Tarih ve Zaman

Tarih, geçmişte yaşayan insan topluluklarının her türlü faaliyetlerini yer ve zaman göstererek, sebep-sonuç ilişkisi içinde anlatan bir bilim dalıdır. Tarihin konusunu insan ve insan faaliyetleri oluşturur.

Tarihte olayın meydana geldiği yer ve zaman bellidir. Bir olay, kendine özgü özellikleri olan, biricik ve tekrarlanamaz niteliktedir. Olgu ise genel, tekrarlanabilir ve soyuttur.

Tarihin önemli özellikleri şunlardır:

• Tarih, belgelere dayalı olarak incelenir
• Tarihte deney ve gözlem yapılamaz
• Tarihi olaylarda kesinlik yoktur
• Bir olayın sonucu, başka bir olayın nedenidir
• Tarih geleceğe ışık tutar

Not: "Geldikleri gibi giderler" sözü Mustafa Kemal'e aittir ve İstanbul'un işgali sırasında söylemiştir.

Tarih Yazıcılığı ve Tarih Bilimine Yardımcı Dallar

Tarih yazıcılığı çeşitli türlerde gerçekleşmiştir:

• Hikayeci Tarih Yazıcılığı: Olayları hikaye ederek anlatır. İlk örneği Herodotos'un "Historia" adlı eseridir.
• Öğretici Tarih Yazıcılığı: Olaylardan ders çıkararak topluma fayda sağlamayı amaçlar. İlk temsilcisi Thukydides'tir.
• Araştırıcı Tarih Yazıcılığı: Olayları tek bir sebebe bağlamadan, dönemin tüm özelliklerini dikkate alarak inceler.
• Kronik Tarih Yazıcılığı: Olayları oluş sırasına göre kaydeder, yorum yapmaz.

Tarihe yardımcı bilim dalları arasında arkeoloji, coğrafya, antropoloji, filoloji, etnografya, nümizmatik (para bilimi), epigrafya (kitabe bilimi) ve paleografya (eski yazı bilimi) yer alır.

Dikkat! Tarihte "kaynak" olarak kullanılan her türlü materyal, bilginin kaynağını oluşturur. Birinci el kaynaklar olayın geçtiği döneme ait belge ve buluntulardır, ikinci el kaynaklar ise sonradan oluşturulan eserlerdir.

İnsanlığın İlk Dönemleri

İnsanlık tarihinin gelişimini incelerken Taş Çağı, Maden Çağı gibi sınıflandırmalar yapılır:

Taş Çağı:

• Eski Taş (Paleolitik): Avcılık ve toplayıcılık, çakmak taşı aletler, ateşin keşfi, mağara yaşamı
• Orta Taş (Mezolitik): Avcılık-toplayıcılık devam eder, mikrolit aletler yapılır
• Yeni Taş (Neolitik): Yerleşik hayat başlar, tarım ve hayvancılık gelişir, ilk köyler kurulur

Maden Çağı:

• Bakır Çağı (Kalkolitik): Bakır, altın, gümüş işlemeciliği başlar
• Tunç Çağı: Site denilen devletler kurulur, Anadolu yazıyla tanışır
• Demir Çağı: Demir işlenir, ilk imparatorluklar kurulur

İlk medeniyet havzaları arasında Mezopotamya, Mısır, Çin, Hint, Anadolu ve Doğu Akdeniz öne çıkmıştır. Mezopotamya'da Sümerler yazıyı, tekerleği ve ay takvimini icat etmişlerdir.

Not: Yazının icadı İlk Çağ'ın başlangıcı kabul edilir. İlk yazı MÖ 3200'lerde Sümerler tarafından icat edilmiştir.

Türklerin İlk Yurdu ve İlk Türk Devletleri

Türklerin ana yurdu Orta Asya'dır. Orta Asya'da gelişen kültürler (Anav, Afanesyevo, Andronova, Karasuk, Tagar) Türk kültürünün temellerini oluşturmuştur.

