Edebiyat Nedir?

Edebiyat, duygu, düşünce ve hayallerin dil aracılığıyla sözlü veya yazılı olarak biçimlendirilmesi sanatıdır. Aslında Arapça "edeb" kökünden gelen bu kelime, Tanzimat'tan sonra bugünkü anlamında kullanılmaya başlanmıştır.

Edebiyat iki ana kola ayrılır: Sözlü edebiyat yazının kullanılmadığı, dilden dile aktarılan halk ürünleridir. Yazılı edebiyat ise yazarı belli olan ve yazıyla aktarılan eserlerden oluşur.

Türk edebiyatı tarihsel olarak üç ana döneme ayrılır: İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı, İslamiyet Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı ve Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı. Her dönemin kendine özgü edebi türleri ve özellikleri vardır.

Dikkat! Edebiyat sadece bir sanat dalı değildir; tarih, psikoloji, sosyoloji, coğrafya ve felsefe gibi bilimlerle de yakından ilişkilidir. Bir edebiyat eseri, yazıldığı dönemin izlerini taşır.

Edebiyatın Diğer Bilimlerle İlişkisi

Edebiyat, insanı konu aldığı için birçok bilim dalıyla yakından ilişkilidir. Özellikle tarih, coğrafya, sosyoloji, psikoloji ve felsefe alanlarıyla güçlü bağlar kurar.

Edebiyat-Coğrafya ilişkisi özellikle mekân unsuruyla ortaya çıkar. Edebi eserlerde olaylar belli yerlerde geçer ve o çevrenin insan üzerindeki etkisi anlatılır. Gezi yazıları da coğrafi bilgilere katkı sağlar.

Edebiyat-Psikoloji ilişkisinde yazarlar, karakterlerin iç dünyalarını, duygularını ve hayallerini anlatarak psikoloji bilimine katkı sağlar. Mehmet Rauf'un "Eylül" romanı bu tür eserlere güzel bir örnektir.

Edebiyat-Bilim ve Teknik ilişkisi de çok önemlidir. Jules Verne'in "Ay'a Seyahat" romanı, henüz insanlık Ay'a gitmemişken yazılmış ve bilim insanlarına ilham kaynağı olmuştur.

İlginç bilgi: Edebiyat, güzel sanatların bir koludur ve dili araç olarak kullanır. Güzel sanatlar içinde edebiyatı fonetik (işitsel) sanatlar grubunda sınıflandırırız çünkü malzemesi dildir ve dil seslere dayalı bir iletişim sistemidir.

Güzel Sanatlar ve Edebiyat

Sanat, insanda güzellik karşısında duyulan heyecan ve hayranlığı uyandırmak için ortaya konulan yaratıcılıktır. İnsanlık tarihinde her zaman güzeli aramış, söze, sese, renklere ve mekâna güzellik katmak istemiştir.

Güzel sanatlar üç ana gruba ayrılır:

• Görsel (Plastik) Sanatlar: Resim, heykel, mimari
• İşitsel (Fonetik) Sanatlar: Edebiyat, müzik
• Dramatik (Ritmik) Sanatlar: Tiyatro, bale, dans, sinema

Edebiyat, fonetik sanatlar grubundadır çünkü malzemesi dildir. Ancak tiyatro gibi bazı dramatik sanatlar da edebiyattan ayrı düşünülemez. Örneğin operada müzik, edebiyat ve dans iç içedir.

Metinlerin Sınıflandırılması: Metinler genel olarak iki gruba ayrılır:

1. Edebi Metinler: Gerçekler kurgulanarak anlatılır, üslup kaygısı vardır ve öznellik hakimdir. Masal, roman, şiir gibi türleri içerir.

2. Öğretici Metinler: Gerçekler yorumlanmadan aktarılır, bilgi vermek amacı güdülür ve nesnellik hakimdir. Makale, haber yazısı gibi türleri içerir.

Önemli not: Edebi metinler duygu ve hayal dünyamızı zenginleştirirken, öğretici metinler bize doğrudan bilgi verir. İyi bir okur, her iki türün de özelliklerini ayırt edebilmelidir.

