Edebiyat Nedir ve Türk Edebiyatının Dönemleri

Edebiyat, olay, düşünce ve duyguların dil aracılığıyla sanat haline getirilmesidir. Yani sıradan bir metni, güzel ve etkileyici hale getirme sanatıdır.

Türk Edebiyatı üç ana döneme ayrılır. Bu dönemleri ayıran en önemli faktörler din değişimi ve Batı kültürünün etkisidir.

İslamiyet Öncesi Dönem $…-11. yüzyıl$ sözlü edebiyat geleneğinin hâkim olduğu dönemdir. Bu dönemde Türkler göçebe yaşadığından yazılı eser çok azdır. Destan Dönemi olarak da bilinir.

Önemli: Bu dönemde hece ölçüsü ve dörtlükler kullanılırdı. Kopuz eşliğinde şiirler söylenirdi.

İslamiyet Etkisindeki Dönem $11-19. yüzyıl$ Divan ve Halk Edebiyatı'nın yan yana geliştiği dönemdir. Milli Edebiyat Dönemi (1911-1923) ve Cumhuriyet Dönemi (1923-…) ise Batı etkisinde gelişen edebiyatın son aşamalarıdır.

İslamiyet Öncesi ve Sonrası Türk Edebiyatı

İslamiyet Öncesi dönemde Türkler Orta Asya'da göçebe yaşıyordu. Çin ile sürekli savaş halinde olduğumuz için kültürel etkileşim sınırlıydı. Bu yüzden dil sadeydi ve milli ölçümüz olan hece ölçüsü kullanılırdı.

Bu dönemin önemli terimleri: Sav (söz, atasözü), Yuğ (ölüm töreni), Sagu (ağıt), Koşuk (aşk ve doğa şiirleri), Kopuz (müzik aleti) ve Destan'dır.

İslamiyet sonrası dönemde Arapça ve Farsça kelimeler edebiyatımıza girdi. Bu durum Divan Edebiyatı ve Halk Edebiyatı ayrımını doğurdu.

Dikkat: Divan Edebiyatı saray çevresinde gelişti ve Arapça-Farsça bilen eğitimli kişiler tarafından yapıldı. Halk Edebiyatı ise geleneksel özelliklerini koruyarak sade dille devam etti.

Divan Edebiyatı beyit ve aruz vezni kullanırken, Halk Edebiyatı hece ölçüsü ve dörtlüklerle şiir yazmaya devam etti.

Batı Etkisindeki Türk Edebiyatı ve Sanatlarla İlişki

Tanzimat Dönemi (1860) ile başlayan Batı etkisi, edebiyatımıza hak-hürriyet kavramlarını ve hikaye türünü getirdi. İlk sanatçılar dili sadeleştirmeye çalışsa da başarılı olamadılar.

Asıl sadeleşme Milli Edebiyat Döneminde gerçekleşti. Bu dönemde hece ölçüsü ve dörtlük tekrar edebiyatımıza girdi.

Edebiyatın konusu insandır. Bu yüzden psikoloji, sosyoloji, tarih, coğrafya gibi tüm bilimlerden yararlanır. Edebiyat insanı ilgilendiren hiçbir şeye kayıtsız kalamaz.

Not: Her sanat dalının malzemesi farklıdır. Resmin malzemesi boya ve fırça, edebiyatın malzemesi ise dildir.

Güzel sanatlar üçe ayrılır: İşitsel sanatlar (edebiyat, müzik), Görsel sanatlar (resim, heykel, mimari), Dramatik sanatlar (tiyatro, sinema, dans). Edebiyat sözcüklere biçim verdiği için işitsel sanatlar içinde yer alır.

Metinlerin Sınıflandırılması

Metin, bir yazıyı oluşturan kelimelerin bütünüdür. İnsan kendini ifade etme ihtiyacıyla çeşitli metin türleri geliştirmiştir.

Metinler ilk olarak sözlü ve yazılı olmak üzere ikiye ayrılır. Panel, forum, münazara gibi türler sözlü anlatımın örnekleridir.