İlk büyük Türk devleti Asya Hun Devleti'dir $MÖ 220-MS 216$. Mete Han döneminde en parlak zamanını yaşamış, ordu onlu sisteme göre düzenlenmiştir.

Kök Türk Devleti (552-742) "Türk" adını ilk kez resmi devlet ismi olarak kullanan devlettir. Bu dönemde Türk tarihinin ilk yazılı belgeleri olan Orhun Kitabeleri dikilmiştir.

Uygurlar (744-840) yerleşik hayata geçen ilk Türk devletidir. Bögü Kağan döneminde Mani dinini kabul etmişlerdir. Matbaa, kâğıt yapımı ve minyatür sanatında ilerlemişlerdir.

Türkler İslamiyet'i 751 Talas Savaşı'ndan sonra kitleler halinde kabul etmeye başlamışlardır. İslamiyet'in kabulünden sonra Karahanlılar ilk Müslüman Türk devleti olmuştur. Bu dönemde Yusuf Has Hacib'in "Kutadgu Bilig", Kaşgarlı Mahmut'un "Divan-ü Lügati't Türk" eserleri yazılmıştır.

Hatırla: Türklerin İslamiyet'i kabul etmesinde Türk inanışı ile İslam inancının benzer yönleri (tek tanrı inancı, ahiret inancı, adalet anlayışı) etkili olmuştur.

İlk Türk İslam Devletleri ve Beylikler Dönemi

İlk Türk-İslam devletleri Karahanlılar, Gazneliler ve Büyük Selçuklu Devleti'dir. Gazneliler Hindistan üzerine seferler düzenlemiş, İslamiyet'in Hint coğrafyasında yayılmasına katkı sağlamışlardır.

Büyük Selçuklu Devleti, Tuğrul ve Çağrı Beyler tarafından 1040 yılında kurulmuştur. 1071 Malazgirt Savaşı'nda Bizans'ı yenerek Anadolu'nun kapılarını Türklere açmışlardır. Sultan Melikşah döneminde en parlak dönemini yaşamıştır.

Anadolu'da İlk Türk Beylikleri Malazgirt Zaferi'nin ardından kurulmuştur:

• Saltuklular (Erzurum)
• Mengücekliler (Erzincan, Divriği)
• Danişmentliler (Sivas, Tokat, Kayseri)
• Artuklular (Mardin, Hasankeyf, Diyarbakır)
• Çaka Beyliği (İzmir)

Türkiye Selçuklu Devleti (1077-1308) Kutalmışoğlu Süleyman Şah tarafından kurulmuştur. I. Kılıç Arslan döneminde merkez İznik'ten Konya'ya taşınmıştır. II. Kılıç Arslan dönemindeki Miryokefalon Savaşı (1176) ile Anadolu kesin olarak Türk yurdu haline gelmiştir. Moğollarla yapılan Kösedağ Savaşı (1243) yenilgisi sonucu Anadolu'da siyasi birlik bozulmuştur.

Unutma: I. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminde Antalya fethedilerek denize ulaşılmıştır. I. Alâeddin Keykubat döneminde devlet en parlak dönemini yaşamıştır.

Osmanlı Beyliğinin Kuruluşu ve Yükselişi

Osmanlı Beyliği, Söğüt ve Domaniç'te kurulmuştur. Osman Bey ve sonrasında Orhan Bey dönemlerinde hızla genişlemiş, özellikle Bizans'ın içinde bulunduğu siyasi krizlerden faydalanılmıştır.

Kuruluş Dönemi Padişahları:

• Osman Bey (1281-1324): Beyliğin temellerini atmış, Bilecik'i almıştır
• Orhan Bey (1324-1362): İlk para bastırılmış, ilk medrese kurulmuş, Çimpe Kalesi alınarak Rumeli'ye geçilmiştir
• I. Murat (1362-1389): Edirne fethedilmiş, yeniçeri ocağı kurulmuş, I. Kosova Savaşı kazanılmıştır
• Yıldırım Bayezid (1389-1402): Anadolu Türk siyasi birliği büyük ölçüde sağlanmış, Niğbolu Savaşı kazanılmış, Ankara Savaşı'nda Timur'a yenilmiştir

Ankara Savaşı'ndan sonra Fetret Devri yaşanmış, I. Mehmet (Çelebi) dağılan devleti yeniden toparlamıştır. II. Murat döneminde Haçlılar Varna (1444) ve II. Kosova (1448) savaşlarında yenilgiye uğratılmıştır.

