Edebiyat Nedir ve Türk Edebiyatının Dönemleri

Edebiyat, duygu, düşünce ve hayallerin dil aracılığıyla güzel bir şekilde ifade edilmesi sanatıdır. Aslında Arapça "edeb" kökünden gelen bu kelime, Tanzimat'tan sonra bugünkü anlamını kazanmıştır.

Edebiyat ürünleri iki ana gruba ayrılır: Sözlü edebiyat ve yazılı edebiyat. Sözlü edebiyat, yazının bulunmadığı dönemlerde üretilmiş, dilden dile aktarılarak günümüze ulaşmış halk ürünleridir. Yazılı edebiyat ise yazarı belli olan, yazı aracılığıyla oluşturulmuş eserlerdir.

Türk edebiyatını dönemlerine göre üç ana başlıkta inceleyebiliriz:

• İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı (11. yüzyıla kadar)
• İslamiyet Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı $11-19. yüzyıl$
• Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı (1860'tan günümüze)

Dikkat! Türk edebiyatının her dönemi kendi içinde farklı özellikler taşır. Örneğin İslamiyet etkisindeki dönemde Divan Edebiyatı, Halk Edebiyatı ve Tekke Edebiyatı gibi kollar gelişmiştir.

Edebiyat ve Diğer Bilimler

Edebiyat, konusu insan olduğu için birçok bilim dalıyla yakın ilişki içindedir. Tarihle ilişkisinde, edebi eserler dönemin tarihsel olaylarını yansıtırken, tarih bilimi de edebi eserlere kaynaklık eder. Coğrafya ile ilişkisinde mekânın insanlar üzerindeki etkisi ve gezi yazıları öne çıkar.

Edebiyat, sosyolojiyle toplumu ele alırken, psikolojiyle insan ruhunu derinlemesine inceler. Mehmet Rauf'un "Eylül" ve Peyami Safa'nın "Dokuzuncu Hariciye Koğuşu" gibi romanlar psikolojik tahlilleriyle öne çıkar.

Edebiyat ve Diğer Alanlar

Edebiyat ve felsefe, insanı ve hayatı anlamlandırma çabalarında birbirlerine destek olurlar. Klasisizm akımının sanatçıları, Descartes'in "Rasyonalizm" düşüncesinden etkilenmiştir. Bu durum felsefi düşüncelerin edebiyata doğrudan yansımasına güzel bir örnektir.

Bilim ve teknik de edebiyatla etkileşim içindedir. Matbaanın icadı kitapların çoğaltılmasını kolaylaştırarak edebiyatın daha geniş kitlelere ulaşmasını sağlamıştır. Bazen de edebiyat bilime ilham kaynağı olabilir. Jules Verne'in henüz Ay'a gidilmediği bir dönemde yazdığı "Ay'a Seyahat" romanı, bilim insanlarına ilham vermiştir.

Güzel Sanatlar İçinde Edebiyat

İnsanoğlu her zaman güzeli arayıp bulma çabasındadır. Bu çaba; sözde ve yazıda (edebiyat), seste (müzik), renklerde (resim), mekânda (mimarlık) ve maddelerde (heykel) kendini göstermiştir. Böylece güzel sanatlar doğmuştur.

Edebiyat, güzel sanatların malzemesi dil olan koludur. Edebiyat, sözde ve yazıda güzellik demektir. Bilim akla, mantığa ve öğretmeye yönelirken, sanat insan ruhunu güzelleştirmeye ve doyurmaya hizmet eder.

Güzel sanatları üç ana gruba ayırabiliriz: Görsel (plastik) sanatlar maddeye biçim verir, işitsel (fonetik) sanatlar sese biçim verir, dramatik (ritmik) sanatlar ise harekete biçim verir. Edebiyat, fonetik sanatlar içinde yer alır.

