş → güzelmiş
• gelir ise → gelirse

İken eki de ayrı ya da bitişik yazılabilir:

• çalışıyor iken → çalışıyorken
• evde iken → evdeyken

Önemli! Bitişik yazdığında ek fiildeki "i" ünlüsü düşer ve büyük ünlü uyumuna uyar. Ancak "-ken" ekinin ünlüsü her zaman incedir.

Diğer Yazım Kuralları

Bulunma Durumu Eki $-da, -de, -ta, -te$ getirildiği kelimeye bitişik yazılır: yolda kalmak, işte çalışmak.

İle ayrı veya bitişik yazılabilir:

• bulut ile → bulutla
• arkadaşı ile → arkadaşıyla

Bağlaç olan ki ayrı yazılır: bilmem ki, demek ki. Ancak kalıplaşmış örneklerde bitişik yazılır: belki, çünkü, hâlbuki.

Bağlaç olan da/de ayrı yazılır ve büyük ünlü uyumuna uyar: Kızı da geldi gelini de.

Soru eki mi/mi/mu/mü gelenekleşmiş olarak ayrı yazılır: Kaldı mı? Okuyor muyuz?

Hece Yapısı ve Satır Sonunda Kelimelerin Bölünmesi

Türkçede hece yapısı şu kurallara göre oluşur:

• İki ünlü arasındaki ünsüz, kendinden sonraki ünlüyle hece kurar: a-ra-ba
• Yan yana iki ünsüz varsa ilki önceki, ikincisi sonraki heceye katılır: al-dı
• Üç ünsüz varsa ilk ikisi önceki, üçüncüsü sonraki heceye katılır: alt-lık

Satır sonunda kelimeler bölünebilir, ancak heceler bölünemez.

Hatırlatma! Satır sonunda tek harf bırakılmaz. Örneğin "u-çurtma" yerine "uçurt-ma" şeklinde bölünmelidir.

İkilemelerin Yazılışı ve Alıntı Kelimelerin Yazılışı

İkilemeler ayrı yazılır:

• adım adım, ağır ağır
• bata çıka, çoluk çocuk
• at mat, kitap mitap
• baş başa, iç içe

Alıntı kelimeler genellikle özgün dildeki şekline benzer yazılır:

1. Çift ünsüzle başlayan kelimeler araya ünlü konulmadan yazılır: gram, plan, tren
2. İçinde yan yana ünsüzler bulunan kelimeler olduğu gibi yazılır: apartman, orkestra, telgraf
3. İki ünsüzle biten kelimeler olduğu gibi yazılır: film, form, seks

Sayıların Yazılışı

1. Sayılar metinde harflerle yazılabilir: bin yıldan beri, on dört gün
2. Saat, para, ölçü gibi sayılar rakamla yazılır: 17.30'da, 1.500.000 lira
3. Birden fazla kelimeden oluşan sayılar ayrı yazılır: iki yüz, üç yüz altmış beş
4. Dört veya daha çok basamaklı sayılar üçlü gruplar halinde yazılır: 4.567, 326.197
5. Sıra sayıları hem yazıyla hem rakamla gösterilebilir: 15., 56., XX. veya 15'inci, 56'ncı, XX'nci

Pratik bilgi! Üleştirme sayıları (ikişer, dokuzar, yüzer) her zaman yazıyla gösterilir, rakamla gösterilmez.

Ünlüler ve Ünsüzler

Ünsüzler, ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslerdir. Dilimizde 21 ünsüz vardır: b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z

Ünsüzler iki gruba ayrılır:

• Yumuşak (ötümlü) ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
• Sert (ötümsüz) ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t

Ünlüler, ses yolunda engele çarpmadan çıkan seslerdir. Türkçede 8 ünlü vardır: a, e, i, ı, o, ö, u, ü

Ünlüler üç açıdan sınıflandırılır:

1. Dilin durumuna göre: Kalın (a, ı, o, u) ve ince (e, i, ö, ü)
2. Dudakların durumuna göre: Düz (a, e, i, ı) ve yuvarlak (o, ö, u, ü)
3. Ağzın açıklığına göre: Geniş (a, e, o, ö) ve dar (ı, i, u, ü)

Ses Olayları

Büyük Ünlü Uyumu: Bir kelimedeki ünlüler ya hep kalın ya da hep ince olmalıdır: adım, gelincik.

Küçük Ünlü Uyumu: Düz ünlüden sonra düz, yuvarlak ünlüden sonra dar yuvarlak veya düz geniş ünlü gelir: bilek, çocuk, odun.

