Türk Dili ve Edebiyatı'na Giriş

10. sınıf Türk Dili ve Edebiyatı dersine hoş geldin! Bu fasiküllerde edebiyatın temel konuları, tarih ve din ile ilişkisi, Türk edebiyatının tarihsel dönemleri ve dilimizin gelişimi gibi konuları öğreneceksin.

Fasikül içerikleri çok yönlü hazırlanmış: Kavrama testleri, etkinlikler, tarama testleri ve çözümlü örnek sorular sana yardımcı olacak. Konuları bölüm bölüm öğrenerek ilerleme şansın var.

Unutma: Bu ders yalnızca sınavlar için değil, aynı zamanda kültürümüzü ve dilimizi daha iyi tanımak için de çok önemli. Edebiyat, hayatı anlamlandırmana yardımcı olacak en değerli hazinelerden biri!

Edebiyatın Tarih ve Din ile İlişkisi

Edebiyat-Tarih İlişkisi

Edebiyat ve tarih birbirinden farklı ama birbirine destek olan iki alandır. Aralarındaki temel farklar şunlar:

• Tarihçi geçmişte yaşanmış olayları belgelere dayalı olarak, nesnel bir şekilde aktarır. Ayrıntıya girmeden, olayın genel çerçevesini çizer.

• Edebiyatçı ise aynı olayı hayal gücünden yararlanarak, kurgu ekleyerek ve sanatsal bir dille sunar. Tarihçinin anlatmadığı ayrıntıları, sıradan insanların hayatını ve yaşanan duyguları aktarır.

Örneğin, Fatih Sultan Mehmet ve İstanbul'un fethi hakkında bir tarih kitabı kronolojik bilgiler verirken, bir roman Fatih'in duygularını, çocukluğunu ve kişisel özelliklerini canlandırabilir.

Önemli: Edebiyat eserleri tarihî olayları daha etkileyici bir şekilde anlatabilir. Cengiz Aytmatov'un "Toprak Ana" romanı, savaşların insan hayatında yarattığı acıları, pek çok tarih kitabından daha etkili biçimde aktarabilmiştir.

Edebiyatın Din ile İlişkisi

Din, insanların yaşamını binlerce yıldır etkileyen, toplumsal düzeni şekillendiren bir olgudur. Edebiyat da insan ve toplumu ele aldığından, din hayatımızın her alanında olduğu gibi edebiyatımızda da derin izler bırakmıştır.

Dinî yaşamdaki gelişmeler hem dil hem içerik bakımından edebiyatı etkilemiştir:

• Dünya ve Türk edebiyatında ilk sözlü ve yazılı ürünlerin çoğu, dinî törenlerde söylenen şiirlerden doğmuştur.

• Orta Asya'daki ilk Türk topluluklarında Göktanrı inancı etrafında şekillenen bir edebiyat vardı. "Sığır" ve "yuğ" adlı dinî törenlerde söylenen şiirler Türk edebiyatının ilk örnekleriydi.

• Uygurlar döneminde Maniheizm dini kabul edilince, edebiyatta da bu dinin izleri görülmeye başlandı.

• 10. yüzyıldan itibaren İslamiyet'in kabulüyle Arapça ve Farsça dillerinden pek çok sözcük Türkçeye girdi ve edebiyat da bu değişimden etkilendi.

İlginç Bilgi: Kutadgu Bilig gibi ilk İslami dönem eserleri, İslam dinini halka öğretme amacıyla yazılmıştır. Bu eserlerde hem İslami öğretiler hem de Türk kültürünün izleri bir arada görülür.

Türk Edebiyatının Tarihî Dönemleri

Türk edebiyatı üç ana dönemde incelenir:

1. İslamiyet'in Kabulünden Önceki Türk Edebiyatı (... - 11. yüzyıl)

• Sözlü ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır
• Ulusal bir kimlik taşır, yabancı etkilerden uzaktır
• Günlük yaşam, savaş, kahramanlık, aşk ve doğa konuları işlenir
• Sözlü ürünler: Destan, koşuk, sagu, sav
• Yazılı ürünler: Kök Türk ve Uygur metinleri (7. yüzyıldan itibaren)

2. İslamiyet Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı (11. - 19. yüzyıl)

• Divan Edebiyatı: İslam kültürüne bağlı, şehirli ve eğitimli kesimler tarafından oluşturulmuş, aruz ölçüsünü kullanan edebiyat
• Halk Edebiyatı: Sözlü kültürün devamı, hece ölçüsünü kullanan, sade Türkçe ile yazılan edebiyat
  • Anonim Halk Edebiyatı (mani, türkü, masal...)
  • Âşık Edebiyatı (koşma, semai, varsağı...)
  • Tekke ve Tasavvuf Edebiyatı (ilahi, nefes, deme...)

3. Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı (19. - 21. yüzyıl)

• Tanzimat Edebiyatı (1860-1896)
• Servetifünun Edebiyatı (1896-1901)
• Fecriati Edebiyatı (1909-1912)
• Milli Edebiyat (1911-1923)
• Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı (1923-...)

Dikkat: Bu dönemde roman, öykü, makale, deneme gibi Batılı edebi türler edebiyatımıza girmiştir.

Türkçenin Tarihî Gelişimi

Türkçe, tarihsel süreçte çeşitli dönemlerden geçmiştir:

İlk Türkçe Dönemi

• Türkçenin bağımsız bir dil olarak ortaya çıktığı dönem
• Yazılı örnek olmadığından bilgilerimiz sınırlı
• Bu dönemin en önemli ürünleri destanlardır (Oğuz Kağan Destanı)

Eski Türkçe Dönemi (8-13. yüzyıl)

• Kök Türk Türkçesi: Kök Türk yazıtları bu dönemin ürünüdür
• Uygur Türkçesi: Sekiz Yükmek, Altun Yaruk, Irk Bitig
• Karahanlı Türkçesi: Kutadgu Bilig, Divânü Lügati't Türk

Orta Türkçe Dönemi (13. yüzyıl - günümüz)

• Kuzey-Doğu Türkçesi:

  • Kuzey Türkçesi (Kıpçak, Tatar Türkçesi)
  • Doğu Türkçesi (Çağatay Türkçesi)

• Batı Türkçesi:

  • Eski Anadolu Türkçesi $13-16. yüzyıl$: Selçuklu, Beylikler ve İlk Osmanlı dönemi
  • Osmanlı Türkçesi $16-20. yüzyıl$: Arapça ve Farsça etkisinde gelişen Türkçe
  • Türkiye Türkçesi $1911-günümüz$: Yeni Lisan Hareketi ile başlayan dönem

Bilgi: Türkçenin gelişim sürecinde Latin alfabesinin kabulü (1928) ve Türk Dil Kurumunun kuruluşu önemli dönüm noktalarıdır.

Yazım Kuralları

Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler

1. Cümle başlarında büyük harf kullanılır:

   • "Uzun yıllardır İstanbul'da yaşıyordu."
   • Tırnak veya yay ayraç içindeki cümleler de büyük harfle başlar

2. Özel isimlerin yazımında:

   • Kişi adları ve soyadları: "Yunus Emre", "Mustafa Kemal Atatürk"
   • Unvanlar, saygı sözleri: "Prof. Dr. Mustafa Kaçalin", "Yüzbaşı Ekrem"
   • Hayvan adları: "Boncuk", "Minnoş"
   • Millet, boy, dil adları: "Türkçe", "Alman", "Oğuz"
   • Din ve mezhep adları: "Müslümanlık", "Hristiyanlık"
   • Kitap, dergi, gazete adları: "Nutuk", "Türk Dili", "Milliyet"

Dikkat! Özel ad kendi anlamı dışında yeni anlam kazanmışsa büyük harfle başlamaz: "acem" (müzikte perde), "jul" (fizikde iş birimi)

3. Yer ve yapı adlarında:
   • Kıta, bölge, il, ilçe adları: "Afrika", "İç Anadolu", "Ürgüp"
   • Dağ, göl, nehir adlarındaki özel isimler: "Ağrı Dağı", "Van Gölü"

Unutma! Gezegen anlamında "Dünya, Ay, Güneş" büyük harfle; genel anlamda "dünya, ay, güneş" küçük harfle yazılır.

Noktalama İşaretleri

Virgül (,)

• Eş görevli kelimeleri ayırmak için kullanılır: "Genç, güzel, akıllı bir kızdı."
• Sıralı cümleleri ayırmak için kullanılır: "Uyandım, hazırlandım, sokağa çıktım."
• Ara sözleri ayırmak için kullanılır: "Ahmet, sanırım, geç kalacak."
• Hitap sözlerinden sonra kullanılır: "Değerli Arkadaşlar, size bir müjdem var."

Dikkat! Metin içinde tek zarf-fiil varsa virgül konmaz, art arda gelen zarf-fiillerden sonra virgül konur. "ve, veya, ya...ya" bağlaçlarından önce ve sonra virgül kullanılmaz.

Noktalı Virgül (;)

• İçinde virgül bulunan sıralı cümleleri ayırmak için kullanılır
• Virgülle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için kullanılır

İki Nokta (:)

• Kendisiyle ilgili örnek veya açıklama verilecek cümlenin sonuna konur
• Konuşma bölümünden önceki ifadenin sonuna konur
• Genel Ağ adreslerinde kullanılır

Önemli: Diğer noktalama işaretlerinin doğru kullanımına özen göstermelisin. Metin içinde kimin konuştuğunu belirtmek, alıntıları göstermek veya açıklamalar yapmak için farklı işaretler kullanılır.