Metinlerin Sınıflandırılması

Metinler genel olarak edebi metinler ve öğretici metinler olarak ikiye ayrılır. Bu iki metin türü arasında belirgin farklar vardır:

Edebi Metinlerde:

• Gerçeklik kurgulanarak anlatılır
• Amaç, okuyucuya çeşitli duygular yaşatmak ve eğlendirmektir
• Üslup kaygısı vardır, ifadeler süslü ve sanatsaldır
• Öznellik hakimdir
• Kelimeler hem gerçek hem de mecaz anlamlarıyla kullanılır
• Masal, destan, roman, hikâye, şiir ve tiyatro gibi türleri vardır

Öğretici Metinlerde:

• Gerçekler yorumlanmadan aktarılır
• Amaç, okuyucuya bilgi vermektir
• Üslup kaygısı daha azdır
• Nesnellik ve bilimsellik hakimdir
• Kelimeler genellikle gerçek anlamlarıyla kullanılır
• Makale, fıkra, söyleşi, eleştiri, haber yazısı, gezi yazısı gibi türleri vardır

Unutma! Edebi metinlerde sanatsal kaygı ön plandadır, öğretici metinlerde ise bilgi verme amacı daha önemlidir.

Metinleri Sınıflandırmak İçin:

Metinler, sözlü ve yazılı anlatım olmak üzere ikiye ayrılır. Sözlü anlatım türleri arasında münazara, söylev, panel, forum, açık oturum, sempozyum ve konferans bulunur.

Yazılı anlatım ise edebi metinler ve öğretici metinler olarak ikiye ayrılır. Edebi metinler kendi içinde olay çevresinde oluşanlar, coşku ve heyecanı dile getirenler ve göstermeye bağlı olanlar şeklinde sınıflandırılır. Öğretici metinlerde ise kişisel hayatı konu alan ve gazete çevresinde oluşan metinler yer alır.

Dilin Kullanımdan Doğan Türleri

Bir dil, kullanıldığı coğrafya ve kültür çeşitliliğine göre farklı şekiller alır. Bu farklılıklar sonucunda ortaya çıkan türleri şöyle sıralayabiliriz:

Ağız: Bir dilin aynı ülke sınırları içindeki farklı bölgelerde ses, şekil ve anlamca değişiklik gösteren konuşma biçimidir. Örneğin: "Beni bak gıı, n'apıp durun?" (Ege ağzı)

Şive: Bir dilin yazılı kaynaklarla izlenebilen tarihî gelişimi içinde ayrılmış kollarıdır. Farklı coğrafyalara dağılmış aynı milletin konuşma farklılıklarını gösterir. Şiveler arasındaki farklar anlaşmayı engelleyecek düzeyde değildir. Örneğin: "Neçe yaşın var?" (Azeri şivesi)

Lehçe: Bir dilin tarihî gelişiminde yazılı kaynaklarla izlenemeyen dönemlerde ayrılmış kollarıdır. Lehçeler arasındaki farklılıklar anlaşmayı zorlaştıracak kadar derindir. Örneğin: "En ubayın hanna üöreneriy?" (Yakut lehçesi)

Argo: Belirli toplulukların ortak dilden farklı olarak kullandığı, özel anlam yüklenen kelime ve deyimlerden oluşan dildir. Genellikle kaba bir söyleyiş özelliği taşır. Örneğin: "Ayvayı yemek" (zor duruma düşmek), "Gıcır" (yepyeni), "Mangiz" (para)

Jargon: Belirli bir meslek ya da topluluğun kendi içinde kullandığı özel dildir. Örneğin tıp jargonunda "Hasta eks oldu" (hasta öldü), askerlik jargonunda "devre", "tertip" gibi.

Standart (Ölçünlü) Dil: Bir toplumun yazı ve konuşma dili olarak kabul ettiği, kuralları belirlenmiş, ağız özelliklerinden arındırılmış ortak dildir. Türkçede İstanbul ağzı esas alınarak oluşturulmuştur.

Dikkat! Standart dil, bir ulusun yazılı kültürünü oluşturan, eğitimde, basın-yayında, edebiyatta ve resmi yazışmalarda kullanılan dil türüdür.

