Şiir Ünitesi Genel Bakış

Bu ünitede İslamiyet öncesi Türk şiirinden başlayarak Divan edebiyatına kadar uzanan geniş bir yelpazedeki şiir türlerini inceleyeceksiniz. Her dönemin kendine özgü özellikleri ve nazım şekilleri var.

Konular arasında koşuk, sagu, ilahi, nefes, koşma, mani, türkü gibi halk şiiri türleri ile gazel, kaside, şarkı gibi divan şiiri türleri yer alıyor. Bunların yanında isim tamlamaları konusu da bu ünitede işleniyor.

💡 İpucu: Bu konular birbirleriyle bağlantılı. Örneğin İslamiyet öncesi koşuk, sonradan halk şiirinde koşma olarak devam ediyor.

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı

Türklerin henüz İslamiyet'le tanışmadıkları dönemde, kam ve şaman denilen din adamları kopuz eşliğinde şiirler okurdu. Bu şiirler sığır (av törenleri), yuğ (cenaze törenleri) ve şölenlerde (av sonrası eğlenceler) söylenirdi.

Bu dönem şiirlerinin özellikleri oldukça basit: Sade dil, hece ölçüsü, dörtlük yapısı ve anonim oluş. İlk bilinen Türk şairi Aprınçur Tigin'dir.

İki temel nazım şekli var: Koşuk ve sagu. Koşuklar yiğitlik ve güzellik temalarında söylenen şiirlerken, sagular ölen kişiler için söylenen ağıt türü şiirlerdir.

💡 Hatırla: Koşuk günümüzde koşma, sagu ise ağıt olarak yaşamaya devam ediyor.

Geçiş Dönemi ve İlk İslami Eserler

11-13. yüzyıllar arası geçiş dönemi, Türklerin İslamiyet'i tanımasıyla başladı. Bu dönemde yazılan eserler Türklere İslamiyet'i anlatmak amacını taşıyordu.

Dört önemli eser var: Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip, 1069), Divanü Lügati't Türk (Kaşgarlı Mahmut, 1074), Atabetü'l Hakayık (Edip Ahmet Yükneki) ve Divan-ı Hikmet (Ahmet Yesevi).

Kutadgu Bilig'de dört karakter var: Kün Togdı $hükümdar/adalet$, Ay Toldi $vezir/mutluluk$, Ögdülmiş $bilge/akıl$, Odgurmış $derviş/kanaat$. Divanü Lügati't Türk ise ilk Türkçe sözlük ve dil bilgisi kitabı.

💡 Sınav için: Bu eserlerin yazarları ve yazılış tarihlerini ezberlemeyi unutma!

Halk Edebiyatı ve Dini-Tasavvufi Şiir

İslamiyet sonrası halk edebiyatı üç kola ayrılıyor: Anonim halk şiiri (mani, türkü, ağıt), aşık tarzı halk şiiri (koşma, semai) ve dini-tasavvufi halk şiiri (ilahi, nefes).

Dini-tasavvufi şiir, 12. yüzyılda Ahmet Yesevi ile başlayıp Yunus Emre ile Anadolu'da yaygınlaştı. Tasavvuf felsefesinin temelinde "Vahdet-i Vücut" (her şeyin Allah'tan geldiği) düşüncesi var.

İlahi, Allah'ı övmek için yazılan özel ezgili şiirler. Nefes ise Bektaşi tarikatında söylenen ilahi türü. Her ikisi de hece ölçüsüyle yazılır ve dörtlük yapısına sahip.

💡 Ayrım: İlahi genel, nefes özel olarak Bektaşi tarikatına ait.

Anonim Halk Şiiri ve Aşık Tarzı

Anonim halk şiirinde kimin yazdığı unutulmuş şiirler var. Mani, en karakteristik türü: Tek dörtlük, "aaxa" kafiye şeması. İlk iki dize doldurucu, asıl söylenecek son iki dizede.

Mani çeşitleri: Düz mani (klasik), kesik mani (cinaslı), yedekli mani (fazla dizeli), karşılıklı mani (deyişme). Türkü ise müzik eşliğinde söylenen, bend (asıl kısım) ve kavuştak (nakarat) bölümleri olan şiirler.

Aşık tarzı halk şiiri, 16. yüzyılda şekillenen gelenekte saz şairleri (aşıklar) yaratıyor. Koşma, bu geleneğin en yaygın türü: hece ölçüsü 11'li, aaab kafiye şeması.