II. Mehmet (Fatih) (1451-1481) İstanbul'u fethederek Bizans İmparatorluğu'nu yıkmış, Osmanlı'yı bir imparatorluk haline getirmiştir. İstanbul'un fethi ile Orta Çağ sona ermiş, Yeni Çağ başlamıştır.

Önemli: İstanbul'un fethinde kullanılan şahi topları ve Rumeli Hisarı'nın inşası fethin başarısında önemli rol oynamıştır. Ayrıca Fatih, ülke içinde merkezi otoriteyi güçlendirmek için birçok düzenleme yapmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu'nun Yükselişi

Yavuz Sultan Selim (1512-1520) doğuya yönelerek Safevi Devleti ile yaptığı Çaldıran Savaşı'nı (1514) kazanmıştır. Mercidabık (1516) ve Ridaniye (1517) savaşlarıyla Memlük Devleti'ne son vermiştir. Mısır'ın fethiyle halifelik Osmanlı'ya geçmiştir.

Kanuni Sultan Süleyman (1520-1566) döneminde:

• Belgrad (1521) fethedilmiş
• Rodos (1522) alınmış
• Mohaç Meydan Muharebesi (1526) kazanılmış
• Viyana kuşatılmış (1529)
• Barbaros Hayrettin Paşa komutasındaki donanma Preveze'de (1538) zafer kazanmış
• Avrupa'da "Muhteşem Süleyman" olarak anılmıştır

Kanuni döneminde ayrıca Fransa'ya kapitülasyonlar verilmiş, Osmanlı hukuk sistemi güçlendirilmiş, mimari ve sanat alanında önemli eserler ortaya konmuştur.

Sokullu Mehmet Paşa (1564-1579) üç padişah döneminde sadrazamlık yapmış, 1571'de İnebahtı'da donanma yenilgisi yaşanmış, ancak kısa sürede yeni donanma inşa edilmiştir. Don-Volga Kanalı, Süveyş Kanalı gibi projeler planlanmıştır.

Hatırla: Osmanlı İmparatorluğu 16. yüzyılda "Cihan İmparatorluğu" haline gelmiş, toprakları üç kıtaya yayılmıştır. Akdeniz bir "Türk Gölü" olmuştur.

Osmanlı Devleti'nde Duraklama ve Gerileme

17. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti'nde duraklama belirtileri görülmeye başlamıştır. Bunun nedenleri arasında:

İç Nedenler:

• Merkezi yönetimin bozulması (Şehzadelerin sancağa çıkma usulünün terk edilmesi, saray kadınlarının yönetime karışması)
• Tımar sisteminin bozulması
• Yeniçeri Ocağı'nın bozulması
• Ekonomik sorunlar (hazine gelirlerinin azalması, paranın değer kaybetmesi)

Dış Nedenler:

• Coğrafi Keşifler sonucu ticaret yollarının değişmesi
• Avrupa'da Reform ve Rönesans hareketleri
• Avrupa'da merkezi krallıkların güçlenmesi
• Avrupa'da bilim ve teknolojide yaşanan gelişmeler

Bu dönemde çeşitli isyanlar çıkmıştır:

• İstanbul İsyanları (Yeniçeri isyanları)
• Celali İsyanları (Anadolu'da)
• Eyalet İsyanları

17. Yüzyıl Islahatları:

• III. Mehmet Dönemi: Sancak sistemi kaldırılmıştır
• I. Ahmet Dönemi: Kafes sistemi getirilmiştir
• IV. Murat Dönemi: Baskı ve şiddete dayalı bir disiplin uygulanmış, Koçi Bey Risalesi hazırlanmıştır
• IV. Mehmet Dönemi: Köprülü Mehmet Paşa ve oğlu Fazıl Ahmet Paşa döneminde merkezi otorite güçlendirilmiştir

Önemli: Bu dönemde yapılan ıslahatlar genellikle baskı ve şiddete dayalıdır. Yüzeysel kalmış, köklü değişiklikler yapılamamıştır. Avrupa'daki gelişmeler örnek alınmamıştır.

