Tarih Bilimine Giriş

Tarihi nasıl yazdığımız aslında onu nasıl anladığımızı belirler. Hikayeci tarih sadece olayları aktarır - Herodotos gibi yazarlar olayları kronolojik sırayla anlatırlardı ama neden-sonuç ilişkisi kurmazlardı. Öğretici tarih ise geçmişten ders çıkarmak için yazılır; Thukydides bu tarzın öncüsüdür.

En gelişmiş tür olan araştırıcı tarih, olayları nedensellik içinde nesnel şekilde inceler. İbn Haldun bu alanda çığır açmış, Ahmet Cevdet Paşa da bu geleneği sürdürmüştür. Modern tarih yazımının temeli budur.

Tarih kaynakları çeşitlidir: yazılı belgeler, arkeolojik kalıntılar, sözlü gelenekler, görsel malzemeler. Tarih metodu ise beş aşamada işler: kaynakları bulma (tarama), sınıflandırma (tasnif), analiz etme (tahlil), eleştirme (tenkit) ve sentez yapma (terkip).

💡 Önemli: Sınavlarda tarih yazım türlerini ayırt etmen istenebilir - hikayeci sadece anlatır, öğretici ders verir, araştırıcı nedensellik arar.

İlk Çağ Uygarlıkları

Mezopotamya gerçekten de uygarlığın beşiği - burada Sümerler ilk şehir devletlerini kurdu, dört işlemi ve ay yılı takvimi geliştirdi. Akadlar ise ilk merkezi devleti kuran halktı. Babilliler meşhur Hammurabi Kanunları'yla "kısasa kısas" ilkesini getirdi.

Hititler Anadolu'da güçlü bir imparatorluk kurdu - başkentleri Hattuşa'daydı ve Mısırlılarla Kadeş Antlaşması'nı imzaladılar. Lidyalılar ise ticarette devrim yaptı: ilk sikkeyi bastılar ve paralı ordu kurdular.

Mısırlılar piramitleriyle ünlü ama asıl önemlileri güneş takvimi, hiyeroglif yazısı ve mumyacılık teknikleri. Yunanlar demokrasiyi icat etti ve felsefenin temellerini attı - Sokrat, Platon, Aristo gibi düşünürler bugün bile etkili.

💡 Önemli: Her uygarlığın öne çıkan özelliğini ezberle - Sümerler: şehir devletleri, Hititler: demir, Lidyalılar: ilk sikke, Yunanlılar: demokrasi.

İlk Türk Devletleri

Asya Hun Devleti Türk tarihinin ilk halkası - MÖ 209'da Mete Han döneminde güçlendi ve Çinlileri o kadar korkuttu ki Çin Seddi inşa ettirdiler. Bu devlet "Türk" adının ilk kez siyasi anlamda kullanıldığı yerdir.

Köktürk Devletleri Orta Asya'da Türk siyasi birliğini sağladı. Bilge Kağan ve Kültigin döneminde doruk noktasına ulaştı. Orhun Yazıtları sayesinde Türklerin kendi tarihlerini kendi dilleriyle yazdığını görüyoruz.

Uygurlar yerleşik hayata geçen ilk Türk devletiydi - tarım yaptılar, şehirler kurdular, sanat geliştirdiler. Maniheizmi kabul ederek dinî değişim yaşadılar. Diğer Türk boyları da farklı bölgelerde güçlendiler: Hazarlar Bizans'la ittifak kurdu, Oğuzlar batıya göç etti.

💡 Önemli: Orhun Yazıtları sınavlarda sık çıkar - Bilge Kağan, Kültigin ve Tonyukuk adına yazıldı, Köktürk alfabesi kullanıldı.

İslam Tarihi ve Uygarlıkları

Hz. Muhammed'in (610-632) Mekke'den Medine'ye hicreti İslam devletinin başlangıcıdır. Dört Halife dönemi İslam'ın hızla yayıldığı dönemdir - Hz. Ömer döneminde Kudüs, Suriye ve Mısır fethedildi, eyalet sistemi kuruldu.