İletişim Ögeleri

İletişim, bir bilgi alışverişi sürecidir. Bu süreci oluşturan temel ögeler şunlardır:

Gönderici (Kaynak): Duygu, düşünce ve istekleri aktaran, iletiyi hazırlayan kişi veya topluluktur. Bir konuşmada konuşan kişi, bir kitapta yazar göndericidir.

Alıcı: Göndericinin ilettiği mesajı alan taraftır. Göndericinin muhatabıdır. Alıcı; kişi, kişiler veya kurum olabilir.

İleti (Mesaj): Göndericinin alıcıya ulaştırmak istediği her türlü bilgidir. İleti; sözlü, yazılı, görsel ve hatta bir işaret bile olabilir.

Kanal: İletinin alıcıya ulaşmasında kullanılan yol ve araçtır. Işık, hava, ses dalgaları vb. kanallar aracılığıyla ileti alıcıya ulaşır.

Dönüt: Alıcının iletiye verdiği tepkidir. Bir soruya verilen cevap, bir mesaja gönderilen yanıt dönüttür.

Kod: İletinin üretildiği şifreleme sistemidir. Tüm doğal diller bir koddur. Türkçe, İngilizce gibi.

Bağlam: İletişimde görev alan unsurların birlikte meydana getirdikleri ortamdır. Bağlam değiştiğinde aynı sözün farklı anlamlar kazanabilir.

İletişim Örneği:

Edebiyat öğretmeni sınıfta "İletişim" konusunu işlerken arka sırada oturan Berke'ye "Oğlum konuyu anladın mı?" diye sorar. Berke de "Çok iyi anladım Hocam!" cevabını verir.

Bu örnekteki iletişim ögeleri:

• Gönderici: Öğretmen
• Alıcı: Berke
• İleti: "Oğlum, konuyu anladın mı?"
• Dönüt: "Evet, çok iyi anladım"
• Bağlam: Sınıf
• Kanal: Ses dalgaları
• Kod: Türkçe

Düşünceyi Geliştirme Yolları

Yazarlar düşüncelerini daha etkili ve anlaşılır kılmak için çeşitli yöntemler kullanırlar. Bu yöntemler şunlardır:

1. Tanımlama: Bir kavramın ya da olayın belirgin özellikleriyle tanıtılmasıdır. "Nedir?" sorusuna cevap verir. Örnek: Doğruluk kimseyi aldatmamaktır. Kimseye yalan söylememek, tutamayacağın sözler vermemektir.

2. Örneklendirme: Anlatılmak istenen düşünceyi somutlaştırmak için örnekler vermektir. Örnek: Anadolu'nun her köşesinden tarih fışkırır adeta. Ayasofya'dan Sümela'ya, Efes Antik Kenti'nden Mevlana'ya... saymakla bitmez.

3. Tanık Gösterme: Kendi düşüncesini desteklemek için uzman kişilerin görüşlerinden alıntı yapmaktır. Örnek: Mutluluk, aslında herkesin çok yakınında. İsteyen herkes, her an mutlu olabilir. Filozof Sokrates: "Bir kitap, bir çiçek, bir kuş... ne büyük saadet!" derken bunu anlatmıyor mu?

4. Karşılaştırma: Varlıkların veya kavramların benzer ve farklı yönlerini ortaya koymaktır. Bu yöntem düşünceleri daha anlaşılır hale getirir.

İyi bilmek gerekir! Düşünceyi geliştirme yolları, yazarın fikirlerini daha etkili bir şekilde okuyucuya aktarmasını sağlar. Bu yöntemleri kendi yazılarında kullanan öğrenciler de daha başarılı olurlar.

5. Sayısal Verilerden Yararlanma: Düşünceyi daha inandırıcı kılmak için sayısal bilgilerden yararlanmaktır. Örnek: TÖMER, 1992-1993 yıllarında 25 şubesi ve 900 kadar çalışanı ile 54000 öğrenciye hizmet vermiştir.

