Türk Dili ve Edebiyatı Ders Notları

Merhaba! Bu notlar TES-İŞ Anadolu Lisesi 10. sınıf Türk Dili ve Edebiyatı dersi için hazırlanmıştır. Yeni müfredata uygun olan bu notlar, edebiyat yolculuğunda size rehberlik edecek.

Türk Dili ve Edebiyatı dersi, size metinler aracılığıyla edebiyatımızın geçirdiği değişimleri göstermeyi amaçlar. Bu derste, edebiyatımızın dönemleri hakkında genel bilgiler edinecek ve her dönemin kendine özgü özelliklerini öğreneceksiniz.

İpucu: Türk edebiyatının dönemlerini öğrenmek, sadece tarihsel bilgi edinmek değil, aynı zamanda kültürümüzün nasıl şekillendiğini anlamaktır!

Türk Edebiyatının Dönemleri

Edebiyatımız, tarihsel süreçte çeşitli etkenlere bağlı olarak farklı dönemlere ayrılmıştır. Bu dönemleri bilmek, metinleri daha iyi anlamamıza yardımcı olur.

Türk edebiyatının dönemlere ayrılmasındaki temel ölçütler şunlardır:

• Dil anlayışındaki değişimler
• Coğrafyanın değişmesi
• Kültürel farklılaşma
• Din değişikliği
• Sanat anlayışındaki yenilikler

Diğer milletlerin edebiyatlarında da farklı dönemler görülür ancak çok azı Türk edebiyatı kadar çeşitlidir. Bunun sebebi, Türk boylarının dünya üzerinde çeşitli coğrafi bölgelere dağılması, ayrı topluluklar halinde yaşaması ve farklı devletler kurmasıdır.

Bu durum:

• Kültürel farklılıklara
• Farklı lehçe ve şivelerin oluşmasına
• Farklı medeniyetlerden etkilenmeye
• Çeşitli edebiyat türlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur

Hatırlatma: Türk edebiyatını anlamak için sadece metinleri değil, o metinlerin oluştuğu tarihsel ve kültürel bağlamı da bilmek gerekir!

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı (...-XI. Yüzyıl)

İslamiyet öncesi dönemde Türkler, daha çok kavmî (etnik) unsurlar etrafında şekillenen ve başka uygarlıkların etkilerine kapalı bir medeniyet ortamında yaşıyorlardı. Bu dönem tamamen yerli bir edebiyattır.

Sözlü Edebiyat Dönemi

• Şiirler, millî ölçümüz olan hece ölçüsü ile yazılmıştır
• Genellikle yarım uyak kullanılmış ve nazım birimi dörtlüktür
• Kelimeler saf Türkçedir
• Konular: doğa güzellikleri, kahramanlık, ölüm, aşk
• Ozan, kam, baksı, şaman gibi kişiler ilk şairlerdir ve kopuz eşliğinde şiir söylerlerdi
• Şiirler "Yuğ" (cenaze), "sığır" (av) törenlerinde ve "Şölen" (ziyafet) adı verilen toplantılarda söylenirdi
• Bu dönemde koşuk, sagu, destan ve sav gibi edebi ürünler vardır
• En önemli kaynağı Divan-ü Lügat-it Türk'tür

Yazılı Edebiyat Dönemi

• Türklerin yazıyı kullanmasıyla başlar
• MS 8. yüzyılda yazılan Göktürk Yazıtları ve Uygur metinleri ilk yazılı ürünlerdir
• Göktürklerde, Göktanrı inancı vardır ve millî bir alfabe kullanılmıştır
• Uygurlar Budizm ve Maniheizm inancının yansıdığı metinler yazmışlardır

Önemli: Yenisey Yazıtları 8. yüzyıldan önce yazılmış olsa da gelişmiş bir Türkçe kullanılmadığı için ilk yazılı örnek sayılmaz!

İslamiyet Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı (XI-XIX. Yüzyıl)

Bu dönemde hayatın merkezinde İslamiyet vardır. Türkler, İslamiyet'i kabul ederek yeni bir kültür ve medeniyet ortamına girmiş, Müslüman Araplar ve İranlılarla etkileşime geçmiştir.