Yazılı metinler ise sanatsal ve öğretici metinler olarak ayrılır.

Sanatsal metinlerde: Kanıtlama amacı yoktur, dil sanatsal kullanılır, mecazlar fazladır, yazılanlar özneldir. Her okuyan farklı anlamlar çıkarabilir.

Hatırla: Sanatsal metinlerde imgeler ve çağrışımlar güçlüdür, bu yüzden herkes farklı şeyler anlayabilir.

Öğretici metinlerde: Bilgi vermek ön plandadır, dil göndergesel işlevde kullanılır, gerçek anlamlar tercih edilir, yazılanlar genellikle nesneldir. Herkes aynı şeyi anlar.

Sanatsal ve Öğretici Metin Türleri

Sanatsal metinler ikiye ayrılır: Coşku ve heyecanı dile getiren metinler (şiir) ve olay çevresinde oluşan metinler.

Olay çevresinde oluşan metinler de göstermeye bağlı (tiyatro) ve anlatmaya bağlı (masal, fabl, hikaye, roman) metinler şeklinde ikiye ayrılır.

Tiyatro modern (trajedi, komedi, dram) ve geleneksel (ortaoyunu, Karagöz, meddah) olmak üzere ikiye ayrılır.

Öğretici metinler de kişisel hayatı konu alan ve gazete çevresinde gelişen metinler diye ikiye ayrılır.

İpucu: Kişisel metinlerin (mektup, günlük, anı) okunması ayıplanır çünkü özeldir. Gazete metinleri ise herkes tarafından okunur.

Kişisel metinler: anı, günlük, gezi yazısı, biyografi, otobiyografi, mektup Gazete metinleri: makale, deneme, eleştiri, röportaj, haber yazıları

Dilin Kullanımından Doğan Türler ve Düşünceyi Geliştirme Yolları

Dil yaşayan bir varlıktır. Türkçe Ural Altay Dil Ailesinin Altay koluna bağlıdır ve sondan eklemeli bir dildir.

Lehçe: Çok eskiden ayrılmış, birbiriyle anlaşamayan dil kolları (Çavuş, Yakut Türkçesi) Şive: Yakın dönemde ayrılmış, birbiriyle anlaşabilen dil kolları (Azeri, Kırgız Türkçesi) Ağız: Ülke içindeki küçük farklılıklar (Ankara, Trakya ağzı)

Jargon meslek gruplarının özel kelimeleri, argo ise kaba sokak dilidir.

Önemli: Standart Türkçe olarak İstanbul ağzı kabul edilmiştir.

Düşünceyi geliştirme yolları şunlardır: Tanımlama (tarif etme), örnekleme (somutlaştırma), tanık gösterme (güvenilir kişinin sözü), karşılaştırma $benzer/farklı yönler$, sayısal veriler (istatistikler), benzetme (zayıfı güçlüye benzetme).

İletişim ve Dilin İşlevleri

İletişim, duygularımızı ve düşüncelerimizi başkalarına aktarma işidir. En etkili iletişim aracı dildir.

İletişimin ögeleri: gönderici, alıcı, ileti (mesaj), dönüt (geri bildirim), kanal, kod, bağlam (ortam). Bu ögeleri mesajlaşma örneğiyle düşünürsen daha kolay anlarsın.

"Şemsiyeyi verebilir misin?" örneğinde: Gönderici kişi, alıcı anne, ileti şemsiye isteme, dönüt "tabi" cevabı, kanal ses dalgaları, kod Türkçe, bağlam kapı önüdür.

Dikkat: İletişim sadece sözlü değildir. Göz temasıyla da iletişim kurabilirsin.

Dilin işlevleri şunlardır: Göndergesel işlev (bilgi verme), heyecana bağlı işlev (duygu ifadesi), alıcıyı harekete geçirme işlevi (emir, rica), kanalı kontrol işlevi (anlıyor musun? gibi sorular).