Söz Grupları

Türkçede ifadelerimizi zenginleştiren farklı söz grupları vardır. Bunlar cümle içinde belirli görevler üstlenirler.

İsim tamlamaları ve sıfat tamlamaları en yaygın söz gruplarındandır. "Evin kapısı" bir isim tamlaması örneğidir. Sıfat tamlamalarında ise "güzel kız" örneğindeki gibi bir sıfat bir ismi niteler.

Tekrar öbeği (kırk kırk, beş yüz), edat öbeği (eve kadar), bağlama grubu (karısı ve kızı, ya eve ya bakkala) ve ünlem grubu (Ey Türk Gençliği) diğer önemli söz gruplarıdır.

Not: Söz gruplarını anlamak, cümleleri doğru bir şekilde çözümlemenin ilk adımıdır.

Fiil grupları ise cümlede eylem bildiren yapılardır. İsim fiil, sıfat fiil ve zarf fiil grupları bunlara örnektir. "Uzun (olan) kız", "işinde çalışkan (olan) adam" gibi kısaltma öbekleri de vardır.

Fiil (Eylem)

Fiiller, Türkçe'de cümlelerin temel yapı taşlarıdır ve belirli özellikleriyle tanımlanabilirler.

Fiiller öncelikle "neyi?" veya "kimi?" sorularına cevap verip vermemelerine göre durum fiili veya normal fiil olarak ayrılır. "Meyve olgunlaş-", "parçalan-" gibi durum fiilleri bu sorulara cevap vermezken, "meyve kopar-" gibi fiiller bu soruları cevaplar.

Fiiller çekimlenirken kip ekleri alırlar. Bu ekler iki ana gruba ayrılır:

Haber kipleri:

• Görünen geçmiş zaman $-DI$: yaptı-m
• Duyulan (öğrenilen) geçmiş zaman $-mış$: gelmiş-ler
• Şimdiki zaman $-yor$: yapıyor-um
• Gelecek zaman $-acak$: gelecek-sin

Önemli: Kip ekleri, fiilin hangi zamanda ve nasıl bir tutumla gerçekleştiğini gösterir.

Fiil çekiminde şahıs eklerinin de doğru kullanılması önemlidir $geldi-m, geldi-n, geldi gibi$.

Fiil Kipleri (Devamı)

Geniş zaman $-r, -ar, -er$: Sever, gider

• Olumsuz hali: -maz, -mez (sevmez)

Dilek kipleri ise konuşanın isteğini, dileğini, şartını belirtir:

1. Gereklilik kipi $-malı, -meli$: kalmalıyız

2. Şart kipi $-sa, -se$: kalırsanız

3. İstek kipi $-a, -e$:

   • kal-a-yım
   • kal-a-sın
   • kal-a
   • kal-a-lım
   • kal-a-sınız
   • kal-a-(lar)

4. Emir kipi (eksiz veya özel ekler):

   • kal (2. tekil şahıs)
   • kal-sın (3. tekil şahıs)
   • kal-ınız (2. çoğul şahıs)
   • kal-sınlar (3. çoğul şahıs)

Bu kipler, günlük konuşmalarımızda duygularımızı ve niyetlerimizi ifade etmemizi sağlar.

Fiillerde Çekim ve Yapı

Fiiller çekim bakımından basit ve birleşik olmak üzere ikiye ayrılır.

Basit çekimli fiil tek bir kip eki alır:

• kal-acak-ım

Birleşik çekimli fiil ise iki kip eki alır:

• kal-acak-tı (Hikaye birleşik çekim)
• kal-acak-mış (Rivayet birleşik zaman)
• kal-acak-sa (Şartlı birleşik zaman)

Fiillerde bazen zaman kayması olabilir. Örneğin:

• "Yeni köşe yazarı haftaya çıkıyor" $-acak yerine -ıyor kullanılmıştır$
• "Ben her gün koşuyorum" $alışkanlık için -ıyor kullanılmıştır$

Dikkat: Fiillerin yapısını ve çekimini doğru anlamak, cümleleri doğru kurmanızı sağlar.

Yapılarına göre fiiller üçe ayrılır:

1. Basit fiil: Kök halindeki fiiller $öl-, sev-, otur-$
2. Türemiş fiil: Eklerle yapılan fiiller $öl-dür-, sev-dir-, otur-t-$

Birleşik Yapılı Fiiller

Birleşik yapılı fiiller üç temel gruba ayrılır:

1. Yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiiller:

   • et- $yardım et-$
   • eyle- $dans eyle-$
   • ol- $hasta ol-$
   • kıl- $namaz kıl-$

2. Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller:

   • Deyimleşmiş fiiller: "ele avuca sığmamak", "göz kırpmak", "meydana gelmek"

3. Kurallı birleşik fiiller:

   • Yeterlilik $-ebil-$: kazanabil-, otoyabil- $Olumsuz: kazanamaz-, otoyamaz-$
   • Süreklilik $-akal-, -adur-, -agel-$: bakakal-, gide dur-, ola gel-
   • Tezlik $-iver-$: yapıver-
   • Yaklaşma $-ayaz-$: düşeyaz-

İpucu: Birleşik fiiller, tek bir fiille anlatamayacağımız karmaşık durumları ifade etmemizi sağlar.

Bu yapılar, Türkçe'de fiillerin anlatım gücünü artıran önemli unsurlardır.