Geçiş Dönemi Türk Edebiyatı (11.-12. yüzyıl)

• İslamiyet'in kabulüyle yeni bir kültür ve uygarlık çevresine girilmiştir
• Arap alfabesi yaygınlaşmış, İslamiyetle ilgili kavramlar dile girmiştir
• Eski gelenekler ile İslami kültür bir arada yaşamıştır
• Aruzun yanında hece ölçüsü; beyit yanında dörtlük nazım birimi kullanılmıştır
• Eserlerde dini öğretme esas alınmıştır
• Bu dönemin önemli eserleri:
  • Kutadgu Bilig
  • Divanü Lügati't Türk
  • Atabetü'l Hakayık
  • Divan-ı Hikmet

Divan Edebiyatı

• 13-19. yüzyıllar arasında gelişmiş, İslami düşüncelerle oluşturulmuş bir edebiyattır
• Nazım birimi genellikle beyittir ve cümle beyitte tamamlanır
• Aruz ölçüsü kullanılmış, tam ve zengin uyak tercih edilmiştir
• Arapça, Farsça, Türkçe karışımı ağır sanatlı bir dil kullanılmıştır
• Soyut bir edebiyattır, insan ve doğa gerçekte olduğundan farklı ele alınmıştır
• Aydın zümrenin edebiyatı olup, saraya ve çevresine seslenmiştir
• Arap ve İran edebiyatının etkisi çok fazladır

Bilgi: "Divan" adı, şairlerin şiirlerini topladıkları kitaplara verilen isimden gelir!

Halk Edebiyatı

Halk edebiyatı, İslamiyet öncesi sözlü edebiyatımızın devamı niteliğindedir ve halkın yarattığı eserlerden oluşur.

• Şiirler, "saz şairi" ya da "âşık" denen şairlerce, "bağlama" ile söylenir
• Şiirlerin nazım birimi dörtlüktür
• Ölçü, Türkçenin doğal ölçüsü olan hece ölçüsüdür
• Şiirler, halkın konuşma diliyle söylenmiş ve somut kavramlar kullanılmıştır
• Konular: aşk, ölüm, özlem, ayrılık, doğa sevgisi, yiğitlik, zamandan şikâyet
• Halk edebiyatı üç kola ayrılır:
  • Anonim halk edebiyatı
  • Âşık tarzı halk edebiyatı
  • Tekke tasavvuf edebiyatı

Batı Uygarlığı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı (1860-...)

Tanzimat Fermanı'nın ilanıyla Türk edebiyatında yeni bir dönem başlamış, Batı etkisi belirginleşmiştir. 1860'da Şinasi ve Agâh Efendi'nin ilk özel gazete olan Tercümanı Ahval'i çıkarması bu dönemin başlangıcı sayılır.

Bu dönem şu evrelere ayrılır:

1. Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı (1860-1896)
2. Servetifünun Edebiyatı (1896-1901)
3. Fecriati Topluluğu (1909-1912)
4. Millî Edebiyat Dönemi (1911-1923)
5. Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı (1923-...)

Anımsatma: Batı etkisinde gelişen edebiyatımız, geleneksel edebiyattan kopuşu değil, eski ile yeni arasında bir köprü oluşturmayı hedeflemiştir!

Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatı (1860-1896)

Tanzimat Fermanı sonrasında filizlenen bu edebiyatta ilk defa hak, adalet, özgürlük, vatan kavramları kullanılmaya başlanmıştır. Bu dönem kendi içinde ikiye ayrılır:

Birinci Dönem Tanzimat Edebiyatı

• Batılı anlamda ilk eserler bu dönemde verilmeye başlamıştır
• Toplumu bilinçlendirmek için edebiyatı bir araç olarak görmüşlerdir
• Dilin sadeleşmesi gerektiğini savunmuşlardır
• "Sanat, toplum içindir" görüşü benimsenmiştir
• Roman, modern hikâye, tiyatro, gazete, eleştiri, anı türleri kullanılmaya başlanmıştır
• Klasisizm ve romantizm akımlarından etkilenmişlerdir

İkinci Dönem Tanzimat Edebiyatı

• Bireysel konulara dönülmüştür
• "Sanat, sanat içindir" görüşü benimsenmiştir
• Dil oldukça ağırlaşmıştır
• Tiyatro eserleri okunmak için yazılmıştır
• Realizm ve natüralizm etkili olmuştur

Servetifünun Edebiyatı (1896-1901)

• Sanatçıların hepsinde Fransız edebiyatının etkisi görülür
• "Sanat için sanat" anlayışı hâkimdir
• Şiirde ilk defa konu bütünlüğü sağlanmıştır
• Süslü ve sanatlı bir üslup benimsenmiştir
• Ağır bir dil kullanılmıştır
• Divan edebiyatını (aruz ölçüsü dışında) tümüyle reddetmişlerdir
• Sone, terza-rima gibi Batı şiiri nazım biçimleri kullanılmıştır

Önemli Not: Servetifünun döneminde "anlatım" anlamdan daha önemli hale gelmiştir!