Emeviler (661-750) halifeliği saltanata çevirdi ve başkenti Şam yaptı. Kuzey Afrika ve İspanya'yı fettettiler. Abbasiler (750-1258) ise Bağdat'ta Beytü'l Hikme'yi kurarak bilim çağını başlattı - tercümeler sayesinde antik bilim İslam dünyasına aktarıldı.

İslam bilginleri her alanda çığır açtı: İbn Haldun sosyolojiyi kurdu, Harezmi matematikte, İbn Sina tıpta öncülük etti. Bu dönem İslam uygarlığının altın çağıydı.

💡 Önemli: Abbasiler dönemi "tercümeler çağı" olarak biliniyor - Yunanca, Süryanice eserler Arapçaya çevrildi ve bilim gelişti.

Türk-İslam Devletleri (10-13. Yüzyıl)

Karahanlılar (840-1212) İslamiyet'i kabul eden ilk Türk devletiydi - Satuk Buğra Han döneminde Müslüman oldular. Yusuf Has Hacip'in Kutadgu Bilig'i ve Kaşgarlı Mahmut'un Divân-ı Lügati't Türk'ü bu dönemde yazıldı.

Gazneliler Hindistan'a hakim oldular ve Gazneli Mahmut Abbasi halifesinden "Sultan" unvanını alan ilk Türk hükümdarı oldu. Büyük Selçuklular ise 1040 Dandanakan Savaşı'yla bağımsızlığını kazandı.

Melikşah dönemi Selçukluların altın çağıydı - İsfahan'dan İstanbul'a, Hicaz'dan Maveraünnehir'e kadar geniş topraklara hakim oldular. Nizamülmülk'ün Siyasetname'si devlet yönetiminin temel kitabı haline geldi.

💡 Önemli: Bu devletlerde İslam-İran-Türk sentezi görülür - Arapça bilim dili, Farsça resmi dil, Türkçe saray dili olarak kullanıldı.

Türkiye Tarihi (11-13. Yüzyıl)

Türkiye Selçuklu Devleti Anadolu'nun Türkleşmesinin başlangıcıdır. 1071 Malazgirt Savaşı Anadolu kapılarını Türklere açtı - Alp Arslan'ın Bizans İmparatoru Romen Diogenes'i yenmesi tarihin akışını değiştirdi.

I. Alaeddin Keykubat dönemi devletin altın çağıydı - Alanya ve Suğdak fethedildi, ticaret gelişti. Ahilik teşkilatı esnaf ve zanaatkârları örgütledi. Mevlana, Yunus Emre, Hacı Bektaş gibi mutasavvıflar Anadolu'da İslam kültürünü yaydı.

1243 Kösedağ Savaşı Moğollara yenilgiyle devletin çöküşü başladı. Bu durum Anadolu Beylikleri'nin doğmasına yol açtı - Karamanoğulları, Germiyanoğluları, Aydınoğulları gibi beylikler Anadolu'yu paylaştı.

💡 Önemli: Malazgirt tarihini unutma - 1071! Anadolu'nun Türkleşmesi bu savaşla başlar ve Haçlı Seferlerinin gerekçelerinden biri olur.

Beylikten Devlete (1300-1453)

Osman Gazi 1299'da bağımsızlığını ilan ederek Osmanlı Devleti'ni kurdu. Orhan Gazi Bursa'yı fethedip ilk başkent yaptı, Rumeli'ye geçişi başlattı. I. Murat Edirne'yi alarak başkenti oraya taşıdı ve Yeniçeri Ocağı'nı kurdu.

I. Bayezit merkeziyetçi devlet dönemini başlattı ama 1402 Ankara Savaşı'nda Timur'a yenilince Fetret Devri (1402-1413) başladı. Bayezit'ın oğulları taht için savaştılar. I. Mehmet birliği sağlayarak düzeni yeniden kurdu.