Metinlerin Sınıflandırılması ve Dilin Çeşitleri

Metinler, yazılı anlatım ve sözlü anlatım olmak üzere ikiye ayrılır. Edebi metinler kendi içinde olay çevresinde oluşanlar (roman, masal) ve coşku-heyecan dile getirenler (şiir) olarak ikiye ayrılabilir. Öğretici metinler ise kişisel hayatı konu alanlar (günlük, mektup) ve gazete çevresinde oluşanlar (makale, fıkra) şeklinde gruplandırılır.

Dilin Kullanımından Doğan Türleri

Bir dilin kullanımında bölgesel ve kültürel farklılıklar sonucu çeşitli dil türleri oluşur:

Ağız: Bir dilin farklı yerlerde ses, şekil ve anlam bakımından değişen konuşma biçimidir. Örneğin Kayseri ağzı, Ege ağzı.

Şive: Bir dilin, yazılı kaynaklarla izlenebilen tarihsel gelişimi içinde ayrılmış kollarıdır. Örneğin Azeri Türkçesi, Özbek Türkçesi.

Lehçe: Bir dilin, yazılı kaynaklarla izlenemeyen dönemlerinde ayrılmış kollarıdır. Örneğin Çuvaş lehçesi, Yakut lehçesi.

Argo: Belirli toplulukların kullandığı, ortak dilden ayrı kelime dağarcığıdır. Örnek: "Mangiz" (para), "Küp" (sarhoş).

Bunu unutma! Standart (ölçünlü) dil, bir milletin ortak yazı ve konuşma dilidir. Türkçede İstanbul ağzı temel alınarak oluşturulmuştur ve yazım kuralları ile söyleyiş özellikleri belirlidir.

İletişim Ögeleri

İletişim, gönderici ile alıcı arasındaki bilgi alışverişidir. Bu alışveriş sözlü, yazılı, sanal veya işaretler aracılığıyla olabilir.

Gönderici (Kaynak): İletiyi hazırlayan, gönderen kişi ya da topluluktur.

Alıcı: Göndericinin gönderdiği bilgiyi (ileti) alan taraftır.

İleti (Mesaj): Göndericinin alıcıya gönderdiği her türlü bilgidir. Sözlü, yazılı veya görsel olabilir.

Kanal: İletinin alıcıya ulaşmasında kullanılan yol ve araçtır (ışık, hava, ses vb.).

Dönüt: Alıcının iletiye verdiği tepkidir.

Kod: İletinin üretildiği şifreleme sistemidir. Tüm doğal diller (Türkçe gibi) bir koddur.

Bağlam: İletişimde görev alan unsurların birlikte meydana getirdikleri ortamdır.

İletişim ögelerini bir örnekle açıklayalım: Edebiyat öğretmeni sınıfta "Oğlum konuyu anladın mı?" diye sorduğunda; öğretmen gönderici, öğrenci alıcı, soru ileti, ses dalgaları kanal, sınıf bağlam, Türkçe kod, öğrencinin "Evet anladım" cevabı ise dönüttür.

Pratik öneri: İletişim ögelerini günlük hayatınızda da fark etmeye çalışın. Okuduğunuz bir kitapta, izlediğiniz bir filmde veya arkadaşlarınızla yaptığınız konuşmalarda bu ögeleri belirleyin.

Düşünceyi Geliştirme Yolları (1)

Yazarlar düşüncelerini daha etkili bir şekilde anlatmak için çeşitli yöntemler kullanırlar:

1. Tanımlama: Bir kavramın veya olayın belirgin özellikleriyle tanıtılmasıdır. "Nedir" sorusuna cevaptır. Örnek: "Doğruluk kimseyi aldatmamaktır. Kimseye yalan söylememek, tutamayacağın sözler vermemektir."

2. Örneklendirme: Düşünceyi destekleyen olay, durum ya da kavramların verilmesidir. Örnek: "Anadolu'nun her köşesinden tarih fışkırır. Ayasofya'dan Sümela'ya, Efes Antik Kenti'nden Mevlana'ya... saymakla bitmez."

3. Tanık Gösterme: Düşünceyi başkalarının sözleriyle desteklemedir. Örnek: "Filozof Sokrates: 'Bir kitap, bir çiçek, bir kuş... ne büyük saadet!' derken bunu anlatmıyor mu?"

4. Karşılaştırma: Benzerlik ya da karşıtlık bulunan varlık veya kavramların özelliklerinin ortaya konmasıdır. Örnek: "Orhun Yazıtlarında yabancı sözcük oranı %1 iken, Uygurca metinlerde bu oran artmıştır."