Fecriati Topluluğu (1909-1911)

• Edebiyatımızda ilk edebi bildiriyi yayımlayan topluluktur
• Edebiyatımızda ilk edebî topluluktur
• Servet-i Fünûn edebiyatına tepki olarak doğmuştur
• "Sanat şahsi ve muhteremdir" görüşüne bağlıdırlar
• Şiirlerinde ağır, süslü bir üslup kullanmışlardır
• Aşk ve tabiat şiirlerinde işledikleri başlıca konulardır
• Fransız edebiyatını örnek almışlardır

Millî Edebiyat Dönemi (1911-1923)

• 1911'de Selanik'te çıkarılan "Genç Kalemler" dergisi etrafında oluşmuştur
• Ömer Seyfettin, Ali Canip Yöntem, Ziya Gökalp gibi aydınlar öncülük etmiştir
• Dilde sadeleşme hedeflenmiştir
• Yazı ve konuşma dilini birleştirmeyi amaçlamışlardır
• Şiirde aruzu bırakıp hece ölçüsünü kullanmışlardır
• "Sanat, toplum içindir" anlayışını savunmuşlardır
• Batı taklitçiliğinden kaçınarak milli konulara yönelmişlerdir

Hatırlatma: Milli Edebiyat akımı, edebiyatımızda millileşme sürecinin en önemli adımıdır ve Cumhuriyet dönemini de etkilemiştir!

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı (1923-...)

Cumhuriyet'in ilanıyla birlikte edebiyatımızda önemli değişimler yaşanmıştır:

• Yazı diliyle konuşma dili arasındaki fark ortadan kalkmıştır
• Dilde sadeleşme çabaları başarıya ulaşmıştır
• Edebiyatımız, toplumcu ve gerçekçi bir anlayış kazanmıştır
• Aruz vezni terk edilerek (birkaç şair hariç) heceye yönelim olmuştur
• Şiirde günlük konuşma dili hâkim olmuş, serbest nazım yaygınlaşmıştır
• Roman ve hikâyede gerçekçilik akımı ön plana çıkmıştır
• Cumhuriyet edebiyatının temelinde Kurtuluş Savaşı ve Atatürk İlke ve İnkılapları vardır
• Anadolu'nun insanı, sosyal hayatı eserlere yansımıştır
• Milli Edebiyat'la başlayan halka inme, Anadolu'ya yönelme çabası sürmüştür
• Yeni akımlar ve topluluklar oluşmuştur:
  • Yedi Meşaleciler
  • Garipçiler
  • Maviciler
  • İkinci Yeniler
  • Toplumsal Gerçekçiler

Dikkat: Cumhuriyet Dönemi'nde sadece edebiyat değil, dil anlayışı da değişmiş, Türk Dil Kurumu'nun kurulmasıyla dilde sadeleşme hız kazanmıştır!

Cumhuriyet Dönemi Edebiyatının Özellikleri

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, zengin içeriği ve çeşitli akımlarıyla dikkat çeker:

• 1940'a kadar Milli Edebiyat'ın etkisiyle yerli hayata ve halka yönelim görülür
• 1930-1940'lı yıllarda yeni akımlar ve topluluklar ortaya çıkmıştır
• Türk edebiyatı, hem Doğu'dan hem de Batı'dan beslenmiştir
• I. ve II. Dünya Savaşları sonrasında Avrupa'daki akımların etkisi görülür:
  • Dadaizm
  • Sürrealizm
  • Post-modernizm
• Bireyin anlatılmasında psikoloji ve psikiyatri bilimlerinden yararlanılmıştır
• Varoluşçuluk ve sezgicilik gibi felsefi akımlara değer verilmiştir
• Şiir, roman, hikâye, tiyatro gibi türlerde uluslararası başarılar elde edilmiştir

Bu dönem yazarları, yeni reformları halka anlatmak ve benimsetmek için eserlerinde Cumhuriyet'in ilke ve değerlerini savunmuşlardır. Artık edebiyat, sadece İstanbul'u değil, tüm Anadolu'yu kucaklamaktadır.

Son Söz: Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, hem ulusal değerlere bağlı kalarak hem de evrensel akımları takip ederek özgün bir karakter kazanmıştır. Bu dönem, Türk edebiyatının dünya edebiyatında söz sahibi olduğu bir dönemdir!