II. Murat Balkanlardaki hakimiyeti pekiştirdi - 1448 II. Kosova Savaşı ile Balkanlar tamamen Osmanlı kontrolüne geçti. Bu dönemde devlet artık beylik değil, gerçek bir imparatorluk haline geldi.

💡 Önemli: Fetret Devri'ni iyi bil - 1402-1413 arası, Bayezit'ın dört oğlu (Mehmet, Süleyman, İsa, Musa) taht için savaştı, Mehmet kazandı.

Dünya Gücü Osmanlı Devleti (1453-1600)

Fatih Sultan Mehmet'in 1453'te İstanbul'u fethi Osmanlı tarihinin en önemli olayıdır - Bizans İmparatorluğu sona erdi, Osmanlı dünya gücü oldu. Fatih aynı zamanda Karadeniz'e hakim olarak stratejik üstünlük kurdu.

Yavuz Sultan Selim doğu siyasetinde devrim yaptı - 1514 Çaldıran Savaşı ile İran tehdidini bertaraf etti, 1516-17'de Suriye ve Mısır'ı aldı. En önemlisi halifelik Osmanlı hanedanına geçti ve Baharat Yolu Osmanlı kontrolüne girdi.

Kanuni Sultan Süleyman döneminde devlet doruk noktasına ulaştı. 1526 Mohac ile Macaristan, 1529 Viyana kuşatması ile Avrupa'nın kalbine dayandı. Mimar Sinan'ın eserleri, Divan-ı Hümayun'un mükemmel işleyişi bu çağın göstergesi.

💡 Önemli: Kanuni döneminde Osmanlı üç kıtaya yayıldı - Avrupa'da Macaristan, Asya'da Anadolu-İran sınırı, Afrika'da Mısır-Sudan.

Arayış Yılları 17. Yüzyıl

17. yüzyıl Osmanlı'nın ilk ciddi sorunlarla karşılaştığı dönemdir. Coğrafi keşifler ticaret yollarını değiştirdi, Amerikan gümüşü enflasyona yol açtı. Tımar sistemi çökerken iltizam sistemi yaygınlaştı.

Celali İsyanları devletin otoritesini sarstu - işsiz ilmiye mensupları, toprağını kaybeden sipahiler, ezilen halk isyan etti. Yeniçerilerin sayısı artırıldı çünkü ateşli silah kullanabilen tek sınıftılar, ama bu da yeni sorunlar getirdi.

Kâtip Çelebi bu dönemin önemli aydınıydı - bozulan düzenin nasıl ıslah edileceğini düşündü. Devlet Avrupa'dan uzmanlar getirmeye, ıslahatlar yapmaya başladı ama henüz köklü değişim gerçekleşmedi.

💡 Önemli: 17. yüzyıl "arayış dönemi" - sorunlar belirginleşti ama çözümler henüz tam olarak bulunamadı, asıl reformlar 18. yüzyılda başlayacak.

Avrupa ve Osmanlı Devleti (18. Yüzyıl)

Lale Devri (1718-1730) Osmanlı'nın Avrupa'ya açılma dönemiydi. İbrahim Müteferrika ilk matbaayı açtı, Avrupa başkentlerine elçiler gönderildi. Nevşehirli Damat İbrahim Paşa bu reformları yönetti.

1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşları devlet için felaket oldu. Küçük Kaynarca Antlaşması ile Kırım elden çıktı, Ortodokslar Rus himayesine verildi. Bu antlaşma Osmanlı'nın dağılma sürecinin başlangıcı sayılır.

III. Selim'in Nizam-ı Cedid programı köklü askeri reformlar getirdi. Deniz Mühendishanesi gibi teknik okullar açıldı, Avrupa tarzı eğitim başladı. Ama geleneksel güçlerin direnişi reformları zorlaştırdı.

💡 Önemli: 18. yüzyıl "Avrupa örnek alınarak ıslahata başlangıç" dönemi - matbaa, teknik okullar, askeri reformlar bu dönemde başladı.