Önemli not! Büyük ve küçük ünlü uyumu, Türkçe kökenli kelimelerde aranır. Alıntı kelimelerde (gazete, limon, tiyatro) ve birleşik kelimelerde aranmaz.

Ünlü Düşmesi ve Ünsüz Uyumu

Ünlü Düşmesi: İki heceli bazı kelimelerde ünlüyle başlayan ek gelince ikinci hecedeki dar ünlü düşer: ağız/ağzı, burun/burnu, karın/karnı.

Ünsüz Uyumu: Sert ünsüzle biten kelimeler sert ünsüzle başlayan ekler alır: aç-tı, bas-kı, seç-ti. Yumuşak ünsüzle bitenler yumuşak ünsüzle başlayan ekler alır: al-dı, göz-cü.

Ünsüz Yumuşaması: Çok heceli kelimelerde sondaki p, ç, t, k ünsüzleri, ünlüyle başlayan ek gelince yumuşar: kitap/kitabı, ağaç/ağacı, kanat/kanadı, başak/başağı.

Ünsüz Türemesi: Arapça kelimelerde özgün biçimde ikiz ünsüz varsa, ünlüyle başlayan ek gelince ikizleşme olur: hak/hakkı, his/hissi, ret/reddi.

Düzeltme İşareti (^)

Düzeltme işareti aşağıdaki durumlarda kullanılır:

1. Anlam karışıklığını önlemek için: adem (yokluk) / âdem (insan), hala (babanın kız kardeşi) / hâlâ (henüz)

2. İnce g, k, l ünsüzlerinden sonra gelen a, u ünlüleri üzerinde: kâğıt, gâvur, kâfir, Lâle

3. Nispet ekinin belirtme durumuyla karışmasını önlemek için: askerî (okul) / askeri (birlik)

İpucu! Düzeltme işareti, kelimenin söylenişi hakkında da bilgi verir. Bu işaret, üzerine konduğu ünlünün uzun okunması gerektiğini gösterir.

Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler

1. Cümle büyük harfle başlar: Ak akçe kara gün içindir.

2. Dizeler büyük harfle başlar: Korkma! Sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak

3. Özel adlar büyük harfle başlar:

   • Kişi adları ve soyadları: Mustafa Kemal Atatürk
   • Unvanlar, saygı sözleri: Prof. Dr. Hasan Eren
   • Millet, boy, oymak adları: Türk, Özbek, Tatar
   • Dil ve lehçe adları: Türkçe, İngilizce
   • Devlet adları: Türkiye Cumhuriyeti
   • Din ve mezhep adları: Müslümanlık, Hristiyanlık
   • Gezegen ve yıldız adları: Merkür, Halley

4. Yer adları büyük harfle başlar:

   • Kıta, bölge, il, ilçe adları: Asya, İç Anadolu, İstanbul
   • Mahalle, meydan, cadde adları: Yunus Emre Mahallesi, Zafer Meydanı
   • Yapı adları: Dolmabahçe Sarayı, Galata Köprüsü

5. Kurum, kuruluş ve kurul adlarının her kelimesi büyük harfle başlar: Türkiye Büyük Millet Meclisi, Türk Dil Kurumu

6. Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin her kelimesi büyük harfle başlar: Nutuk, Türk Dili, Hürriyet, Kaplumbağa Terbiyecisi

Unutma! Özel adın yerine kullanılan makam veya unvan sözleri de büyük harfle başlar: "Uzak Doğu'dan gelen heyeti Vali dün kabul etti."

Kurum ve Kuruluş Adlarında Büyük Harf

Kurum, kuruluş ve kurul adlarının her kelimesi büyük harfle yazılır:

• Türkiye Büyük Millet Meclisi
• Türk Dil Kurumu
• Çocuk Esirgeme Kurumu
• Bakanlar Kurulu

Kanun, tüzük ve yönetmelik adlarının her kelimesi büyük harfle yazılır:

• Medeni Kanun
• Türk Bayrağı Tüzüğü
• Telif Hakkı Yayın ve Satış Yönetmeliği

Özel İsimlerde Büyük Harf

Saygı ve hitap sözlerinde büyük harf kullanılır:

• Sayın Bakan
• Değerli Dinleyiciler
• Sevgili Kardeşim

Kitap, dergi, gazete ve sanat eserlerinin her kelimesi büyük harfle başlar:

• Nutuk
• Türk Dili
• Resmi Gazete
• Kaplumbağa Terbiyecisi

Önemli! Kurum, kuruluş, kurul, bakanlık, üniversite, fakülte sözleri asılları kastedildiğinde büyük harfle başlar: "Türk Dil Kurumu çalışmalarını sürdürüyor. Kurumun düzenlediği toplantı..."