6. Somutlama: Soyut kavramları zihnimizde canlandırmaya yardımcı olmak için somut kavramlarla ilişkilendirmektir. Örnek: "Hayat bir nehir gibi hızlı akıp gidiyor."

Düşünceyi Geliştirme Yolları ve Anlatım Özellikleri

Soyutlaştırma: Somut anlamlı sözcüklere soyut anlam kazandırmaktır. Genellikle mecaz anlam yoluyla yapılır. Örnek: "Yetimlere her zaman kol kanat gerdi." (Somut olan "kol" ve "kanat" sözcükleri, korumak anlamında soyut olarak kullanılmıştır)

Benzetme: Aralarında benzerlik ilgisi bulunan varlık veya kavramlardan zayıf olanın güçlü olana benzetilmesidir. Örnek: "Paçaları parçalanmış pantolonunun içinde ince bir değnek gibi duran narin vücudu..."

Bir metinde iyi bir anlatım için şu özelliklerin bulunması gerekir:

• Açıklık: Düşüncelerin anlaşılır bir şekilde ifade edilmesi
• Duruluk: Gereksiz söz ve düşüncelerden arınmış olması
• Yalınlık: Anlatımın sade ve anlaşılır olması
• Akıcılık: Metin okunurken takılmadan, rahatça anlaşılması
• Doğallık: Yapmacık ifadelerden uzak, içten bir anlatım
• Özgünlük: Başkalarını taklit etmeyen, kendine has bir anlatım
• Özlülük: Az sözle çok şey anlatma
• Sağlamlık: Dilbilgisi kurallarına uygun ve tutarlı anlatım
• Tutarlılık: Düşüncelerin birbiriyle çelişmemesi

Hatırlatma! Yazılarımızda ve konuşmalarımızda bu anlatım özelliklerine dikkat ettiğimizde, düşüncelerimizi daha etkili bir şekilde ifade edebiliriz.

İyi bir yazı veya konuşmada yukarıdaki özelliklerin bulunması, iletişimin başarılı olmasını sağlar. Düşüncelerimizi geliştirme yollarını kullanarak ve anlatım özelliklerine dikkat ederek kendimizi daha iyi ifade edebiliriz.

Metinde Anlatım Özellikleri

İyi bir anlatımın sahip olması gereken temel özellikler şunlardır:

Açıklık: Anlatılmak istenen düşüncenin okuyucuya net bir şekilde iletilmesidir. Açık anlatımda söylenmek istenen doğrudan söylenir, üstü kapalı ifadelerden kaçınılır.

Duruluk: Metinde gereksiz söz ve düşüncelerin bulunmaması, yalnızca anlatılması gerekenlerin anlatılmasıdır.

Yalınlık (Sadelik): Anlatımın süslü ve ağır ifadelerden uzak, sade ve anlaşılır olmasıdır. Herkesin anlayabileceği bir dil kullanılır.

Akıcılık: Metnin okunurken takılmadan, sürükleyici bir şekilde ilerlemesidir. Okuyucuyu sıkmayan, merak uyandıran bir anlatımdır.

Doğallık (Samimiyet): Yazmacık ifadelerden uzak, içten ve samimi bir anlatım tarzıdır. Yazarın kendi üslubuyla konuşur gibi yazmasıdır.

Özgünlük: Başkalarını taklit etmeyen, yazarın kendine özgü anlatım biçimidir. Özgün metinler, yazarın kişisel izlerini taşır.

Özlülük: Az sözle çok şey anlatma sanatıdır. Gereksiz uzatmalardan kaçınılır, düşünceler öz bir şekilde ifade edilir.

Sağlamlık: Anlatımın dilbilgisi kurallarına uygun ve tutarlı olmasıdır. Cümleler arasında kopukluk olmaz.

Tutarlılık: Metinde yer alan düşüncelerin birbiriyle çelişmemesi, mantıksal bir bütünlük içinde sunulmasıdır.

İpucu! Yazılarınızda bu anlatım özelliklerine dikkat ederseniz, kendinizi daha etkili bir şekilde ifade edebilir ve okuyucularınızı etkileyebilirsiniz.