18. Yüzyılda Osmanlı Devleti

18. yüzyılda Osmanlı Devleti toprak kayıpları yaşamaya devam etmiştir. Bu dönemde yapılan savaşlar ve antlaşmalar:

• Prut Savaşı (1711): Ruslarla yapılan savaşta Osmanlı kazanmış, Azak Kalesi geri alınmıştır.
• Pasarofça Antlaşması (1718): Avusturya ile imzalanmış, Belgrad ve Banat kaybedilmiştir.
• Belgrad Antlaşması (1739): Rusya ve Avusturya ile imzalanmış, Belgrad geri alınmıştır.
• Küçük Kaynarca Antlaşması (1774): Rusya ile imzalanmış, Kırım bağımsız olmuştur. İlk defa Osmanlı, bir savaş tazminatı ödemiştir.

Bu dönemde yapılan ıslahatlar arasında en önemlisi Lale Devri (1718-1730) ıslahatlarıdır:

• İlk matbaa İbrahim Müteferrika tarafından kurulmuştur
• İlk itfaiye teşkilatı (tulumbacılar ocağı) kurulmuştur
• Yalova kâğıt fabrikası açılmıştır
• Çiçek aşısı getirilmiştir
• Avrupa'da elçilikler açılmıştır

I. Mahmut döneminde yabancı uzmanlar getirilmiş, Hendesehane açılmıştır. III. Selim döneminde Nizam-ı Cedit (Yeni Düzen) adı altında özellikle askeri alanda yenilikler yapılmıştır.

Unutma: 18. yüzyılda Osmanlı'da Batılılaşma hareketleri başlamıştır. Ancak bu yenilikler toplumun tüm kesimlerince benimsenememiş, Patrona Halil İsyanı ve Kabakçı Mustafa İsyanı gibi tepkiler ortaya çıkmıştır.

19. Yüzyılda Osmanlı Devleti

19. yüzyıl Osmanlı Devleti için "En Uzun Yüzyıl" olmuştur. Fransız İhtilali'nin yaydığı milliyetçilik düşüncesi imparatorluğun dağılmasını hızlandırmıştır.

II. Mahmut Dönemi (1808-1839) önemli yeniliklere sahne olmuştur:

• Yeniçeri Ocağı kaldırılmış $Vaka-i Hayriye$
• Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla yeni ordu kurulmuştur
• İlk resmi gazete Takvim-i Vekayi yayınlanmıştır
• İlk nüfus sayımı yapılmıştır
• Memurlara fes ve pantolon giyme zorunluluğu getirilmiştir

Tanzimat Dönemi (1839-1876) reformları:

• Tanzimat Fermanı (1839) ilan edilmiştir
• Herkesin can, mal ve namus güvenliğinin sağlanacağı belirtilmiştir
• Kanun önünde herkes eşit sayılmıştır
• Vergilerin herkesin gelirine göre alınacağı belirtilmiştir

Islahat Fermanı (1856) ile gayrimüslimlere yeni haklar tanınmıştır:

• Gayrimüslimler devlet memuru olabilecek
• Gayrimüslimlerden haraç ve cizye alınmayacak
• Gayrimüslimler bedelli askerlik yapabilecek

I. Meşrutiyet (1876) ile ilk anayasa $Kanun-i Esasi$ ilan edilmiş, Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan'dan oluşan iki meclisli sistem kurulmuştur. II. Abdülhamit tarafından 1877'de askıya alınmıştır.

Not: Mithat Paşa'nın hazırladığı ilk Türk anayasası olan Kanun-i Esasi'de "Devletin dini İslam'dır" ve "Padişah kutsal ve sorumsuzdur" ifadeleri yer almıştır.