Ek Fiil (i-)

Ek fiil, Türkçe'de iki temel görevi yerine getirir:

1. Birleşik çekim yapar:

   • fiil + kip + ek fiil
   • yap-acak-tı (hikaye birleşik zaman)
   • gel-meli-y-miş (rivayet birleşik zaman)
   • yap-acak-sa (şartlı birleşik zaman)

2. İsimleri/isim soylu sözcükleri yüklem yapar:

   • Görülen geçmiş zaman $i-di$: "Kapıdan geçen çocuk Ahmet'ti", "kalemdi"
   • Duyulan geçmiş zaman $i-miş$: "Geçen çocuk Ahmet'miş", "kalemmiş"
   • Şart $i-se$: "Kapıdan geçen Ahmet'se..."

Önemli: Ek fiil, isim cümlelerinde zaman ve kip anlamı katmak için kullanılır.

Ek fiil, isim cümlelerinde "değil" sözcüğüyle olumsuz yapılır: "Geçen Ahmet değildi", "Betül değilmiş".

Fiilimsiler

Fiilimsiler, fiil özelliklerini kısmen koruyup isim, sıfat ve zarf görevinde kullanılan sözcüklerdir.

1. İsim-Fiil $Ad-Eylem$:

   • -ma/-me: oku-ma
   • -mak/-mek: oku-mak
   • -ış/-iş/-uş/-üş: oku-yuş

2. Sıfat-Fiil (Ortaç):

   • -an/-en: gül-en (kişi)
   • -ası/-esi: ödül-esi (yol)
   • -maz/-mez: dönül-mez (yol)
   • -ar/-er: gül-er (yüz)
   • -dık/-dik/-duk/-dük: gör-dük-(üm) (mağaza)
   • -acak/-ecek: yazıl-acak (yazı)
   • -mış/-miş: kazan-mış (el)

Not: Sıfat-fiiller, niteleme görevi yaparak cümleyi zenginleştirir.

Fiilimsiler, tek cümlede birden fazla yargı bildirmemizi sağlayarak anlatımı daha akıcı hale getirir.

Zarf-Fiil ve Fiilde Çatı

Zarf-Fiil $Bağ-Fiil/Ulaç$, cümlede zarf görevi yapan fiilimsi türüdür:

• -ip: Yeni görüp sevindi
• -ince: Yeni görünce bayıldı
• -arak: Yeni görerek sevdi
• -dikçe: Yeni düşündükçe ağlar
• -diğinde, -madan, -maksızın, -a...a, -r...mez, -ken gibi eklerle de yapılabilir.

Fiilde çatı ise fiilin özne ve nesneyle olan ilişkisidir.

Öznelerine Göre Çatılar:

• Etken Çatı
• Edilgen Çatı
• Dönüşlü Çatı
• İşteş Çatı

Nesnelerine Göre Çatılar:

• Geçişli Çatı
• Geçişsiz Çatı
• Oldurgan Çatı
• Ettirgen Çatı

Önemli: Fiil çatıları, cümlenin anlamını ve yapısını doğrudan etkiler.

Zarf-fiiller ve çatı bilgisi, Türkçe'yi daha zengin ve çeşitli şekillerde kullanmanızı sağlar.

Fiil Çatıları

1. Etken Çatı: İşi yapan bellidir.

   • "Berk dün gece burada bekledi."
   • "Adamı sen mi vurdun?"

2. Edilgen Çatı: -l- veya -n- eklerinden birini alır, işi yapan belli değildir.

   • "Verdar dün gece dövüldü."
   • "Kitaplar burada basıldı."

Edilgen çatıda iki özel durum vardır:

• Özde Özne: İşi yapan değil, işten etkilenen varlık öznedir.
  • "Verdar polisler tarafından dövüldü." (Özde özne: Verdar)
• Örtülü Özne: İşi yapan, "-ce/-ca", "tarafından", "nedeniyle" ekleriyle cümleye dahil edilir.
  • "Tüm sınıflar öğrencilerce boyandı." (Örtülü özne: öğrencilerce)

3. Dönüşlü Çatı: -l-, -n- ekleri vardır, işi yapan bellidir.
   • "Kadın çok sevindi."
   • "Dün gece çok üzüldü."

İpucu: Fiil çatılarını ayırt etmek için "işi kimin yaptığı" ve "işten kimin etkilendiği" sorularını sorun.

Çatı bilgisi, cümlenin doğru kurulması ve analizinde çok önemlidir.

Geçişlilik ve Çatı Ekleri

İşteş Çatı: Eylemin birlikte veya karşılıklı yapıldığını belirtir.

• "Annesiyle birlikte terasta gezindi."
• "Çocuklar yine dövüştü."

Geçişli Fiil: "Neyi, kimi" sorularına cevap veren fiillerdir.

• "Annesini burada görmüş."
• "Dün gece evi temizledi."

Geçişsiz Fiil: "Neyi, kimi" sorularına cevap vermeyen fiillerdir.

• "Sabaha kadar ağladı."

Ettirgen Fiil: Yapım eki -dır/-dir/-t alarak geçişli hale gelen fiillerdir.

• "Evi temizledi" → "Evi temizlet-ti."
• "Yaptı" → "Yaptır-dı."
• "Elbiseyi dikti" → "Elbiseyi diktir-di."

Oldurgan Fiil: Geçişsiz bir fiili geçişli yapan -t, -dir, -ir ekleriyle oluşturulur.

• "Aladı" → "Alat-tı."
• "Oturdu" → "Oturt-tu."

Dikkat: Geçişlilik ve çatı ekleri, fiilin anlamını ve kullanımını değiştirir.

Bu eklerin doğru kullanımı, düzgün cümle kurmanın temel unsurlarındandır.