💡 Pratik bilgi: Mani kafiyesini "aaxa" olarak ezberle, koşma kafiyesini "aaab" olarak.

Mani Türleri Detayları

Düz mani dört dizeli klassik yapı: "Ay doğar ayazlanır / Gün doğar beyazlanır / Mahmur gözlü sevdiğim / Uyanmaya nazlanır". Kesik manide ilk dize kısa ve cinas var.

Yedekli mani dört dizeden fazla oluyor. Karşılıklı maniler ise soru-cevap şeklinde atışma havası taşıyor. Bu tür manilerde deyişme geleneği görülüyor.

Her mani türünün kendine özgü kullanım alanı var. Günlük hayatta farklı durumlar için farklı mani türleri tercih ediliyor. Manici denilen kişiler bu şiirleri özel ezgilerle okuyor.

💡 Ezber tüyosu: Her mani türü için birer örnek ezberle, sınavda kolayca ayırt edebilirsin.

Türkü ve Aşık Edebiyatı Devamı

Türküler bend ve kavuştak olmak üzere iki bölümden oluşuyor. Bendler asıl sözleri, kavuştak ise her dörtlükten sonra tekrarlanan nakarat bölümünü oluşturuyor.

Ezgilerine göre kırık havalar ve uzun havalar, konularına göre aşk, ölüm, kahramanlık türküleri var. Yapılarına göre ise dörtlük sayılarına göre ayrılıyorlar.

Aşık tarzı edebiyatta semai (8'li hece), varsağı (yiğitçe söyleyiş) ve destan (kahramanlık konulu, 11'li hece) türleri bulunuyor. Bu türler cönk denilen defterlerde toplanıyordu.

💡 Karşılaştırma: Türkü halk edebiyatında, şarkı ise divan edebiyatında bestelenen şiirler.

Koşma ve Divan Edebiyatına Geçiş

Koşma, halk edebiyatının en yaygın türü. İslamiyet öncesi koşuktan gelişen bu tür, 11'li hece ölçüsü ve aaab kafiye şemasıyla yazılıyor. 3-5 dörtlükten oluşuyor.

Koşma türleri: Güzelleme (aşk, doğa), koçaklama (yiğitlik), taşlama (eleştiri), ağıt (ölüm üzüntüsü). Her tür kendine özgü tema ve üslup taşıyor.

Divan edebiyatı, 13-19. yüzyıl arası Arap-Fars etkisinde gelişti. Osmanlı Türkçesi, aruz ölçüsü, beyit yapısı ve mahlas kullanımı temel özellikleri. Sanat için sanat anlayışı hakimdi.

💡 Fark: Halk şiiri sade dil/hece, divan şiiri süslü dil/aruz kullanıyor.

Divan Edebiyatı Nazım Şekilleri

Gazel, divan şiirinin en sevilen türü. Aşk ve sevgili konularında 5-15 beyit arası yazılıyor. İlk beyit matla, son beyit makta denir. aa, ba, ca kafiye şeması var.

Gazel türleri: Âşıkane (aşk), rindâne (eğlence), şûhâne (kadın güzelliği), hakimâne (öğretici) gazeller. En başarılı örnekleri Fuzuli ve Baki vermiş.

Kaside, 33-99 beyit arası övgü şiiri. Altı bölümü var: Nesib (giriş), girizgah (geçiş), medhiye (övgü), tegazzül (gazel), fahriye (kendini övme), dua (dilek).

💡 Sayısal bilgi: Gazel 5-15 beyit, kaside 33-99 beyit arasında oluyor.

Şarkı ve İsim Tamlamaları

Şarkı, bestelenmek amacıyla dörtlükler halinde yazılan nazım şekli. Türkler tarafından divan edebiyatına kazandırılmış. En başarılı örneği Nedim vermiş.

3-5 bent arası, aaaA-bbbA kafiye şeması. Son dize nakarat olarak her dörtlükten sonra tekrarlanıyor. Halk edebiyatındaki türkünün divan karşılığı.

İsim tamlamaları üç tür: Belirtili (her iki taraf da ek alır: "kitabın kapağı"), belirtisiz (sadece tamlanan ek alır: "okul binası"), zincirleme (iç içe tamlamalar: "okulun konferans salonu").

💡 Pratik: Tamlamalarda tamlayan "-ın/-in/-un/-ün", tamlanan "-ı/-i/-u/-ü" eki alıyor.