Bu yöntemi dene: Bir kompozisyon yazarken düşüncenizi farklı yollarla geliştirmeyi deneyin. Örneğin "kitap okuma" konusunda bir paragraf yazarken tanımlama, örneklendirme ve tanık gösterme yöntemlerini kullanın.

Düşünceyi Geliştirme Yolları (2)

5. Sayısal Verilerden Yararlanma: Düşünceyi inandırıcı kılmak için sayısal veriler kullanılır. Örnek: "TÖMER, 1992-1993 yıllarında 25 şubesi ve 900 kadar çalışanı ile 54000 öğrenciye hizmet vermiştir."

6. Somutlama: Soyut kavramları zihinde görünüleştirmeye somutlama denir. Örnek: "Hayat bir nehir gibi hızlı akıp gidiyor." (Soyut olan "hayat" somut bir varlık olan nehre benzetilmiştir.)

7. Soyutlaştırma: Somut sözcüklere soyut anlam kazandırmaktır. Örnek: "Yetimlere her zaman kol kanat gerdi." (Somut olan "kol" ve "kanat" kelimeleri soyut anlamda kullanılmıştır.)

8. Benzetme: Nitelikçe zayıf olan varlık veya kavramın, güçlü olana benzetilerek anlatılmasıdır. Örnek: "İnce bir değnek gibi duran narin vücudu..."

İyi bir anlatımın temel özellikleri şunlardır:

• Açıklık: Anlatılmak istenenin net olması
• Duruluk: Gereksiz söz ve düşüncelerden arındırılmış olması
• Yalınlık: Sade bir dilin kullanılması
• Akıcılık: Sözcük ve cümlelerin akıcı bir şekilde sıralanması
• Doğallık: İçten, samimi bir anlatım
• Özgünlük: Kişiye özgü bir anlatım
• Özlülük: Az sözle çok şey anlatma
• Sağlamlık: Anlatımın mantık kurallarına uygun olması
• Tutarlılık: Düşünceler arasında çelişki olmaması

Uygulama önerisi: Okuduğunuz bir metinde hangi düşünceyi geliştirme yollarının kullanıldığını tespit edin. Ardından kendi yazılarınızda bu yöntemleri bilinçli olarak kullanmaya çalışın. Bu, kompozisyon yazma becerinizi geliştirecektir.

Metinde Anlatım Özellikleri

İyi bir metinde bulunması gereken temel anlatım özellikleri şunlardır:

Açıklık: Anlatılmak istenenin okuyucu tarafından kolayca anlaşılabilmesidir. Açık bir anlatımda düşünceler net, cümleler düzgün kurulmuş olmalıdır.

Duruluk: Gereksiz söz ve düşüncelerin metinden ayıklanmasıdır. Duruluğu sağlamak için gereksiz tekrarlardan ve uzatmalardan kaçınılmalıdır.

Yalınlık (Sadelik): Süslü ve ağdalı bir dilden uzak, sade bir anlatımdır. Herkesin anlayabileceği bir dil kullanılmalıdır.

Akıcılık: Sözcük ve cümlelerin birbirini doğal bir şekilde izlemesidir. Okurken takılmadan, sürükleyici bir anlatım sağlanır.

Doğallık (Samimiyet): İçten, yapmacıksız bir anlatım tarzıdır. Yazarın samimi duygularını yansıtır.

Özgünlük: Başkalarını taklit etmeyen, yazara özgü bir anlatımdır. Kişisel üslup özgünlüğü getirir.

Özlülük: Az sözle çok şey anlatabilme yeteneğidir. Gereksiz ayrıntılara girmeden konunun özüne inilir.

Sağlamlık: Anlatımın mantık kurallarına uygun olmasıdır. Çelişkiler ve tutarsızlıklar olmamalıdır.

Tutarlılık: Düşünceler arasında çelişki olmaması, metnin kendi içinde uyumlu olmasıdır.

Kendinizi geliştirin: Bir metin yazarken bu özelliklere dikkat edin. Yazdıktan sonra metninizi bu ölçütlere göre değerlendirin. Hangi özelliklerin güçlü, hangilerinin zayıf olduğunu tespit edip, eksik yönlerinizi geliştirebilirsiniz.