Ünlüler ve Ünsüzler

Türkçede toplam 29 harf vardır: 8'i ünlü, 21'i ünsüzdür. Ünlüler, ses yolunda hiçbir engele uğramadan çıkan seslerdir (a, e, ı, i, o, ö, u, ü). Bu sesler kalın-ince, düz-yuvarlak ve geniş-dar olarak sınıflandırılır.

Ünlüleri kolayca hatırlamak için bir tablo düşünebiliriz: Kalın ünlüler (a, ı, o, u) ve ince ünlüler (e, i, ö, ü) olarak ikiye ayrılır. Ayrıca düz ünlüler (a, e, ı, i) ve yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) şeklinde de gruplandırılır.

Ünsüzler ise ses yolunda bir engele çarparak çıkan seslerdir. Ünsüzler sert (f, s, ş, h, p, ç, t, k) ve yumuşak (g, j, l, m, n, r, v, y, z, b, c, d, ğ) olarak ikiye ayrılır. Ayrıca sürekli ve süreksiz olarak da sınıflandırılırlar.

Bilgi Kutusu: Ünlülerin özelliklerini ezberlemek zor gelebilir, ancak konuşurken ağzınızın aldığı şekli gözlemleyerek kalın-ince veya düz-yuvarlak olduklarını kolayca anlayabilirsiniz!

Büyük Ünlü Uyumu

Büyük ünlü uyumu, Türkçenin en temel kurallarından biridir. Bu kurala göre, bir sözcük kalın ünlü ile başlamışsa sonraki ünlüler de kalın; ince ünlü ile başlamışsa sonraki ünlüler de ince olmalıdır. Buna "incelik-kalınlık uyumu" da denir.

Örneğin, "çelikten" sözcüğünü hecelerine ayırdığımızda $çe-lik-ten$, tüm ünlülerin ince olduğunu görürüz. Bu yüzden büyük ünlü uyumuna uyar. Benzer şekilde "kırlangıç" sözcüğünde tüm ünlüler kalındır.

Ancak bazı sözcükler bu kurala uymaz. Örneğin, "anne", "elma", "kardeş" gibi Türkçe sözcükler büyük ünlü uyumuna aykırıdır. Ayrıca yabancı dillerden alınan (ahenk, gazete, tiyatro) ve birleşik yazılan (açıkgöz, bilgisayar) sözcüklerde de bu kural aranmaz.

Dikkat! Bazı ekler $-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor$ büyük ünlü uyumuna uymaz. Örneğin: baklagiller, çalışırken, yürüyor, akşamleyin gibi sözcüklerde uyum bozulabilir.

Küçük Ünlü Uyumu

Küçük ünlü uyumu, düz ünlülerden sonra düz ünlülerin, yuvarlak ünlülerden sonra dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlülerin gelmesi kuralıdır. Örneğin "etek", "salkımlar", "ördek", "okul" sözcüklerinde bu uyumu görebilirsin.

Bu kuralın bazı istisnaları vardır. Birleşik sözcüklerde (Yeşilırmak, Sarıgazi, hanımeli) küçük ünlü uyumu aranmaz. Tek heceli sözcüklerde de (koş, gel, dil) bu uyum aranmaz, çünkü uyumun olabilmesi için en az iki ünlüye ihtiyaç vardır.

Türkçe sözcüklerin ilk hecesinden sonraki hecelerde "o" ve "ö" ünlüleri bulunmaz. Eğer bu ünlüler sözcüğün diğer hecelerinde varsa (radyo, doktor, profesör), o sözcük Türkçe kökenli değildir.

İpucu: Ünlü uyumlarını ezberlemek yerine, sözcükleri yüksek sesle okuduğunda ağzının hareketlerine dikkat et - ağız yapısı benzer kalıyorsa, sözcük genellikle uyumludur!

Ünsüz Yumuşaması ve Sertleşmesi

Ünsüz yumuşaması, p, ç, t, k ile biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek eklendiğinde bu sert ünsüzlerin b, c, d, g'ye dönüşmesi olayıdır. Örneğin: kitap → kitabı, yurt → yurdum, bardak → bardağa.

Ancak bazı sözcükler bu kurala uymaz. Tek heceli bazı sözcükler (et → eti, süt → sütü), özel isimler (Ahmet → Ahmet'e) ve bazı yabancı sözcükler (hukuk → hukuku) ünsüz yumuşamasına uğramaz.

Ünsüz sertleşmesi ise f, s, t, k, ç, ş, p ünsüzleri ile biten sözcüklere c, d, g ile başlayan bir ek geldiğinde, ekteki yumuşak ünsüzün sertleşerek ç, t, k'ye dönüşmesidir. Örnek: kardeş + ce → kardeşçe, kitap + çık → kitapçık, git + di → gitti.

Hatırlatma: Ünsüz yumuşaması ve sertleşmesi sadece yazıda değil, konuşmada da duyulur. Örnekleri yüksek sesle okursan, dilin doğal olarak bu değişimleri yapacaktır!

Çeşitli Ses Olayları

Ünsüz Düşmesi: Bazı sözcüklere -cık/-cik ekleri geldiğinde ünsüz kaybolabilir. Örneğin: ufak → ufacık, minik → minicik.

Ünsüz Türemesi: Özellikle Arapça'dan gelen sözcüklerde görülür. Örneğin: hak → hakkı, his → hisset, ret → reddet.

Ünlü Düşmesi: İkinci hecesinde dar ünlü bulunan sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldığında ikinci hecedeki dar ünlü düşer. Örnek: karın → karnı, devir → devril, alın → alnı.

Ünlü Türemesi: Bazı sözcüklerde ek alındığında ünlü türer. Örnek: az → azıcık, bir → biricik, genç → gencecik.

Ulama: Ünsüzle biten bir sözcükten sonra ünlüyle başlayan bir sözcük gelirse iki sözcük birleştirilir. Ancak aralarında virgül varsa ulama yapılmaz. Örnek: "Tüm anlattıklarım yanlış oldu" cümlesindeki "tüm_anlattıklarım" kelimelerinde ulama vardır.

İpucu: Ses olayları yazıda fark edilmeyebilir ama konuşurken doğal olarak oluşur. Kelimeleri doğal konuşma ritmiyle okuyarak hangi ses olaylarının gerçekleştiğini hissedebilirsin.

Ünlü Daralması

Ünlü daralması, "a" ve "e" ile biten fiillere "-yor" eki geldiğinde, bu ünlülerin "ı, u, i, ü" seslerine dönüşmesi olayıdır. Konuşma dilinde sıkça karşılaşılan bu ses olayı, yazı dilinde de gösterilir.

Örneklere bakalım: başla → başlıyor, doyma → doymuyor, izle → izliyor, ye → yiyor, de → diyor. Gördüğün gibi fiil sonundaki geniş ünlüler, daralmış ünlülere dönüşüyor.

Ancak çok heceli kelimelerde bu daralma sadece söyleyişte vardır, yazıda gösterilmez. "Gelmeyecek" sözcüğünü "gelmicek" şeklinde yazmak yanlıştır. Yazım kurallarına dikkat etmeliyiz!

Önemli! Ünlü daralması olayı konuşma dilinde hep vardır, ama her zaman yazıya yansımaz. Doğru yazabilmek için yazım kurallarını bilmelisin. Örneğin "başlayacak" kelimesini konuşurken "başlıyacak" diye söylesek de yazarken "başlayacak" şeklinde yazmalıyız.