Hikâye Türleri - 1: Dede Korkut Hikâyeleri

Dede Korkut Hikâyeleri

• 15-16. yüzyıl arasında Anadolu'da yazıya geçirilmiş, Oğuz Türklerinin destansı hikâyeleridir
• "Kitâb-ı Dedem Korkut Alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzan" adlı eserde 12 hikâye ve bir ön söz bulunur
• Dede Korkut, hikâyelerin yazarı değil, Oğuzların bilge kişisidir

Dede Korkut Hikâyelerinin Özellikleri

• Destandan halk hikâyeciliğine geçiş döneminin ilk ürünleridir
• Şiir ve düzyazı iç içedir - olaylar düzyazı, duygular şiirle anlatılır
• Olağanüstü olaylarla gerçek olaylar birlikte verilir
• Oğuzların çevre boylarla savaşları ve kendi iç mücadeleleri anlatılır
• Ahlak, aile kavramları ve kahramanlık teması işlenir
• İslamiyet öncesi ve sonrası Türk kültür öğeleri bir aradadır
• Sade bir dille yazılmıştır

İlginç Not: Dede Korkut hikâyelerinde Dirse Han oğlu Boğaç Han, Bamsı Beyrek, Deli Dumrul, Begil ve oğlu gibi kahramanlar iyiliği ve doğruluğu temsil eder. Güçsüzlerin yanında, tok sözlü ve sözlerinin eri olarak karşımıza çıkarlar.

Hikâye Türleri - 2: Halk Hikâyeleri ve Cenknameler

Hz. Ali Cenknameleri

• 13-14. yüzyıllarda görülmeye başlayan, Arap-İslam kültüründen kaynaklanan hikâyelerdir
• Din uğruna yapılan savaşları konu alır
• Anadolu'nun Türkleşmesi ve İslamlaşması sürecinde ortaya çıkmıştır
• Kaynakları: Kur'an-ı Kerim, hadisler, İslam tarihi, Arap ve Fars edebiyatları

Cenknamelerin Özellikleri

• Hz. Ali, ideal insan ve cengâver-gazi tipini temsil eder
• Hikâyelerde ejderhalar, devler, cadılar gibi olağanüstü varlıklarla savaşılır
• Manzum, mensur veya manzum-mensur karışımı olarak kaleme alınmıştır
• Halkın dini duygu ve merakını tatmin etmek için söylenmiştir

Mesneviler

• Aynı vezinde ve her beyti kendi içinde kafiyeli nazım biçimidir
• Beyit sayısı sınırlı değildir, uzun anlatımlar için uygundur
• Aşk, kahramanlık, tasavvuf gibi konular işlenir
• Leyla ile Mecnun, Hüsrev ile Şirin gibi ünlü mesneviler vardır

Hatırlatma: Beş mesneviden oluşan esere "hamse" denir. Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya gibi şairler hamse yazmıştır.

Tanzimat Dönemi Hikâyesi

Türk Edebiyatında Hikâyenin Gelişimi

• Tanzimat öncesinde hikâye türünün yerini mesneviler ve halk hikâyeleri almıştır
• 18. yy sonlarında Giritli Aziz Efendi'nin "Muhayyelat-ı Aziz Efendi" adlı eseri hikâye türüne öncülük etmiştir
• Batılı anlamda ilk hikâye örnekleri Tanzimat Dönemi'nde verilmiştir
• Ahmet Mithat'ın 1870'te basılan "Kıssadan Hisse" ve "Letaif-i Rivayat" eserleri türün ilk örnekleridir
• İlk başarılı hikâye ise Sami Paşazade Sezai'nin "Küçük Şeyler" adlı eseridir

Tanzimat Dönemi Hikâyesinin Özellikleri

• İlk örneklerde meddah geleneğinin izleri vardır
• Olaylar ön plandadır, yazarlar kıssadan hisse çıkarma amacı güderler
• Kronolojik bir akış ve Maupassant tarzı olay hikâyeciliği etkisi görülür
• Romantizm akımının etkisiyle yazarlar olay akışına müdahale eder
• Eğitici ve toplumu düzeltme amacı güdülür
• Evlilik, aile, yanlış Batılılaşma, kölelik-cariyelik konuları işlenir
• Mekân genellikle İstanbul'la sınırlıdır (Beyoğlu, Kadıköy, Moda...)

Önemli Yazarlar: Emin Nihat Bey, Ahmet Mithat Efendi, Sami Paşazade Sezai, Nabizade Nazım, Recaizade Mahmut Ekrem